Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 517/07
POSTANOWIENIE
Dnia 14 lutego 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku J. K. i J. K.
przy uczestnictwie B. B., L. B., B. C., S. P., J. P., P. K., E. K.
oraz Gminy Ł. - Urzędu Miasta Ł.
o ustanowienie służebności drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 14 lutego 2008 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania P. K. i E. K.
od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 29 stycznia 2007 r., sygn. akt III Ca
(…),
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Ł., pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Orzekając po raz drugi po uchyleniu poprzedniego postanowienia przez Sąd
Wojewódzki w Ł., w sprawie z wniosku J. K. i J. K. z udziałem B. B., L. B., B. C., S. P., J.
P., E. K., P. K. i Gminy Miasta Ł., postanowieniem z dnia 15 czerwca 2005 r.,
uzupełnionym postanowieniem z dnia 16 września 2005 r., Sąd Rejonowy w Ł. ustanowił
służebność drogi koniecznej na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości
położonej w Ł. przy ul. J., oznaczonej jako działka nr (…)/2, dla której w Sądzie
Rejonowym w Ł. prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...), przez nieruchomość
2
położoną w Ł. przy ul. S., oznaczoną jako działka o nr (...)/2, dla której w Sądzie
Rejonowym dla w Ł. prowadzona jest księga wieczysta KW nr (…), nieruchomość
położoną w Ł. przy ul. S., oznaczoną jako działka o nr (...)/3, dla której w Sądzie
Rejonowym w Ł. prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...) oraz przez nieruchomość
położoną w Ł. przy ul. S., oznaczoną jako działka o nr (...)/4, dla której w Sądzie
Rejonowym w Ł. prowadzona jest księga wieczysta KW nr (...), zgodnie z wariantem II
projektu przebiegu drogi koniecznej uwidocznionym na planie sytuacyjnym
sporządzonym przez biegłego, który stanowi integralną część postanowienia. Nadto Sąd
pierwszej instancji zasądził solidarnie od wnioskodawców J. i J. małżonków K. na rzecz
uczestników L. i B. małżonków B. solidarnie kwotę 8 360 zł tytułem wynagrodzenia za
ustanowienie służebności i ustalił, że każdy uczestnik ponosi koszty postępowania
związane ze swoim udziałem w sprawie, zaś w pozostałej części wniosek oddalił.
Na skutek apelacji uczestników B. B. i L. B., zaskarżonym postanowieniem z dnia
29 stycznia 2007 r. Sąd Okręgowy w Ł. zmienił powyższe postanowienie w ten sposób,
że przebieg drogi koniecznej wytyczył przez nieruchomość położoną w Ł. przy ul. J.,
oznaczoną jako działka nr (…)/1, dla której w Sądzie Rejonowym w Ł. prowadzona jest
księga wieczysta KW nr (...), zgodnie z wariantem I projektu przebiegu drogi koniecznej
uwidocznionym na planie sytuacyjnym sporządzonym przez biegłego, który stanowi
integralną część postanowienia. Dalej Sąd Okręgowy orzekł o zmianie zaskarżonego
postanowienia w pkt 2 w ten sposób, że zasądził od wnioskodawców J. i J. małżonków
K. solidarnie na rzecz uczestników P. i E. małżonków K. solidarnie kwotę 8 197 zł
tytułem wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogi koniecznej.
U podstaw powyższego rozstrzygnięcia legły następujące ustalenia faktyczne
i ich ocena prawna:
Nieruchomość władnąca wyodrębniona została w 1984 r. w wyniku podziału
nieruchomości pierwotnie oznaczonej jako plac 36 o powierzchni 1 999 m2
, dla której
prowadzona była przez Sąd Rejonowy w Ł. księga wieczysta KW nr (…). W wyniku tego
wyodrębniona została także nieruchomość obciążona, oznaczona jako działka o nr
(…)/1 o powierzchni 854 m2
, a ponadto działka oznaczona nr (…)/3 o powierzchni
290 m2
, w dacie podziału projektowana pod drogę. Właścicielami działki nr (…)/1 są
obecnie uczestnicy E. K. i P. K., zaś działki nr (…)/3 – wnioskodawcy, którzy nabyli ją od
W. i P. D. Podziału nieruchomości dokonano z inicjatywy W. D., przy czym Wojewódzki
Zarząd Urbanistyki, Architektury i Nadzoru Budowlanego, opiniując pozytywnie podział
3
nieruchomości przy ul. J. zastrzegł, że do czasu realizacji drogi publicznej dojazd do
działki oznaczonej nr (…)/2 należy zapewnić przez działkę nr (…)/1.
Analogiczny podział nieruchomości został przeprowadzony także na działce
położonej w Ł. przy ul. S., objętej pierwotnie księgą wieczystą KW nr (...) o łącznej
powierzchni 1 978 m2
. Została ona podzielona na trzy geodezyjnie wyodrębnione działki
o nr (...)/2, (...)/3 i (...)/4, stanowiące mienie komunalne Gminy Miasta Ł. Użytkownikami
wieczystymi wszystkich trzech działek są aktualnie uczestnicy B. i L. małżonkowie B.
Przez działki nr (...)/3 i (...)/2 miała biec droga publiczna, co przewidywał plan
zagospodarowania przestrzennego, ustalony uchwałą z dnia 5 kwietnia 1990 r.,
uchyloną uchwałą z 1993 r. W piśmie z dnia 25 stycznia 1990 r. ówczesny Urząd
Dzielnicowy zwrócił się do Państwowego Biura Notarialnego w Ł. o wpisanie w dziale III
księgi wieczystej KW nr (...) służebności przejazdu i przechodu przez działkę nr (...)/4 na
rzecz każdoczesnego właściciela działki nr (...)/3 – do czasu realizacji projektowanej
ulicy. Droga publiczna ostatecznie nie powstała.
Uczestnicy S. i J. małżonkowie P. oraz ich córka B. C. są właścicielami
nieruchomości stanowiącej działkę przy ul. S. w Ł., oznaczoną nr (…). Nieruchomość ta
jest ogrodzona i zabudowana domkiem letniskowym.
Działki oznaczone nr (...)/1 i (...)/2 są zabudowane budynkami o znaczącej
kubaturze. Jeszcze jako niewyodrębnione, zostały one zbyte przez W. i P. D. na rzecz
małżonków S. i L., którzy zaczęli tam wspólnie wznosić domy. M. S. korzystał z
przejazdu przez działkę małż. L., czyniąc to za ich zgodą. Korzystał także z przejazdu
przez działki nr (...)/2, (...)/3 i (...)/3, natomiast nie przejeżdżał przez ogrodzoną działkę
nr (…). Do czasu, gdy właścicielem działki nr (...)/1 był B. L., przez tę działkę do działki
nr (...)/2 dojeżdżały samochody sanitarne.
B. L. zbył swoją działkę uczestnikom E. i P. małżonkom K., którzy odmówili M. S.
zgody na dalsze korzystanie z przejazdu przez ich działkę. Następnie M. S., już w toku
postępowania o ustanowienie służebności drogi koniecznej, sprzedał działkę
wnioskodawcom.
Wymienione wyżej działki znajdują się w otulinie Lasu Ł. Na większości
wzmiankowanych działek posadowione są budynki, a część z nich jest przegrodzona.
Sądy obu instancji opierały się na opinii biegłego, która wskazywała przebieg
drogi koniecznej dla działki nr (...)/2 w czterech możliwych wariantach. W wariancie
pierwszym droga przebiega przez działkę nr (...)/1. Ma ona wówczas długość 29,62 m,
zaś ustanowienie służebności pociąga za sobą konieczność wzniesienia ogrodzenia tej
4
samej długości, przeniesienia śmietnika, wzmocnienia płyty szamba, przebudowy
ogrodzenia frontowego, rozebrania i postawienia dwóch garaży. W wariancie drugim
droga mogłaby przebiegać wschodnią stroną działek położonych przy ul. S., na długości
57,75 m. W tym wariancie należałoby wyciąć drzewa w pasie 4,5 m, w tym 15 sztuk
brzóz, 3 osiki i 1 dąb, wybudować ogrodzenie na długości drogi, przestawić studzienkę
telekomunikacyjną. Według wariantu trzeciego drogę można przeprowadzić zachodnią
stroną wspomnianych działek przy ul. S. Wówczas zachodziłaby potrzeba budowy
ogrodzenia o długości 71,5 m. Przy wyborze wariantu czwartego, polegającego na
przeprowadzeniu drogi koniecznej przez działkę przy ul. S., należałoby natomiast
dokonać wycinki 4 sosen, 2 brzóz i żywopłotu, przesadzić jałowiec, przesunąć bramę,
wybudować 58,5 m ogrodzenia.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy wybrał jako właściwy wariant
drugi, mając na uwadze, że wówczas wynagrodzenie za ustanowienie służebności
wynosiłoby – bez uwzględnienia koniecznych naniesień – kwotę 2 528 zł, najniższą
w porównaniu z wariantem trzecim i czwartym. Łącznie z naniesieniami w tym wariancie
wynagrodzenie wynosi 8 360 zł, pomijając wartość drzew, które trzeba będzie wyciąć i
za które nie trzeba będzie płacić odszkodowania miastu. Realizacji wariantu czwartego
Sąd pierwszej instancji nie zakładał, bowiem szerokość dojścia i dojazdu do działki
budowlanej wynosić powinna co najmniej 5 m, zaś na dostęp do budynków potrzeba co
najmniej 4,5 m. W tym stanie rzeczy trzeba dodatkowo rozebrać budynek garażowy. W
tym wariancie wynagrodzenie wyniosłoby 3 804 zł oraz 42 380 zł naniesienia,
bez wliczania w to wartości rozbiórki i przestawienia budynku garażowego.
Uznając za zasadną apelację uczestników B. B. i L. B., Sąd Okręgowy za
bezsporne przyjął, że nieruchomość wnioskodawców nie ma żadnego dostępu do drogi
publicznej i daje to wnioskodawcom prawo żądania ustanowienia służebności drogowej.
Skoro zatem spełniona jest przesłanka roszczenia z art. 145 § 1 k.c., sporną kwestią
pozostawał jedynie sposób przeprowadzenia drogi koniecznej, a więc wybór
odpowiedniego wariantu.
Sąd drugiej instancji za zasadny uznał zarzut naruszenia art. 145 § 2 k.c.
Wskazał, że nieruchomości wnioskodawców i uczestników małżonków K. stanowiły
niegdyś jedną nieruchomość, która miała nieograniczony dostęp do drogi publicznej.
Opiniując pozytywnie podział działki o nr (...), Wojewódzki Zarząd Urbanistyki,
Architektury i Nadzoru Budowlanego wyraźnie zastrzegł, że do czasu realizacji drogi
publicznej należy zapewnić dojazd do działki nr (...)/2 przez działkę nr (...)/1 i jak wynika
5
z ustaleń faktycznych w sprawie, taki dojazd rzeczywiście istniał przez pewien okres
czasu. Zachodzi zatem przesłanka ze zdania drugiego art. 145 § 2 k.c. - potrzeba
ustanowienia drogi jest następstwem sprzedaży gruntu lub innej czynności prawnej. Za
konieczne uznał zatem Sąd drugiej instancji rozstrzygnięcie kwestii, czy służebność
drogi koniecznej dla nieruchomości stanowiącej działkę nr (...)/2 winna być ustanowiona
na nieruchomości stanowiącej działkę nr (...)/1, czy też na innej nieruchomości
sąsiedniej, co jest niewątpliwie wygodniejsze.
Rozważając tę kwestię Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na brzmienie art. 145 § 2
zd. drugie k.c., zgodnie z którym jeżeli potrzeba ustanowienia drogi jest następstwem
sprzedaży gruntu lub innej czynności prawnej, sąd zarządzi, o ile to jest możliwe,
przeprowadzenie drogi przez grunty, które były przedmiotem tej czynności prawnej. Z
powyższego przepisu wynika, zdaniem Sądu, że ma on obowiązek zarządzić taki
przebieg drogi, o ile to tylko jest możliwe, a niekoniecznie najwygodniejsze czy
najtańsze. W okolicznościach danej sprawy przeprowadzenie drogi koniecznej dla
działki nr (...)/2 przez działkę nr (...)/1 jest możliwe. Wymaga zresztą dokonania
stosunkowo niewielu, technicznie możliwych nakładów. Przede wszystkim nie stoi na
przeszkodzie takiemu przeprowadzeniu drogi koniecznej zbyt mała odległość pomiędzy
ogrodzeniem a ścianą budynku garażowego, która zdaniem uczestników postępowania
nie spełnia wymogów prawa budowlanego. Tak wytyczony przejazd przez nieruchomość
obciążoną jest dostępny nawet dla największych pojazdów; nieruchomość władnąca ma
mieć odpowiedni dostęp do drogi publicznej, a więc wystarczający, nie zaś
najwygodniejszy.
Sąd Okręgowy podniósł także, że rozważany w postępowaniu apelacyjnym drugi
wariant przebiegu drogi koniecznej – zbieżny ze wskazanym w postanowieniu Sądu
pierwszej instancji – nie został ostatecznie przyjęty, gdyż przeprowadzenie drogi przez
działkę nr (...)/1 nie powoduje znacznie większego uszczerbku dla tego gruntu niż dla
gruntów sąsiednich. Przeprowadzenie w ten sposób drogi nie zmienia charakteru
nieruchomości obciążonej. Natomiast przy wariancie drugim obciążyć trzeba aż trzy
działki, faktycznie je pomniejszając, oraz wyciąć aż 19 drzew, niekiedy o znacznym
obwodzie pnia. Odszkodowanie z tego tytułu na rzecz Funduszu Ochrony Środowiska –
gdyby było należne – wyniosłoby aż 105 874,10 zł. Poza tym nie udowodniono, że
właściwy organ w ogóle wyraziłby zgodę na taką wycinkę. W ocenie Sądu taka zgoda
stoi pod znakiem zapytania, gdyż miejsce posadowienia nieruchomości jest atrakcyjne
przyrodniczo.
6
Ustalając wysokość wynagrodzenia za ustanowienie służebności, Sąd Okręgowy
oparł się na opinii biegłego, który wskazał wartość utraty gruntu pod drogę w kwocie
8 197 zł. Biegły w opinii wskazywał także na inne elementy, jego zdaniem konstytuujące
wynagrodzenie, jak choćby obciążenie z tytułu usytuowania śmietnika, braku
bezpośredniego dostępu do szamba i miejsca parkingowego. To jednak, w ocenie Sądu
a quo, nie są już składniki wynagrodzenia jako takiego, lecz odszkodowania, którego
nikt z uczestników się nie domagał. Rozstrzygnięcie w tym zakresie nie może natomiast
zapaść z urzędu.
Skargę kasacyjną od powyższego postanowienia uczestnicy E. K. i P. K. oparli na
obu podstawach art. 3983
§ 1 k.p.c. W zakresie podstawy naruszenia prawa
materialnego, skarżący zarzucili błędną wykładnię: 1) art. 145 § 1 k.c., polegającą na
uznaniu, że użyte w przepisie pojęcie „wynagrodzenia” może ograniczać się wyłącznie
do odszkodowania za utratę wartości gruntu, pomimo, iż poza tą wartością pozostała
utrata wartości nieruchomości wynikająca z utrudnienia korzystania z jej infrastruktury,
koszty adaptacji na potrzeby drogi, zagospodarowanie nieruchomości i bieżące koszty
utrzymania drogi; 2) art. 145 § 1 i 2 k.c., polegającą na uznaniu, że właściwy dostęp do
drogi publicznej nie musi spełniać warunków wynikających z przepisów prawa
budowlanego, w szczególności zaś określonych przepisami § 14 ust. 3, § 23 ust. 3 i § 36
ust. 2 pkt 2 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U.
Nr 75, poz. 690 z późna. zm., t. jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690 z późn. zm.;
dalej: „rozporz. MI”); 3) art. 145 § 2 w zw. z § 3 k.c., polegającą na ustanowieniu
służebności bez należytego uwzględnienia skutków płynących dla wszystkich wariantów
możliwego ustalenia przebiegu drogi w kontekście społeczno-gospodarczego
przeznaczenia nieruchomości, stanu zagospodarowania nieruchomości w dacie
orzekania, a także rzeczywistych kosztów przeprowadzenia drogi dojazdowej, jak
również strat poniesionych przez właścicieli nieruchomości, przez które mogła być
wytyczona droga dojazdu do nieruchomości wnioskodawców.
W zakresie podstawy naruszenia przepisów postępowania, skarżący zarzucili
natomiast obrazę: 1) art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., polegającą na
pominięciu w uzasadnieniu postanowienia części materiału dowodowego, zwłaszcza
przeprowadzonego z urzędu w postępowaniu apelacyjnym dowodu z opinii biegłego
oraz dowodów przeprowadzonych w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, co
w konsekwencji uniemożliwia ustalenie sposobu, w jaki Sąd drugiej instancji doszedł do
7
ustalenia wysokości wynagrodzenia za ustanowienie służebności oraz wariantu
przebiegu drogi; 2) art. 232 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., poprzez dopuszczenie z
urzędu dowodu z opinii biegłego, który to dowód w żadnym zakresie nie został przyjęty
w orzeczeniu, chociaż na wskazane okoliczności przeprowadzone były dowody, których
strony nie kwestionowały; 3) art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., polegające na
nieuwzględnieniu poglądu wyrażonego w postanowieniu Sądu drugiej instancji przy
rozpoznaniu sprawy po raz pierwszy, a odnoszącego się do konieczności
przeprowadzenia drogi koniecznej przez działkę, która powstała w wyniku podziału.
Wskazując na powyższe podstawy zaskarżenia, skarżący wnosili o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy rozważyć zarzuty podniesione przez skarżącego
w ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania, gdyż dopiero niewadliwe
przeprowadzenie postępowania warunkuje możliwość prawidłowego zastosowania
prawa materialnego przy orzekaniu o istocie sprawy.
Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. - pomijając jego niewłaściwe powołanie
w związku z art. 13 § 2 k.p.c., z pominięciem zaś art. 391 § 1 k.p.c. - okazał się
uzasadniony. Nie można bowiem tracić z pola widzenia istotnej funkcji uzasadnienia
sądowego, jakim jest przekonywanie stron (uczestników) postępowania do słuszności
podjętego rozstrzygnięcia. Obok tego uzasadnienie stanowi także najważniejszy, a w
wielu aspektach jedyny element umożliwiający przeprowadzenie kontroli instancyjnej,
względnie kasacyjnej orzeczenia. Z powyższych powodów obowiązkiem sądu, zarówno
pierwszej, jak i drugiej instancji, jest wyjaśnienie w uzasadnieniu wszystkich tych
czynników, które wpłynęły na kształt rozstrzygnięcia.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie wskazywano, że art. 328 § 2
k.p.c. wyjątkowo tylko może wypełniać drugą podstawę kasacyjną. Dzieje się tak
wówczas, gdy uzasadnienie orzeczenia jest sporządzone w sposób na tyle wadliwy lub
niekompletny, że zasadniczo uniemożliwia przeprowadzenie kontroli kasacyjnej, a więc
ocenę przez Sąd Najwyższy prawidłowości zastosowania prawa w danej sprawie (por.
m.in. orzeczenia SN: z dnia I PKN 97/97, OSNAPiUS 1998, nr 4, poz. 121; z dnia 26
listopada 1999 r., III CKN 460/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 100; z dnia 5 kwietnia 2002 r.,
II CKN 1368/00, niepubl.; z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, nie publ.; z dnia 18
marca 2003 r., IV CKN 1862/00, nie publ.).
8
Godzi się przy tym zauważyć, że stosowanie przez sąd drugiej instancji art. 328 §
2 k.p.c. zależy w istotnym stopniu od treści rozstrzygnięcia. Mimo bowiem
merytorycznego charakteru postępowania apelacyjnego, zawiera ono w sobie także
element kontrolny w stosunku do postępowania przed sądem pierwszej instancji;
swoista prolongata merytorycznego charakteru postępowania pozwala zająć
stanowisko, że sąd odwoławczy, dokonując we własnym zakresie ustaleń faktycznych,
korzysta głównie z materiału zebranego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym (zob.
zwłaszcza uzasadnienie uchwały SN z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC
1999, nr 7-8, poz. 124). Jest więc oczywiste, że wymagania odnośnie uzasadnienia
orzeczenia sądu drugiej instancji są inne wówczas, gdy sąd odwoławczy w całości lub w
znacznej części przychyla się do ustaleń i oceny sądu pierwszej instancji, aniżeli w tym
przypadku, gdy na skutek przyjęcia odmiennego stanowiska co do rozstrzygnięcia
merytorycznego, ustalenia i ocenę sądu a quo zastępuje własną. Stosownie do tego,
pominięcie określonych rozważań w zakresie wskazania podstawy faktycznej lub
prawnej rozstrzygnięcia będzie mogło być uznane za uzasadnione z uwagi na brak
istotnych zmian w relacji do podstaw orzeczenia pierwszoinstancyjnego.
Ponadto w orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie podkreślano, iż zarzuty
powoływane w ramach drugiej podstawy kasacyjnej są zawsze uzasadnione tylko
wówczas, gdy wpływ uchybień na wynik sprawy jest „istotny”, tzn. z uwagi na ich rodzaj
lub skalę, kształtowały one bądź współkształtowały treść zaskarżonego orzeczenia (tak
m.in. w postanowieniu SN z dnia 10 lutego 1997 r., I CKN 57/96, OSNC 1997 nr 6-7,
poz. 82).
Zarzucane przez skarżących uchybienie, polegające na nieustosunkowaniu się
przez Sąd do przeprowadzonego w przewodzie apelacyjnym dowodu w postaci opinii
biegłego z zakresu budownictwa, wywarło kwalifikowany wpływ na wynik sprawy. Sąd
Okręgowy dopuścił na podstawie art. 232 zd. drugie k.p.c. dowód z opinii biegłego z
zakresu budownictwa na okoliczność ustalenia m.in. zakresu i wartości robót
niezbędnych dla przeprowadzenia drogi koniecznej w wariancie I i II wyznaczonym
przez biegłego z zakresu geodezji. Zleconą opinię biegły K. H. wykonał i jak można
sądzić, stanowiła ona podstawę ustaleń Sądu i dokonania wyboru jednego z wariantów
przebiegu drogi koniecznej, co wynika ze zbieżności kwoty nakładów oszacowanych
przez biegłego z nakładami powołanymi w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia.
Rzecz jednak w tym, że w uzasadnieniu Sąd nie dał wyrazu swojemu przekonaniu co do
wiarygodności i mocy dowodowej tej oraz innych opinii biegłych powołanych w sprawie
9
na okoliczność wysokości wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogowej, mimo
że odmiennie od Sądu pierwszej instancji ocenił okoliczności faktyczne sprawy i
uzupełnił ustalenia Sądu a quo o wspomnianą opinię, na której ustaleniach
najwidoczniej częściowo się oparł przy określeniu wysokości wynagrodzenia w sentencji
postanowienia.
Z brzmienia pkt 3 postanowienia w przedmiocie dopuszczenia dowodu z opinii
biegłego wynika, że Sąd drugiej instancji z góry wykluczył przedstawienie
uzupełniających opinii na okoliczności podane w pkt 1 sentencji przez biegłych: S. S.,
P. K. i B. P. Może to oznaczać, że kwalifikował ustalenia poczynione przez tych biegłych
jako niewystarczające. Należało jednak oczekiwać, że przyczyny zarówno powołania
biegłego, jak i odmowy mocy dowodowej opiniom innych biegłych zostaną przez Sąd
drugiej instancji szczegółowo wyjaśnione w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia.
Tego elementu ewidentnie zabrakło.
Powyższe uchybienie jest poważne, gdyż pozbawiło ono zarówno uczestników
postępowania, jak i Sąd Najwyższy, możliwości oceny, które z opinii biegłych i w jakim
zakresie Sąd drugiej instancji uwzględnił, a których nie uwzględnił ustalając przebieg
drogi koniecznej. Jest to sprzeczne z wyraźnym brzmieniem art. 328 § 2 k.p.c., gdyż
obowiązkiem sądu meriti jest podanie co najmniej przyczyn, dla których innym niż
uwzględnione przy ustaleniu stanu faktycznego dowodom odmówił wiarygodności
i mocy dowodowej. Niemożliwość weryfikacji przesłanek, na jakich oparł się Sąd
Okręgowy, uniemożliwia ocenę prawidłowości zastosowania prawa materialnego w
niniejszej sprawie, co już wystarczająco uzasadniało uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Pozostałe zarzuty podnoszone w ramach drugiej podstawy kasacyjnej okazały się
nieuzasadnione. Odnośnie do naruszenia art. 232 zd. drugie k.p.c. należy zwrócić
uwagę, że w postępowaniu nieprocesowym znacznie silniej niż w procesie odznacza się
czynnik interesu publicznego. Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
postanowienia z dnia 8 maja 2000 r., V CKN 43/00 (OSNC 2000 nr 11, poz. 206), w
postępowaniu o ustanowienie drogi koniecznej o wynagrodzeniu na rzecz właściciela
nieruchomości obciążonej orzeka się z urzędu. Sąd Okręgowy nie mógł zatem uchylić
się od przeprowadzenia wszystkich dowodów, które były konieczne do prawidłowego
ustalenia wysokości tego wynagrodzenia. Przepis art. 232 zd. drugie k.p.c. daje sądowi
praktycznie dyskrecjonalną władzę decydowania o tym, czy dopuszczenie dowodu
10
niezawnioskowanego przez strony jest konieczne (por. m.in. wyroki SN: z 17 września
1999 r., I CKN 1138/98, OSNC 2000, nr 4, poz. 64; z dnia 22 lutego 2006 r., III CK
341/05, OSNC 2006 nr 10, poz. 174; z dnia 2 lutego 2007 r., IV CSK 366/06, niepubl.) i
w okolicznościach rozważanej sprawy taka potrzeba mogła zachodzić. Problem leży w
czym innym, a mianowicie w tym, że - jak już wyjaśniono - Sąd nie wykazał w sposób
prawidłowy w uzasadnieniu postanowienia przesłanek dopuszczenia dowodu z
dodatkowej opinii biegłego, nie powiązał wniosków tej opinii z własnymi ustaleniami w
sprawie, a nadto nie dokonał w ogóle oceny innych dowodów istotnych z punktu
widzenia ustalenia przebiegu drogi koniecznej oraz wysokości wynagrodzenia za jej
przeprowadzenie.
Nie została także wykazana zasadność zarzutu naruszenia art. 386 § 6 k.p.c.
„Ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania”, o jakich mowa w tym
przepisie, rozciągają się tylko na te elementy uzasadnienia uchylającego poprzednio
zapadłe w sprawie orzeczenie sądu pierwszej instancji, których logiczną konsekwencją
było uchylenie orzeczenia sądu I instancji z przekazaniem sprawy do ponownego
rozpoznania bądź uznanie pewnego zarzutu za nieuzasadniony. Nowe rozstrzygnięcie
sądu pierwszej instancji ponownie rozpoznającego sprawę musi być zawsze wyrazem
oceny i decyzji tego sądu, którego skrępowanie orzeczeniem sądu instancji wyższej ma
na celu jedynie zapobieżenie powtórzeniu się okoliczności powodujących wadliwość
uchylonego orzeczenia (por. wyrok SN z dnia 20 lutego 2002 r., V CKN 757/00, niepubl.,
LEX nr 56021). Stan związania oceną prawną nie występuje, jeżeli ustalenia faktyczne
dokonane przy ponownym rozpoznaniu sprawy nie pokrywają się z ustaleniami,
na których opierało się uchylone orzeczenie (tak m.in. w wyroku SN z dnia 24 kwietnia
2002 r., IV CKN 946/00, niepubl.).
Orzekając o uchyleniu pierwszego orzeczenia Sądu Rejonowego co do istoty
sprawy, Sąd Wojewódzki w Ł. zaznaczył w uzasadnieniu, że argumentacja
przedstawiona w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia jest nie tylko nieprzekonująca,
lecz niepoparta także wystarczającym materiałem dowodowym. Uznał za chybioną tezę,
że z uwagi na treść art. 145 § 2 k.c. droga konieczna musi być przeprowadzona przez
działkę o nr (...)/1, wskazał natomiast, że przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd
Rejonowy powinien ustalić stopień obciążenia poszczególnych nieruchomości
sąsiednich w różnych wariantach, bez czego merytoryczne rozstrzygnięcie było
przedwczesne. Dalej prowadzone postępowanie dowodowe doprowadziło do
zgromadzenia obszernego materiału, uzupełnionego jeszcze przez Sąd Okręgowy przy
11
rozpoznaniu apelacji od kolejnego postanowienia pierwszoinstancyjnego. W ramach
tego materiału znajdują się opinie biegłych, na podstawie których mogło – już w oparciu
o prawidłowo przeprowadzone porównanie obciążenia poszczególnych nieruchomości –
dojść nawet do rozstrzygnięcia zbieżnego z obranym przez Sąd Rejonowy w Ł.
w postanowieniu wstępnym z dnia 26 marca 1996 r.
W uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia Sąd Okręgowy wyraźnie zastrzegł,
że przeprowadzenie drogi koniecznej przez działkę o nr (...)/1 jest nie tylko obiektywnie
możliwe, lecz także wymaga dokonania stosunkowo niewielu nakładów o względnie
ograniczonej wartości. W dalszym ciągu uzasadnienia Sąd a quo rozważył i ocenił
pozytywnie bilans obciążenia dla tej nieruchomości w porównaniu z innymi gruntami
sąsiadującymi z nieruchomością wnioskodawców, co nie tylko nie naruszało art. 386 § 6
k.p.c., lecz było wręcz zgodne z opisaną wyżej oceną prawną Sądu Wojewódzkiego.
Wobec powyższych uwag, które już dostatecznie wyjaśniają motywy orzeczenia
kasacyjnego, pozostaje jedynie kilka uwag uzupełniających odnośnie do zarzutów
naruszenia prawa materialnego.
W niniejszej sprawie ma zastosowanie przepis art. 145 k.c. Jego treść jest
złożona. W § 1 stanowi się ogólny wymóg zapewnienia nieruchomości niemającej
odpowiedniego dostępu do drogi publicznej potrzebnej służebności drogowej, co dla
właściciela tej nieruchomości jest źródłem roszczenia wobec właścicieli sąsiednich
gruntów. Dalsze fragmenty przepisu, tj. § 2 i 3, zawierają natomiast dyrektywy, którymi
powinien kierować się sąd orzekający w przedmiocie ustanowienia służebności; przy
tym godzi się zauważyć, że przez zastrzeżenie klauzuli generalnej „interesu społeczno-
gospodarczego” w art. 145 § 3 k.c., ustawodawca wskazał dyrektywę ogólną, podczas
gdy w § 2 zawarto dyrektywy szczegółowe, pozwalające na bliższe określenie, co
konkretnie należy uwzględnić jako leżące w interesie z jednej strony właściciela
nieruchomości pozbawionej dostępu do drogi publicznej, z drugiej zaś właścicieli
nieruchomości sąsiednich. Wzajemne ważenie interesów uczestników postępowania
jest zatem istotą roli, jaką ma spełnić sąd w postępowaniu (por. postanowienie SN z
dnia 26 września 2000 r., III CKN 413/00, niepubl.).
W skardze kasacyjnej skarżący wywodzą w związku z tym dwa istotne
zagadnienia prawne. Pierwsze z nich sprowadza się do oceny, czy przy wytyczaniu
przebiegu drogi koniecznej sąd powinien uwzględniać normy prawa budowlanego,
zwłaszcza dotyczące posadowienia na gruncie budynków oraz innych urządzeń.
Ponadto skarżący zmierzają do wyjaśnienia przez Sąd Najwyższy, jak powinno być
12
ustalane wynagrodzenie za ustanowienie służebności, w szczególności zaś, czy
wynagrodzenie z tytułu ustanowienia służebności drogi koniecznej powinno obejmować
koszty urządzenia drogi, odszkodowanie z tytułu utraty wartości nieruchomości
obciążonej, zwrot poniesionych kosztów zagospodarowania nieruchomości obciążonej
przez jej właścicieli, jak również zwrot bieżących opłat z tytułu korzystania z
nieruchomości obciążonej.
Udzielając kolejno odpowiedzi na tak postawione zagadnienia prawne, należy
wskazać, że w dotychczasowym orzecznictwie nie było wypowiedzi jednoznacznie
odnoszących się do norm prawa budowlanego w kontekście przeprowadzenia drogi
koniecznej. Jedynie w uzasadnieniu postanowienia z dnia 4 lutego 2000 r., II CKN
734/98 (niepubl.) zauważono, że w okolicznościach rozważanej sprawy fakt, że skrajny
pas drogi, który przebiegał w odległości zaledwie pół metra od budynku mieszkalnego
skarżącego, nie ograniczał jednak korzystania z pomieszczeń w tym budynku,
zwłaszcza z sypialni. To z kolei, przy uwzględnieniu sporadyczności ruchu na
ustanowionej drodze, nie świadczyło o nadmiernej uciążliwości jej przeprowadzenia
przez nieruchomość obciążoną.
W celu udzielenia odpowiedzi na przedstawione w skardze zagadnienia,
konieczne wydaje się rozważenie ogólnego charakteru prawnego przepisów, o których
była mowa wyżej.
Zarówno ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (t. jedn.: Dz. U. z 2006
r. Nr 156, poz. 1118 z późn. zm.; dalej: „pr. bud.”), jak i wspomniane rozporządzenie
Ministra Infrastruktury należą do przepisów prawa publicznego, określających stosunki
pomiędzy organami nadzoru budowlanego a podmiotami uczestniczącymi w procesie
budowlanym. Przepisy regulujące usytuowanie budynków, budowli i innych urządzeń
związanych z gruntem mają na celu zapewnienie poszanowania ładu przestrzennego.
Znajdują one zastosowanie przy projektowaniu i budowie nowych budynków, a także
przy innych działaniach, które są wymienione w § 2 rozporz. MI, jak np. remont i
przebudowa istniejącego budynku. Nie dotyczą natomiast kontroli posadowienia na
gruncie budynków i urządzeń istniejących, a niepoddawanych jakimkolwiek tego rodzaju
działaniom (por. wyrok NSA z dnia 14 listopada 2006 r., II OSK 1333/05, ONSAiWSA
2007 nr 4, poz. 99). Szczególne znaczenie przypada omawianym przepisom w toku
postępowania administracyjnego zmierzającego do wydania pozwolenia na budowę (art.
35 ust. 1 pkt 2 pr. bud.).
13
Nie można odmówić pewnej słuszności wywodom skarżących, których zdaniem
Sądy meriti nie wzięły pod uwagę szeregu przepisów rozporządzenia, w tym § 14 ust. 3
rozporz. MI. Rolą sądu nie jest jednak zastępowanie organu administracji publicznej,
bowiem inny jest cel i charakter postępowania w przedmiocie ustanowienia drogi
koniecznej. To postępowanie ma wszak prowadzić do zapewnienia nieruchomości
„odpowiedniego” dostępu do drogi publicznej. Rozważać zgodność przebiegu
ustanawianej drogi z przepisami budowlanymi można zatem jedynie w ramach
kryteriów: interesu społeczno-gospodarczego (art. 145 § 3 k.c.) i obciążenia gruntów
sąsiednich (art. 145 § 2 zd. pierwsze k.c.), jednak nie można i nie powinno się traktować
przepisów budowlanych jako bezwzględnej przeszkody do przeprowadzenia drogi
koniecznej przez inną nieruchomość.
Gdy zaś chodzi o drugie z zagadnień prawnych wywiedzionych w skardze
kasacyjnej, wystarczy ograniczenie się do uwagi, że w ustawie mowa o ustanowieniu
służebności „za wynagrodzeniem” (art. 145 § 1 k.c.), nie zaś „za odszkodowaniem”.
Konsekwentnie trzeba przyjąć, że wolą ustawodawcy nie było wyłącznie wyrównanie
uszczerbku, jaki następuje w majątku właściciela nieruchomości obciążonej wskutek
ustanowienia służebności drogowej. Wynagrodzenie ma być ogólnie ekwiwalentem za
znoszenie cudzego przejazdu i przechodu przez nieruchomość. W uzasadnieniu
postanowienia SN z dnia 2 czerwca 2000 r., II CKN 1060/98 (niepubl.) wskazano, iż nie
stoi na przeszkodzie ustanowieniu służebności fakt, że nieruchomość obciążona straci
nieco na wartości. Natomiast w uzasadnieniu postanowienia z dnia 8 maja 2000 r., V
CKN 43/00 (OSNC 2000 nr 11, poz. 206) Sąd Najwyższy wywiódł, iż pojęcie
wynagrodzenia jest szersze niż pojęcie odszkodowania. W razie powstania szkody, fakt
ten musi być brany pod uwagę przy określeniu wysokości i ewentualnie rodzaju
należnego wynagrodzenia, choć należy się ono właścicielowi nieruchomości obciążonej
także wtedy, gdy żadnej szkody nie poniósł. Natomiast na właścicielu, który powołuje się
na szkodę wyrządzoną mu na skutek obciążenia jego nieruchomości służebnością
drogową, ciąży dowód zgodnie z regułą art. 6 k.c. Podobne wnioski płyną także z
innych, publikowanych orzeczeń Sądu Najwyższego (por. m.in. uzasadnienia uchwał: z
dnia 1 grudnia 1979 r., III CZP 68/70, OSNCP 1971 nr 5, poz. 81; z dnia 8 września
1988 r., III CZP 76/88, OSPiKA 1990 nr 5-6, poz. 257).
Podzielając ten pogląd uznać trzeba, że przewidziane w art. 145 § 1 k.c.
wynagrodzenie za ustanowienie drogi koniecznej należy się właścicielowi nieruchomości
obciążonej bez względu na poniesienie szkody na skutek ustanowienia służebności i
14
obejmuje wszystkie koszty i nakłady na urządzenie i utrzymanie drogi w zakresie, w
jakim uprawniony ze służebności nie ponosi ich bezpośrednio. Wynagrodzenie, o jakim
mowa, może także obejmować wyrównanie uszczerbku majątkowego, jaki właściciel
nieruchomości obciążonej poniósł na skutek ustanowienia służebności drogowej,
jednakże w takim przypadku właściciel nieruchomości obciążonej powinien wykazać, że
go poniósł.
Mając na względzie powyższe, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 §
2 k.p.c. należało orzec, jak w sentencji.