Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 467/07
POSTANOWIENIE
Dnia 6 lutego 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Henryk Pietrzkowski
SSA Michał Kłos (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku H. S. i A. S.
przy uczestnictwie A. K. i A. K.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 lutego 2008 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w K. z dnia 20 kwietnia 2007 r., sygn. akt VII Ca
(…),
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 16 listopada 2006 r., Sąd Rejonowy w K. zniósł
współwłasność nieruchomości położonej w P. gmina D., stanowiącej działkę o nr (…) o
pow. 0,97 ha zabudowanej budynkiem murowanym, dla której Sąd Rejonowy w K.
prowadzi księgę wieczystą nr Kw (…), w ten sposób, że działkę gruntu podzielił na trzy
działki: nr (...)/1 o pow. 217 m², (...)/2 o pow. 4.888 m² i (...)/3 o pow. 4.887 m², budynek
znajdujący się na terenie nieruchomości podzielił na dwa budynki: oznaczony nr 1 o
pow. 166,90 m ² oraz oznaczony nr 2 o pow. 165,31 m ² wzdłuż linii oznaczonej
punktami ABCDE na planie, nowopowstałe działki: nr (...)/1 i (...)/3, zabudowaną
wydzielonym budynkiem nr 1 przyznał na własność uczestnikom A. K. i A. K., zaś
działkę nr (…)/2 zabudowaną wydzielonym budynkiem nr (…) wnioskodawczyni H. S.
2
Ponadto Sąd Rejonowy zobowiązał wnioskodawczynię i uczestników do wykonania
wskazanych w orzeczeniu prac adaptacyjnych, nakazał uczestnikom wydanie
wnioskodawczyni przyznanej jej działki, zasądził solidarnie od uczestników na rzecz
wnioskodawczyni kwotę z tytułu dopłaty oraz orzekł o kosztach postępowania.
Powyższe postanowienie zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i
wnioski. Wnioskodawczynię i uczestników postępowania łączą więzy rodzinne.
W 1993 r. wnioskodawczyni i uczestnicy porozumieli się co do wspólnego nabycia
spornej nieruchomości. Uczestnicy kupili ją we własnym imieniu a następnie darowali
udział w ½ we współwłasności tej nieruchomości wnioskodawczyni. Na terenie tej
nieruchomości nakładem finansowym obu rodzin wybudowany został budynek
mieszkalno – pensjonatowy. W budynku tym znajdują się 34 pomieszczenia z których
część ma charakter mieszkalny, część zaś – pensjonatowy. Uczestnicy prowadzą w nim
działalność agroturystyczną. Budynek ten może zostać podzielony wzdłuż płaszczyzny
pionowej, dzielącej budynek od fundamentów po dach na dwie części: oznaczoną nr 1 o
pow. 166,90 m² oraz oznaczoną nr (…) o pow. 165,31 m². Rozdzielenie budynków
wymaga przeprowadzenia wskazanych przez Sąd Rejonowy prac adaptacyjnych.
W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd pierwszej instancji uznał,
że wniosek jest uzasadniony. Brak podstaw do przyjęcia, że przedmiotowa
nieruchomość, przyjmując nawet, że stanowi gospodarstwo rolne, nie może zostać
podzielona. Na każdej z nowopowstałych działek będzie możliwe prowadzenie
działalności agroturystycznej. Przyznanie całej nieruchomości uczestnikom
prowadziłoby do obciążenia spłatami, które przekraczałoby ich możliwości finansowe. Z
kolei przyznanie wnioskodawczyni nieruchomości byłoby niesprawiedliwe, ponieważ
uczestnicy na jej terenie mieszkają, nie mają innego miejsca zamieszkania i są
emocjonalnie z nią związani.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w K. oddalił apelację od
postanowienia Sądu Rejonowego. Sąd ten uznał ustalenia Sądu pierwszej instancji, w
myśl których uczestnicy w jednakowych proporcjach finansowali budowę domu, za
prawidłowe i oparte na wszechstronnie dokonanej ocenie materiału dowodowego. Za
udowodnione uznał Sąd Okręgowy posiadanie przez wnioskodawczynię, w dacie
dokonania na jej rzecz darowizny udziału w spornej nieruchomości, obywatelstwa
polskiego.
Wnioskodawczyni nie dopuściła się – w ocenie Sądu Okręgowego – rażącej
niewdzięczności w rozumieniu art. 989 k.p.c., występując z wnioskiem o zniesienie
3
współwłasności. Realizowała w ten sposób uprawnienie, jakie przysługuje jej z mocy art.
210 k.c. W ocenie Sądu Okręgowego, postanowienie w przedmiocie zniesienia
współwłasności nie musiało zawierać osobnego orzeczenia o oddaleniu roszczenia o
nakazanie złożenia oświadczenia o powrotnym przeniesieniu własności nieruchomości.
Roszczenie to było rozpoznane w ramach niniejszej sprawy na podstawie art. 618 k.p.c.
Oddalenie powyższego roszczenia przesądziło o treści postanowienia, mocą którego
uznano, że sporna nieruchomość stanowi przedmiot współwłasności.
Sąd Okręgowy zarazem uznał, że teren spornej nieruchomości nie jest
użytkowany rolniczo, planowane założenie gospodarstwa agroturystycznego nie zmieni
jej sposobu użytkowania i nie ma formalnej potrzeby zmiany jej przeznaczenia.
Odwołując się do treści art. 211, 213 i 214 k.c. Sąd drugiej instancji uznał za
nieuzasadniony zarzut, że przyjęty sposób zniesienia współwłasności naruszył interes
uczestników i pozbawił ich możliwości prawidłowego gospodarowania. Sposób ten godzi
w rozbieżne interesy wnioskodawczyni i uczestników postępowania.
Skarga kasacyjna wniesiona przez uczestników postępowania oparta została na
obu podstawach wskazanych w art. 398³ § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. W ramach drugiej
podstawy kasacyjnej uczestnicy zarzucili naruszenie: art. 382 k.p.c. przez
nieuzupełnienie przez Sąd drugiej instancji postępowania dowodowego w przedmiocie
ustalenia, czy w dacie dokonania darowizny udziału we współwłasności przedmiotowej
nieruchomości, wnioskodawczyni posiadała obywatelstwo polskie i art. 386 § 4 k.p.c.,
polegające na nieuchyleniu przez Sąd drugiej instancji postanowienia Sądu pierwszej
instancji, pomimo, że w orzeczeniu tym Sąd zaniechał ustalenia charakteru przedmiotu
współwłasności jako gospodarstwa rolnego a także nie rozstrzygnął o roszczeniu o
nakazanie zwrotu przedmiotu darowizny. W ramach pierwszej podstawy uczestnicy
zarzucili naruszenie: art. 55³ k.c. przez jego niezastosowanie w sprawie
i niezakwalifikowanie nieruchomości jako gospodarstwa rolnego, przez co doszło do
naruszenia art. 213, 214 § 1 k.c. i 619 § 1 k.p.c.; art. 898 k.c. przez jego błędną
wykładnię i przyjęcie, że wnioskodawczyni nie dopuściła się rażącej niewdzięczności
żądając zniesienia współwłasności przez przyznanie jej nieruchomości na wyłączną
własność oraz art. 211 k.c. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że przyjęty sposób
zniesienia współwłasności nie jest sprzeczny ze społeczno – gospodarczym
przeznaczeniem rzeczy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Rozważenia w pierwszej kolejności wymaga powołana przez skarżących
podstawa kasacyjna z art. 398³ § 1 pkt 2 k.p.c., w rozstrzyganej bowiem sprawie zarzut
naruszenia prawa materialnego może podlegać ocenie dopiero w razie stwierdzenia, że
prawidłowość dokonania ustaleń faktycznych nie nasuwa zastrzeżeń.
Wbrew odmiennej ocenie skarżących nie doszło do naruszenia art. 382 k.p.c.,
odpowiednio stosowanego do niniejszego postępowania w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Norma
zawarta w powyższym przepisie jest wyrazem zasady w myśl której postępowanie
apelacyjne stanowi kontynuację postępowania rozpoznawczego. Do sądu drugiej
instancji należy zatem ustalenie faktów i ocena materiału dowodowego. Powyższym
obowiązkom Sąd drugiej instancji nie uchybił, uzupełniając postępowanie dowodowe na
okoliczność posiadania przez wnioskodawczynię obywatelstwa polskiego w dacie
dokonania darowizny udziału w przedmiotowej nieruchomości. Na powyższą
okoliczność jeszcze w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji dopuszczono
dowód z dokumentu urzędowego, jakim jest zaświadczenie (...) Urzędu Wojewódzkiego
z dnia 27 grudnia 2005 r., oświadczenia zawartego w akcie notarialnym a także zeznań
wnioskodawczyni. W postępowaniu przed sądem drugiej instancji dopuszczono z kolei
dowód z paszportu wnioskodawczyni. Ani w apelacji, ani tym bardziej w skardze
kasacyjnej uczestnicy nie podnieśli takich okoliczności, które mogłyby powyższą ocenę
zmienić. W szczególności nie wskazali dowodów, których sąd nie przeprowadził, czy też
nie ocenił. Opierając się zatem na wynikach postępowania dowodowego przed sądami
obu instancji, Sąd Okręgowy miał podstawy do ustalenia, że – w dacie zawarcia umowy
darowizny – wnioskodawczyni legitymowała się obywatelstwem polskim.
Nie jest również zasadny zarzut naruszenia art. 386 § 4 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Argumentacja przedstawiona w uzasadnieniu powyższego zarzutu uzasadnia również
zarzut obrazy prawa materialnego – art. 55³ k.c. oraz art. 213, 214 § 1 k.c. w powiązaniu
z art. 619 § 1 k.p.c. Istotą powyższych zarzutów jest ocena skarżących, że
nieruchomość, stanowiąca przedmiot niniejszego postępowania, stanowi gospodarstwo
rolne, co ma determinować odmienny tryb i przesłanki zniesienia współwłasności,
których sąd drugiej instancji nie rozważył. Powyższy pogląd nie jest trafny. Zgodnie z
art. 55³ k.c., za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi,
budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą
stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z
prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Jest to zatem zorganizowany w jedną całość
gospodarczą zbiór rzeczy i praw. Składnikiem tak rozumianego gospodarstwa rolnego
5
są nieruchomości rolne, definiowane w art. 461
k.c. jako nieruchomości, które są lub
mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w
zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej,
sadowniczej i rybnej. W świetle ostatnio przywołanego przepisu kryterium
wyodrębniającym nieruchomość rolną jest rzeczywisty lub potencjalny sposób jej
wykorzystania (tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2003 r., I CKN
461/01, niepubl.). W świetle ustalonego w sprawie stanu faktycznego, przedmiotowa
nieruchomość ma charakter nieruchomości rolnej, za czym przemawia jej przeznaczenie
w planie zagospodarowania przestrzennego oraz w ewidencji gruntów. Należy zgodzić
się z tezą, że Sąd drugiej instancji nie przesądził jednoznacznie charakteru prawnego
spornej nieruchomości. Uchybienie to nie ma jednak istotnego wpływu na wynik sprawy.
Po pierwsze bowiem, przepisy normujące sposób zniesienia współwłasności, w
tym sposób zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego, jako podstawowy sposób
wyjścia z niepodzielności, ustanawiają podział fizyczny rzeczy, różnicując jedynie
przesłanki, które przemawiają przeciwko takiemu sposobowi zniesienia współwłasności
(art. 211 i 213 k.c.). W odniesieniu do gospodarstwa rolnego, dopiero jeśli podział
między współwłaścicieli byłby sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd
winien odstąpić od podziału i przyznać to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na
którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele.
Po drugie, na terenie spornej nieruchomości od szeregu lat prowadzona jest
działalność gospodarcza, określana jako usługi agroturystyczne. Jak to wynika z art. 3
ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 173,
poz. 1807 ze zm.), tego rodzaju działalność ustawodawca przyrównał do działalności
wytwórczej w rolnictwie. Zgodnie z jego treścią, przepisów ustawy nie stosuje się do
działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli
zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego a także
wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w
gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów. Z przepisów
prawa podatkowego z kolei wynika, że o zakwalifikowaniu tego rodzaju działalności jako
rolniczej decyduje jej rozmiar. Dochody z wynajmu pokoi gościnnych w budynkach
mieszkalnych położonych na terenach wiejskich w gospodarstwie rolnym, osobom
przebywającym na wypoczynku oraz dochody uzyskane z tytułu wyżywienia tych osób
wolne są od podatku dochodowego w myśl art. 21 ust. 1 pkt 43 ustawy z dnia 26 lipca
1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 14,
6
poz. 176 ze zm.), jeżeli liczba wynajmowanych pokoi nie przekracza 5. W ustalonym w
sprawie stanie faktycznym liczba pokoi o takim przeznaczeniu przekracza 5.
Podsumowując powyższe uwagi, w świetle prawa publicznego, prowadzona przez
uczestników działalność gospodarcza, nie ma charakteru działalności rolniczej.
Rodzaj prowadzonej przez uczestników działalności gospodarczej rzutuje na
ocenę wystąpienia w tej sprawie przesłanki negatywnej dla podziału nieruchomości,
określonej w art. 213 k.c. Sprzeczność z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej musi
być bowiem oceniana w odniesieniu do realiów danego stanu faktycznego. Jeśli, w
istocie, na terenie przedmiotowej nieruchomości prowadzony jest pensjonat, zakres
usług przekracza zaś rozmiary agroturystyki jako działalności rolniczej, to tego rodzaju
działalność może być nadal prowadzona na bazie dwóch, wyodrębnionych z podziału
nieruchomości. Powyższy wniosek wypływa z ustalonego w sprawie stanu faktycznego
(vide opinia biegłego), którym Sąd Najwyższy jest związany. Rodzaj prowadzonej
działalności nie wymaga od właścicieli szczególnych kwalifikacji. Dodatkowo, co nie
może pozostać bez wpływu na ocenę zaskarżonego orzeczenia na gruncie objętych
skargą kasacyjną przepisów prawa materialnego, podział nieruchomości został tak
przeprowadzony, że prowadzi do obciążenia współwłaścicieli znikomymi dopłatami.
Nie sposób również zgodzić się z zarzutem naruszenia art. 898 k.c. Trafnie Sąd
Okręgowy uznał, że wystąpienie z wnioskiem o zniesienie współwłasności w żadnym
razie nie stanowi rażącej niewdzięczności w rozumieniu powyższego przepisu. Żądanie
zniesienia współwłasności stanowi wyraz realizacji prawa podmiotowego, służącego
każdemu współwłaścicielowi z mocy art. 210 k.c. Każdy ze współwłaścicieli ma również
prawo wskazania sądowi określonego sposobu zniesienia współwłasności oraz
formułowania takich wniosków procesowych, które odpowiadają jego interesom.
Również realia tej sprawy a w szczególności ustalenie, że koszty budowy ponosili
wszyscy uczestnicy, nie przemawiają za uznaniem, że złożenie wniosku było wyrazem
rażącej niewdzięczności.
Wbrew odmiennej ocenie skarżących, rozpoznając – w ramach art. 618 k.p.c. -
spór wynikający z żądania zwrotu przedmiotu darowizny – Sąd Okręgowy nie naruszył
art. 384 § 4 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd pierwszej instancji przesłankowo rozstrzygnął
o pretensjach uczestników z tego tytułu i dał temu wyraz w uzasadnieniu. Brak
negatywnego rozstrzygnięcia sporu o prawo własności przybierającego postać
oddalenia żądania, nie stanowi - w tej sytuacji – naruszenia art. 618 k.p.c.
7
Mając powyższe względy na uwadze, jak również treść art. 39814
w zw. z art. 13 §
2 k.p.c., należało orzec jak w sentencji.