Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 418/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 lutego 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa S.(...) Spółki z o.o. w W.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Prezydenta Miasta W.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 15 lutego 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 27 kwietnia 2007 r., sygn. akt VI ACa (…),
1) uchyla zaskarżony wyrok i zmienia w całości wyrok Sądu Okręgowego w W.
z dnia 26 lipca 2006 r. sygn. akt III C (…) w ten sposób, że oddala
powództwo;
2) rozstrzyga o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu w ten
sposób, że ustala, iż koszty te w całości ponosi strona powodowa.
Uzasadnienie
Strona powodowa w sprzeciwie wniesionym na podstawie art. 80 ust. 1 ustawy z
dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr
2
46, poz. 543 ze zm. – dalej: „u.g.n.”) wnosiła o ustalenie, że dokonana przez Prezydenta
miasta W. zmiana stawki procentowej opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego
nieruchomości położonej w W. przy ul. R. z 3% na 1%, powinna obowiązywać od dnia 1
stycznia 2004 r.
Pozwany Skarb Państwa wnosił o oddalenie powództwa wskazując, że zmiana
stawki była uzasadniona od dnia 1 stycznia 2006 r., zgodnie ze stanowiskiem
Prezydenta W.
Wyrokiem z dnia 26 lipca 2006 r. Sąd Okręgowy w W. uwzględnił powództwo.
W wyniku apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny w W. zmienił częściowo
zaskarżony wyrok w ten sposób, że ustalił, iż zmiana stawki procentowej opłaty rocznej
z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości bliżej opisanej we wniosku, dokonana
przez Prezydenta W. z 3% na 1%, powinna obowiązywać od dnia 1 stycznia 2005 r. W
pozostałej części oddalił powództwo i apelację i zniósł wzajemnie między stronami
koszty procesu za obie instancje.
Sądy ustaliły, że strona powodowa, która jest użytkownikiem wieczystym
wskazanego wyżej, zabudowanego gruntu, otrzymała w dniu 8 grudnia 2003 r.
pozwolenie na rozbudowę znajdującego się na nieruchomości budynku hotelu na cele
mieszkaniowe oraz pozwolenie na budowę trzech budynków wielorodzinnych. Roboty
budowlane rozpoczęto w styczniu 2004 r., w październiku 2004 r. budynki zostały
podłączone do sieci miejskiej, a w marcu 2005 r. strona powodowa uzyskała pozwolenie
na użytkowanie budynków.
W dniu 27 listopada 2003 r. strona powodowa złożyła pierwszy wniosek o
obniżenie stawki procentowej za użytkowanie wieczyste powyższej nieruchomości z 3%
do 1%. Wniosek nie został uwzględniony, a Urząd W. poinformował ją, że zmiana stawki
z 3% na 1% będzie możliwa po dostarczeniu decyzji administracyjnej pozwalającej na
przystąpienie do użytkowania budynku, bowiem ani wydanie decyzji o warunkach
zabudowy ani rozpoczęcie inwestycji na gruncie nie świadczy o trwałej zmianie sposobu
korzystania z nieruchomości i nie uzasadnia zmiany stawki opłaty rocznej.
Drugi wniosek o obniżenie stawki strona powodowa złożyła w dniu 30 marca
2005 r. i w jego wyniku Prezydent W. w dniu 9 czerwca 2005 r. wypowiedział
dotychczasową stawkę procentową opłaty rocznej 3% ze skutkiem na dzień 31 grudnia
2005 r. i ustalił poczynając od dnia 1 stycznia 2006 r. nową stawkę procentową 1%.
Skierowany do Samorządowego Kolegium Odwoławczego w W. wniosek strony
powodowej dotyczący jedynie terminu obowiązywania nowej stawki i żądający ustalenia,
3
że powinna ona obowiązywać od dnia 1 stycznia 2005 r., a nie od dnia 1 stycznia 2006
r., został przez Kolegium oddalony orzeczeniem z dnia 28 października 2005r.
Rozpoznając sprzeciw strony powodowej Sąd Okręgowy uznał, że w sytuacji, gdy
art. 72 ust. 3 pkt 4 u.g.n. przewiduje stawkę opłaty rocznej 1% dla nieruchomości
oddanych na cele mieszkaniowe, już wydanie decyzji administracyjnej o pozwoleniu na
budowę świadczy o zmianie celu, na który nieruchomość przeznaczono i uzasadnia
zmianę stawki z 3% na 1% na podstawie art. 81 w zw. z art. 73 ust. 2 u.g.n. Skoro
strona powodowa złożyła wniosek o zmianę stawki w dniu 27 listopada 2003 r.,
zachodziła podstawa do obniżenia stawki od dnia 1 stycznia 2004 r.
Sąd drugiej instancji uznał natomiast, że zgodnie z art. 73 ust. 2 u.g.n. warunkiem
zmiany stawki procentowej opłaty rocznej nie jest sama tylko zmiana celu, na który
nieruchomość została oddana, ale dopiero trwała zmiana sposobu korzystania z
nieruchomości powodująca zmianę tego celu. W ocenie Sądu trwała zmiana sposobu
korzystania z przedmiotowej nieruchomości nastąpiła dopiero w 2004 r., kiedy faktycznie
rozpoczęto przebudowę hotelu i budowę domów mieszkalnych, budynki zbudowano i
podłączono do sieci miejskiej. Dlatego obniżenie stawki procentowej opłaty rocznej z 3%
do 1% powinno obowiązywać od dnia 1 stycznia 2005 r., a nie od dnia 1 stycznia 2004 r.
Jednocześnie Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska strony pozwanej, że do uznania,
iż nastąpiła trwała zmiana sposobu korzystania z nieruchomości konieczne jest
uzyskanie pozwolenia na użytkowanie budynków i dlatego oddalił apelację w pozostałej
części.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach z art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.
strona pozwana zarzuciła naruszenie art. 73 ust. 2 u.g.n. przez niewłaściwe
zastosowanie w wyniku przyjęcia, że dostateczną podstawą zmiany stawki procentowej
opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego stanowi faktyczna zmiana sposobu
użytkowania nieruchomości oraz naruszenie art. 328 § 2 w zw. z art. 391 k.p.c. i art. 78
ust. 2 w zw. z art. 81 ust. 1, 4 i 5 w zw. z art. 73 ust. 2 u.g.n przez określenie daty
początkowej obowiązywania nowej stawki procentowej opłaty rocznej na rok wcześniej,
niż data zgłoszonego przez stronę powodową żądania zmiany tej stawki.
W oparciu o powyższe wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania ewentualnie uchylenie
zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa oraz zasądzenie w obu wypadkach na jej
rzecz od strony powodowej kosztów procesu według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
W pierwszej kolejności wymaga rozważenia zarzut naruszenia art. 78 ust. 1 i 2 w
zw. z art. 81 ust. 4 u.g.n. i wiążący się z nim zarzut dotyczący zakresu kognicji
samorządowego kolegium odwoławczego oraz sądu w razie złożenia wniosku do
kolegium w trybie art. 78 ust. 2, a następnie sprzeciwu do sądu w trybie art. 80 § 1
u.g.n., w szczególności, czy zakresem tym objęty jest także spór co do daty początkowej
obowiązywania zmienionej stawki, czy tylko sama zasadność zmiany stawki oraz jej
wysokość.
Rozważania w tym przedmiocie trzeba poprzedzić stwierdzeniem, że przepisy art.
77- 81 u.g.n. przewidują szczególny tryb postępowania dotyczący aktualizowania
procentowej opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości, w którym, z
urzędu albo na wniosek użytkownika wieczystego, właściwy organ administracyjny
dokonuje wypowiedzenia na piśmie dotychczasowej stawki opłaty do dnia 31 grudnia
roku poprzedzającego, przesyłając jednocześnie ofertę przyjęcia nowej stawki od dnia 1
stycznia roku następnego. Użytkownik wieczysty może natomiast złożyć do
samorządowego kolegium odwoławczego wniosek o ustalenie, że aktualizacja opłaty
jest nieuzasadniona albo jest uzasadniona w innej wysokości (art. 78 ust. 1 i 2 u.g.n.), a
od orzeczenia kolegium, zarówno on, jak i właściwy organ administracyjny, który
dokonał wypowiedzenia, może wnieść sprzeciw do sądu, w wyniku którego orzeczenie
kolegium traci moc w całości (art. 80 u.g.n.), wniosek użytkownika skierowany do
kolegium w trybie art. 78 ust. 2 zastępuje pozew, a sąd rozpatruje sprawę od początku.
W doktrynie i orzecznictwie nie ma jednolitości poglądów co do charakteru
sprawy, która toczy się w sądzie w wyniku sprzeciwu. Przeważa stanowisko, że jest to
uregulowana w art. 189 kpc sprawa o ustalenie stosunku prawnego (porównaj między
innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 19 września 1997 r. III CZP 44/97, OSNC
1998/2/21, z dnia 29 października 1997 r. II CKN 281/97, OSNC 1998/4/65, z dnia 10
października 2002 r. V CZ 110/02 i z dnia 11 września 2003 r. III CKN 239/01 nie publ.),
jednak prezentowane są również poglądy o kształtującym charakterze orzeczenia
wydawanego przez sąd (porównaj między innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia
18 września 2003 r. I CK 66/02, OSNC 2004/11/177 i z dnia23 czerwca 2005 r. III CZP
37/05, OSNC2006/5/82).
Dla rozstrzygnięcia zakresu kognicji sądu decydujące jednak jest to, że
ustawodawca nałożył na sąd obowiązek rozpoznania sprawy od początku, w zakresie
sprecyzowanym przez użytkownika wieczystego w zastępującym pozew wniosku, jaki
złożył do kolegium. We wniosku tym jest zatem sprecyzowany zakres sporu między
5
stronami, któremu dało początek wypowiedzenie wysokości lub stawki opłaty rocznej
przez właściwy organ administracyjny. Do rozpoznania tego sporu, w zakresie
wskazanym we wniosku złożonym do kolegium, jest uprawniony i zobowiązany sąd i to
wyznacza jego kognicję. Przedmiotem sporu może zaś być zarówno sama zasadność
zmiany opłaty rocznej, jak i jej wysokość oraz wysokość stawki procentowej, a także
okres obowiązywania nowej stawki czy opłaty, w tym termin początkowy. Wszystko to są
elementy umowy o użytkowanie wieczyste, w szczególności co do obowiązujących
strony opłat za to użytkowanie. Skoro jednolicie przyjmuje się, że umowa użytkowania
wieczystego, w tym opłata roczna, jest instytucją prawa cywilnego i ma charakter umowy
cywilnoprawnej (porównaj między innymi uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego
1994 r. III CZP 188/93, OSNC 1994/9/169 i z dnia 21 kwietnia 1994 r. III CZP 36/94,
OSNC 1994/11/209), to strony muszą uzgodnić wszystkie jej istotne elementy, także
datę początkową obowiązywania nowej stawki opłaty rocznej. W razie sporu, co do
każdego ze wskazanych elementów, możliwe jest uruchomienie trybu jego rozstrzygania
przewidzianego w art. 78-81 u.g.n., także wtedy, gdy przedmiotem sporu jest, jak w
rozpoznawanej sprawie, tylko data początkowa okresu obowiązywania nowej stawki
opłaty rocznej. Mieści to się w przewidzianej w art. 78 ust. 2 u.g.n. możliwości
kwestionowania zasadności samej zmiany opłaty od określonej daty i Sąd rozpoznaje
wówczas sprawę w tym tylko zakresie, wskazanym we wniosku użytkownika
wieczystego złożonym do kolegium.
Gdy przedmiotem sporu jest data początkowa obowiązywania nowej stawki opłaty
rocznej sąd przy jego rozpoznawaniu musi uwzględnić, że ustawodawca uregulował tę
kwestię w art. 78 ust. 1 oraz art. w art. 81 ust. 4 u.g.n. i regulacja ta, dotycząca ogólnie
rzecz ujmując ustawowych okresów wypowiedzenia opłaty rocznej, ma charakter ius
cogens. Z przepisów tych wynika, że w sytuacji, gdy zmiany opłaty rocznej zażądał
użytkownik wieczysty, jak to miało miejsce w rozpoznawanej sprawie, nowa wysokość
opłaty rocznej lub jej stawki obowiązuje począwszy od dnia 1 stycznia roku
następującego po roku, w którym użytkownik wieczysty zażądał jej zmiany
(„aktualizacji”). Jest to data najwcześniejsza z możliwych do przyjęcia, data późniejsza
może natomiast wynikać z zaistnienia materialnoprawnych przesłanek zmiany stawki,
określonych na przykład w art. 73 ust. 2 u.g.n., które niekiedy mogą wystąpić dopiero po
złożeniu przez użytkownika wieczystego wniosku o zmianę stawki, co będzie podstawą
przesunięcia daty początkowej obowiązywania nowej stawki na później, począwszy od
daty zaistnienia okoliczności uzasadniających zmianę. Nigdy jednak, w sytuacji
6
przewidzianej w art. 81 u.g.n., nowa, ustalona na żądanie użytkownika wieczystego
stawka, nie może obowiązywać od daty wcześniejszej niż dzień 1 stycznia roku
następnego po roku, w którym użytkownik zażądał zmiany stawki.
Przenosząc powyższe rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy, dla
rozstrzygnięcia kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 81 ust. 4 w zw. z art. 78 ust. 1 i 2
u.g.n. konieczne jest przede wszystkim ustalenie, czy strona powodowa złożyła jeden,
czy dwa wnioski o obniżenie stawki procentowej opłaty rocznej, kiedy to nastąpiło i który
z nich jest przedmiotem rozpoznania.
Sąd pierwszej instancji słusznie przyjął, że strona powodowa złożyła dwa wnioski:
pierwszy w dniu 27 listopada 2003 r. i drugi w dniu 30 marca 2005 r. Sąd drugiej
instancji nie rozważał tej kwestii jednak, jak się wydaje, podzielił stanowisko Sądu
Okręgowego, choć Sądy obu instancji ustaliły datę początkową obowiązywania zmiany
stawki tak, jakby rozstrzygany był pierwszy wniosek, a drugiego w ogóle nie było,
błędnie przy tym przyjmując, że pierwszy wniosek nie został rozpoznany. Nie został on
uwzględniony i nie spowodował wypowiedzenia stawki przez Prezydenta W., który
jednak odniósł się do wniosku w piśmie z dnia 12 grudnia 2003 r. stanowiącym w istocie
odmowę obniżenia stawki opłaty wobec braku podstawy w postaci trwałej zmiany
sposobu korzystania z nieruchomości. W związku z tym stronie powodowej, zgodnie z
art. 81 ust. 1 zdanie drugie u.g.n., służyło prawo skierowania sprawy do kolegium, z
którego wówczas nie skorzystała. Wniosek złożony w dniu 27 listopada 2003 r. nie mógł
być już zatem brany pod uwagę przez Sąd przy rozpoznawaniu przedmiotowej sprawy,
bowiem nie spowodował on jej wszczęcia przed kolegium i przed sądem.
Następny wniosek o obniżenie stawki opłaty rocznej strona powodowa złożyła
dopiero w dniu 30 marca 2005 r. i tylko ten wniosek uruchomił tryb postępowania
przewidzianego w omawianych przepisach, w tym postępowania sądowego. Tylko
zatem ten drugi wniosek może być podstawą oceny przez Sąd przesłanki z art. 81 ust. 4
u.g.n., uzależniającej datę początkową obowiązywania obniżonej opłaty od daty złożenia
przez użytkownika wniosku w tym przedmiocie. Jeśli tak, to z pewnością datą
początkową obowiązywania obniżonej stawki 1% nie mogła być data wcześniejsza niż
dzień 1 stycznia 2006 r., skoro art. 81 ust. 4 w zw. z art. 78 ust.1 jednoznacznie stanowi,
że stawka opłaty rocznej ustalona w wyniku postępowania wszczętego na podstawie art.
81 ust. 1 u.g.n. obowiązuje począwszy od dnia 1 stycznia roku następującego po roku,
w którym użytkownik wieczysty zażądał jej aktualizacji (obniżenia).
7
Niezależnie zatem od tego, jak należy interpretować wskazaną w art. 73 ust.2
u.g.n. przesłankę materialnoprawną zmiany stawki opłaty rocznej, którą jest „trwała
zmiana sposobu korzystania z nieruchomości, powodująca zmianę celu, na który
nieruchomość została oddana”, w rozpoznawanej sprawie data początkowa
obowiązywania obniżonej stawki 1% nie mogła być ustalona wcześniej niż od dnia 1
stycznia 2006 r., skoro rozpoznawany obecnie wniosek w tym przedmiocie, który
uruchomił tryb postępowania przewidzianego w art. 78-81 u.g.n., użytkownik wieczysty
złożył w dniu 30 marca 2005 r.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy, nie odnosząc się do pozostałych zarzutów skargi
kasacyjnej, co nie jest potrzebne do jej rozstrzygnięcia, zmienił zaskarżony wyrok i
oddalił powództwo (art. 39816
k.p.c.). Zgodnie z art. 98 k.p.c. strona powodowa, która
ostatecznie przegrała proces obowiązana jest zwrócić stronie pozwanej poniesione
przez nią koszty procesu za wszystkie instancje oraz postępowanie kasacyjne. Sąd
Najwyższy, zgodnie z art. 108 § 1 zdanie drugie k.p.c. przyjął taką zasadę poniesienia
przez strony kosztów procesu, pozostawiając ich szczegółowe wyliczenie
referendarzowi sądowemu.