Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 474/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lutego 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Henryk Pietrzkowski
SSA Michał Kłos (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. P.
przeciwko Przedsiębiorstwu Gospodarki Komunalnej Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w K.
o ochronę dóbr osobistych i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 lutego 2008 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 28 lutego 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powódka wnosiła o ochronę dóbr osobistych i nakazanie pozwanej ekshumacji
zwłok zmarłego J. M. z grobu 24, rz. 1, AZ I na Cmentarzu Komunalnym przy ul. G. w K.
2
oraz pochowanie zwłok poza terenem tej kwatery a także zasądzenie od pozwanej na jej
rzecz kwoty 20.000 zł z ustawowymi odsetkami tytułem zadośćuczynienia.
Wyrokiem z dnia 31 marca 2006 r., Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo oraz
orzekł o kosztach procesu. Wyrok ten zapadł w oparciu o następujące ustalenia
faktyczne.
W kwietniu 1994 r. do grobu nr 22 w kwaterze AZ I w rzędzie 1 przeniesiono ciało
ojca powódki. Miejsce 23 było zarezerwowane zgodnie z umową. W dniu 9 kwietnia
1994 r. powódka dokonała rezerwacji dodatkowego, trzeciego miejsca w kwaterze AZ I
w rzędzie 1 i miejscem tym był grób 24. Miejsce jej pochówku miało znajdować się z
lewej strony grobu rodziców, bezpośrednio obok miejsca pochówku matki. Powódka
uiściła należność w wysokości 400.000 zł. W czerwcu 2005 r. zmarł J. M. i został
pochowany w wybranym przez rodzinę spośród wskazanych, wolnych w ocenie
pracownika pozwanej, miejsc, z lewej strony grobu rodziców powódki. Grób rodziców
powódki ma szerokość 2 m, znajduje się w odległości 1,35 m od grobu J. M. oraz w
odległości 1,54 m od grobu rodziny C.. Ten ostatni grób jest zaniedbany i przeznaczony
do likwidacji, w 1993 r. upłynął bowiem 20 – letni termin od ostatniego pochówku. Po
jego likwidacji wolna przestrzeń z tej strony grobu rodziny S. zwiększy się do 3,66 m.
W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd pierwszej instancji uznał,
że powództwo nie jest uzasadnione. Powódka ma zapewnione prawo do ochrony kultu
pamięci zmarłych rodziców. Wymiary nagrobka i odległość pomiędzy sąsiednimi
nagrobkami pozwalają na pochowanie jej zwłok w przyszłości obok miejsca spoczynku
rodziców. Odległość dzieląca jej przyszły grób od grobów rodziców i sąsiednich rodzin
będzie odpowiadać przepisom rozporządzenia Ministrów Gospodarki Terenowej i
Ochrony Środowiska oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 20 października 1972 r. w
sprawie urządzania cmentarzy, prowadzenia ksiąg cmentarnych oraz chowaniu
zmarłych (Dz. U. Nr 47, poz. 299 ze zm. – dalej: „rozporządzenie z 1972 r.”).
Dodatkowo, w najbliższej przyszłości, miejsce z prawej strony grobu rodziców zwiększy
się do 3,66 m w wyniku likwidacji grobu rodziny C. Niezależnie od powyższych ustaleń
Sąd pierwszej instancji uznał roszczenie o dokonanie ekshumacji zwłok za sprzeczne z
art. 5 k.c. W ocenie tego sądu żądanie zadośćuczynienia nie zostało uzasadnione,
ani wykazane co do wysokości.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od powyższego
wyroku. Sąd ten uznał za niesporne, że dobro osobiste powódki, polegające na kulcie
pamięci zmarłych rodziców nie zostało naruszone. Za prawidłowe uznał Sąd drugiej
3
instancji ustalenie, że powódka dokonała dopłaty do trzeciego miejsca w grobie
rodzinnym oraz, że miejsce jej pochówku miało znajdować się z lewej strony grobu
rodziców, bezpośrednio obok miejsca pochówku matki. W ocenie tego sądu, powódka
dokonała dopłaty do trzeciego miejsca w grobie rodzinnym. Zgodnie z § 5 ust. 2
rozporządzenia z 1972 r., grób rodzinny nie powinien przekraczać 2,5 m, a odstęp od
sąsiednich grobów powinien wynosić 0,5 m. Oznacza to, że powódka ma obecnie
możliwość dokonania wyboru, czy miejsce jej przyszłego pochówku będzie się
znajdować z lewej, czy też z prawej strony grobu jej rodziców.
Żądanie ekshumacji zwłok J. M. Sąd drugiej instancji uznał za sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego. Ekshumacja zwłok ma charakter wyjątkowy, ma
miejsce wówczas, gdy w inny sposób nie można zrealizować prawa do grobu.
Roszczenie powódki podlega w tym wypadku słabszej ochronie, niż ochrona kultu
pamięci zmarłego J. M.. W ocenie Sądu drugiej instancji, powódka szerzej nie
uzasadniła charakteru i rozmiaru doznanej szkody niemajątkowej, nie wykazała także
pogorszenia stanu zdrowia. Biorąc również pod uwagę stanowisko pozwanej,
zmierzające do ugodowego zakończenia sporu, Sąd ten – odwołując się do treści art.
448 k.c. - uznał roszczenie o zasądzenie zadośćuczynienia za bezzasadne.
Skarga kasacyjna oparta została na obu podstawach wskazanych w art. 398³ § 1
k.p.c. W ramach pierwszej podstawy powódka zarzuciła naruszenie: art. 24 § 1 w zw. z
art. 23 k.c. przez przyjęcie, że faktyczne pozbawienie jej miejsca pochówku w
bezpośredniej bliskości miejsca pochówku jej rodziców nie dowodzi naruszenia jej dóbr
osobistych; art. 448 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że nawet
naruszenie dobra osobistego nie uzasadnia zasądzenie odpowiedniej sumy tytułem
zadośćuczynienia w oderwaniu od istotnych kryteriów wpływających na tę postać
kompensaty oraz art. 65 § 1 i 2 k.c. przez przyjęcie, że przedmiotem umowy stron było
wykupienie przez powódkę kolejnego miejsca w grobie rodzinnym. Ponadto – w ramach
powyższej podstawy kasacyjnej – powódka zarzuciła naruszenie: art. 5 k.c. i pominięcie,
że na zasady współżycia społecznego może się powołać podmiot, który sam tych zasad
nie narusza oraz, że odmowa przyznania ochrony prawnej sankcjonuje pozbawienie jej
prawa kultu osób zmarłych; przepisów § 5 ust. 2 rozporządzenia z 1972 r. w zw. z art.
12 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (tekst jedn.:
Dz. U. z 1972 r. Nr 47, poz. 298 ze zm. – dalej: „ustawa z 1959 r.”) i art. 65 § 1 i 2 k.c.
przez pominięcie, że przepisy przewidują ściśle określone wymiary grobów oraz
odstępów między grobami, co decyduje o kwalifikacji danego grobu i ustalenie,
4
że istnieje możliwość pochowania powódki w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca
pochówku jej rodziców oraz przepisów § 6 ust. 3 w zw. z § 5 ust. 3 rozporządzenia z
1972 r. w zw. z art. 65 k.c. przez przyjęcie, że powódka dokupiła trzecie miejsce w
grobie rodzinnym w sytuacji, gdy grób ten nie spełnia wymagań, wynikających
z rozporządzenia z 1972 r.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie art. 316 §
1 k.p.c. przez jego niezastosowanie przy ocenie możliwości pochowania jej zwłok w
przyszłości w bezpośredniej bliskości grobu rodziców.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Należy zgodzić się z tezą, że do dóbr osobistych określanych jako kult pamięci
zmarłych należy również prawo do pochowania w przyszłości własnych zwłok w
wybranym przez siebie miejscu w szczególności w bezpośrednim sąsiedztwie grobu
bliskich osób. Powyższy pogląd przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 1979
r., I CR 25/79, (OSNC 1979, nr 10, poz. 195) i z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 980/00,
(OSNC 2004, nr 3, poz. 42). Prawo to może zostać naruszone poprzez niedotrzymanie
warunków umowy przez zarządcę cmentarza i pochowanie w ustalonym miejscu zwłok
innej osoby. Z oczywistych względów realizacja tego prawa może doznać ograniczeń,
również z przyczyn niezależnych od zarządcy cmentarza. W niniejszym stanie
faktycznym tego rodzaju przeszkody bezsprzecznie nie występowały, albowiem w dacie
zawarcia umowy pomiędzy stronami obok grobu rodziców powódki było wolne miejsce.
Istotą niniejszej sprawy jest natomiast zagadnienie, czy prawo to zostało przez pozwaną
naruszone oraz, czy naruszenie to miało charakter bezprawny. Strony wiązała umowa,
zawarta w formie ustnej w 1994 r., mocą której powódka dokonała rezerwacji kolejnego
miejsca na cmentarzu a której wykładnia stała się przedmiotem sporu. Odpowiedź na
powyższe pytania wymaga zatem przede wszystkim odniesienia się do zarzutu
naruszenia art. 65 k.c.
Należy stwierdzić, że zarzut naruszenia art. 65 § 1 k.c. w zw. z art. 12 ustawy z
1959 r. i § 6 ust. 3 i 5 ust. 2 rozporządzenia z 1972 r. należy uznać za uzasadniony.
Skarżąca upatrywała naruszenia tego przepisu w przyjęciu przez Sąd drugiej instancji,
że mocą umowy z 1994 r. dokonała dopłaty do trzeciego miejsca w grobie rodzinnym.
Ocena zgodnego zamiaru stron, towarzyszącego zawarciu umowy, może być
przeprowadzona tylko w kontekście uregulowań administracyjnoprawnych,
obowiązujących pozwaną a dotyczących sposobu chowania zwłok. Te zaś określone
zostały w przepisach ustawy z 1959 r. i rozporządzenia z 1972 r., wydanego na
5
podstawie delegacji zawartej w tej ustawie. Niewątpliwie przedmiotem umowy stron
mogło być albo wykupienie kolejnego, trzeciego miejsca w grobie rodzinnym, albo
rezerwacja miejsca pod nowy, pojedynczy grób obok grobu rodziców powódki. Lektura
uzasadnienia Sądu Apelacyjnego nie pozwala na ustalenie, jaką wykładnię postanowień
umowy sąd ten ostatecznie przyjął. Całość rozważań dotyczących spełnienia przez
pozwaną wymogów wynikających z prawa administracyjnego dotknięta jest daleko idącą
niekonsekwencją. Jeśli bowiem powódka – jak zdaje się uznawać Sąd drugiej instancji -
wykupiła dodatkowe miejsce w już urządzonym grobie rodzinnym rodziców, dalsze
uwagi co do odległości od grobu J. M. tracą uzasadnienie. Grób ten nie może bowiem
zostać powiększony tak dalece, aby przekroczyć wymiary wynikające z § 6 ust. 3 w zw.
z § 5 ust. 2 rozporządzenia z 1972 r. Jeśli jednak pozostać na gruncie ustaleń Sądu
pierwszej instancji, do czego również przychyla się Sąd Apelacyjny, pozostaje
stwierdzić, że powódka zarezerwowała na swoje potrzeby miejsce po lewej stronie
grobów rodziców. Oznaczać to może tylko, że intencją stron była rezerwacja miejsca na
dodatkowy, pojedynczy grób. W takim wypadku, nawet według ustaleń poczynionych
przez Sądy meriti, odległość dzieląca groby rodziców powódki i J. M. jest tego rodzaju,
że jeśli miejsce przyszłego pochówku powódki będzie usytuowane z lewej strony grobu
rodziców, jego odległość od grobu J. M. wyniesie 0,35 m. Nie będzie zatem odpowiadało
odległości wymaganej § 5 ust. 2 rozporządzenia z 1972 r. Podobnie, przy przyjęciu
wyżej wskazanych założeń, nie będzie odpowiadać wymaganiom rozporządzenia
usytuowanie przyszłego miejsca pochówku powódki z prawej strony grobu rodziców.
Za uzasadniony wypada również uznać zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. Brak
podstaw dla oparcia rozstrzygnięcia sądu na ustaleniu, że w bliżej nieoznaczonej
przyszłości grób rodziny C. będzie zlikwidowany.
Należy natomiast stwierdzić, że twierdzenia skarżącej prowadzące do wykazania,
że faktyczna odległość pomiędzy grobami została zwiększona, nie mogą odnieść
skutku. Jak to wynika z uzasadnienia skargi, powódka zmierza w istocie do podważenia
ustaleń faktycznych dokonanych przez Sądy obu instancji. Tymczasem, stosownie do
art. 398³ § 3 k.p.c., skarga kasacyjna nie może zostać oparta na zarzutach dotyczących
ustalenia faktów lub oceny dowodów.
Wyżej przedstawione względy prowadzą do wniosku, że pozwana – zezwalając
na pochowanie zwłok innej osoby w miejscu zarezerwowanym przez powódkę -
naruszyła jej prawo osobiste oraz nie wskazała takich okoliczności, które świadczyłyby o
działaniu w zgodzie prawem. W konsekwencji również zarzut obrazy art. 23 i 24 k.c.
6
należało uznać za uzasadniony. Nie było zatem podstaw dla oddalenia powództwa w
części obejmującej żądanie zasądzenia zadośćuczynienia. Ujemne odczucia powódki
wynikające ze świadomości, że – na skutek błędu pozwanej - nie będzie mogła być
pochowana w bezpośredniej bliskości rodziców, z którymi czuje się silnie związana,
wymagają rekompensaty i w jej ramach rozważenia odpowiedniej sumy z tytułu
zadośćuczynienia. Na okoliczność przeżyć związanych z zaistniałą sytuacją powódka
oferowała sądowi dowód z własnych zeznań. Wbrew odmiennemu poglądowi Sądu
Apelacyjnego, stosunek pozwanej do roszczeń powódki nie stwarza podstawy do
oddalenia żądania zadośćuczynienia. Propozycje składane powódce nie zmierzały do
dania jej realnej satysfakcji. Wysokość zasądzonej na podstawie art. 448 k.c. kwoty
ostatecznie winna być pozostawiona ocenie Sądów meriti.
Zasadnie natomiast uznał Sąd drugiej instancji, że żądanie ekshumacji zwłok nie
może korzystać w z ochrony. Żądanie to pozostaje w kolizji z prawami podmiotowymi
osób trzecich. Jak wynika z orzecznictwa Sądu Najwyższego, żądanie ekshumacji zwłok
ma charakter ostateczny. Z uwagi na jego szczególny charakter może być uwzględnione
wyjątkowo, gdy przemawiają za tym poważne względy, przemawiające za udzieleniem
ochrony dobru osobistemu (vide wyroki z dnia 16 czerwca 1998 r., I CKN 729/00,
niepubl. i z dnia 29 stycznia 2003 r., I CKN 1453/00, niepubl.). W niniejszym stanie
faktycznym nie ma żadnych podstaw dla tak daleko idącej ingerencji w prawa osób
trzecich, jak ekshumacja zwłok członka ich rodziny. Krewni J. M. dokonali jedynie
wyboru miejsca jego pochówku spośród kilku miejsc oferowanych im przez pozwaną.
Jest poza sporem, że osoby te w żaden sposób nie przyczyniły się do naruszenia praw
powódki i nie uczestniczą w sporze pomiędzy stronami.
Mając powyższe względy na uwadze, jak również treść art. 39815
k.p.c., należało
orzec jak w sentencji. O kosztach procesu w postępowaniu kasacyjnym orzeczono na
podstawie art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.