Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 lutego 2008 r.
I UK 255/07
Samo opłacanie składek w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
nie było równoznaczne z oświadczeniem o wyborze systemu ubezpieczenia w
rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585 ze zm.).
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski (sprawozdawca), Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 22 lutego
2008 r. sprawy z odwołania Marty M. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu w K. o podleganie ubezpieczeniu społecz-
nemu rolników, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apela-
cyjnego w Krakowie z dnia 13 lutego 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e\
Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 13 lutego 2007 r. oddalił apelację
Marty M. od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 20 kwietnia 2005 r., któ-
rym oddalono jej odwołanie od decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społeczne-
go-Oddziału Regionalnego w K. z dnia 26 października 2004 r., stwierdzającej, iż jej
ubezpieczenie społeczne rolników ustało od dnia 3 czerwca 1991 r. Marta M. od
1983 r. podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników. Dnia 3 czerwca 1991 r. roz-
poczęła prowadzenie działalności gospodarczej (sklepu). Kasę Rolniczego Ubezpie-
czenia Społecznego o prowadzeniu tej działalności powiadomiła dopiero we wrześniu
2004 r. w związku z wymaganym ustawą oświadczeniem o rodzaju opodatkowania.
Sąd Okręgowy uznał, że wnioskodawczyni od 3 czerwca 1991 r. nie spełniała prze-
słanek uprawniających ją do podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników (art. 7
ust.1 pkt 1 i art. 16 ust. 1 pkt 1 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
2
nym rolników), bowiem z chwilą podjęcia działalności gospodarczej nastąpiło wyłą-
czenie jej z tego ubezpieczenia (art. 2 ust. 2 ustawy z 18 grudnia 1976 r. o ubezpie-
czeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin).
Wprawdzie art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników wprowadził możliwość wyboru ubezpieczenia przez rolnika
prowadzącego działalność gospodarczą, to jednak wnioskodawczyni nie złożyła
oświadczenia o wyborze ubezpieczenia w systemie rolniczym. Opłacanie i przyjmo-
wanie składek przez Kasę nie było równoznaczne z takim oświadczeniem. Wniosko-
dawczyni winna poinformować Kasę o podjęciu działalności gospodarczej (art. 37
ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników).
W apelacji wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie prawa procesowego i mate-
rialnego, w tym art. 60 k.c., gdyż art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. nie precyzował
formy oświadczenia. Opłacając składki złożyła skutecznie oświadczenie o wyborze
ubezpieczenia w systemie rolniczym.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że oświadczenie o wyborze ubezpieczenia na pod-
stawie art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. musiało być złożone w sposób wyraźny.
Oświadczenia tego nie mogło zastąpić opłacanie składek na ubezpieczenie społecz-
ne rolników. Rodzaj ubezpieczenia określały przepisy bezwzględnie obowiązujące.
W skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie art. 7 ust. 1 pkt 1 oraz art. 16 ust.
1 pkt 1 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, przez
uznanie, że wnioskodawczyni nie podlegała ubezpieczeniu rolników od 1 stycznia
1997 r. do 30 września 2004 r. oraz art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. o zmianie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, przez uznanie, że nie złożyła Kasie
oświadczenia, iż chce podlegać ubezpieczeniu rolników z wyłączeniem innego ubez-
pieczenia społecznego. Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wska-
zał na istotne zagadnienie prawne, zawierające się w pytaniu, czy opłacanie składek
w Kasie przez rolnika prowadzącego działalność gospodarczą stanowi skuteczne
złożenie oświadczenia o wyborze ubezpieczenia społecznego rolników w rozumieniu
art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. Na tej podstawie skarżąca wniosła o uchylenie
wyroków i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o orzecze-
nie ustalające, iż podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników od 1 stycznia 1997
r. do 30 września 2004 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionej podstawy i dlatego podlega oddaleniu.
Podstawa skargi oparta została na przepisach ustrojowych ubezpieczenia społecz-
nego rolników (art. 7 ust. 1 pkt 1 i art. 16 ust. 1 pkt 1 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników oraz art. 2 ustawy zmieniającej z 12 września
1996 r.), których naruszenie w ocenie skarżącej zależy od przepisów prawa cywilne-
go - art. 60 i 65 k.c. - nieujętych jednak w podstawie kasacyjnej (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
W prawie cywilnym wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wy-
rażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób do-
stateczny (art. 60 k.c.). Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają
ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecz-
nego oraz ustalone zwyczaje (art. 65 k.c.). Rzecz jednak w tym, że treść oświadcze-
nia woli należy do ustaleń faktycznych sprawy, a te nie są w skardze kasacyjnej
podważane i wiążą Sąd Najwyższy (art. 39813
§ 2 k.p.c.). W sprawie ustalono, że
wnioskodawczyni nie złożyła właściwego oświadczenia, które prowadziło do objęcia
jej ubezpieczeniem społecznym rolników. Nie było to oświadczenie zmierzające do
dokonania czynności cywilnoprawnej, stąd i reżim jakiemu podlegało nie może spro-
wadzać się tylko do reguł wykładni oświadczeń woli w sferze prawa cywilnego.
Ubezpieczenia społeczne mają charakter publicznoprawny, kształtowany przepisami
bezwzględnie obowiązującymi, stąd sama wola ubezpieczonego nie tworzy prawne-
go stosunku ubezpieczenia społecznego. Indywidualne ubezpieczenie społeczne z
mocy ustawy jest pochodną jego podstawy, czyli określonego zatrudnienia lub dzia-
łalności. Oświadczenie woli ubezpieczonego nie wywołuje innych skutków niż okre-
ślone i dopuszczalne w ustawie. W rozpoznawanej sprawie w okresie objętym decy-
zją Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, stwierdzającą niepodleganie
wnioskodawczyni ubezpieczeniu społecznemu rolników od 3 czerwca 1991 r. -
skarga w uzasadnieniu i we wniosku błędnie przyjmuje, że dopiero od 1 stycznia
1997 r. - pierwotne rozwiązanie prawne polegało na wyłączeniu ubezpieczenia spo-
łecznego rolników przez ubezpieczenie z tytułu działalności gospodarczej. Oświad-
czenie o wyborze ubezpieczenia nabrało znaczenia dopiero wraz z ustawą z 12
września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zmiana
wyłączała dominację (pierwszeństwo) ubezpieczenia z tytułu działalności gospodar-
czej w zakresie dwóch sytuacji. Pierwszej, gdy rolnik rozpoczynał działalność gospo-
darczą po roku ubezpieczenia w systemie rolniczym i wówczas, aby pozostać w tym
4
ubezpieczeniu, nie musiał składać żadnego oświadczenia. Natomiast gdy chciał pod-
legać ubezpieczeniu z działalności gospodarczej, to musiał złożyć Zakładowi Ubez-
pieczeń Społecznych lub Kasie oświadczenie, że chce podlegać takiemu ubezpie-
czeniu (art. 5a ustawy). Gdy oświadczenie złożył Kasie, ta przekazywała je właści-
wemu oddziałowi Zakładu, który podejmował wówczas decyzję ustalającą podleganie
innemu ubezpieczeniu społecznemu i jej odpis przekazywał właściwemu oddziałowi
regionalnemu Kasy (art. 5a w związku z art. 39a ustawy). Inne rozwiązanie odnosiło
się do sytuacji, w której przed 1 stycznia 1997 r. rolnik z mocy ustawy z 18 grudnia
1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą
podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu tej działalności i uzyskał możliwość
wyboru ubezpieczenia społecznego rolników. Wówczas warunkiem przejścia do
systemu ubezpieczenia społecznego rolników było złożenie przez rolnika oświadcze-
nia Zakładowi lub Kasie, że chce podlegać innemu ubezpieczeniu (art. 2 ustawy
zmieniającej).
Powyższe przywołanie stanu prawnego nie jest bez przyczyny, gdyż wynikają
z niego oceny, które w dalszej argumentacji (poza wiążącym stanem faktycznym) nie
pozwalają uznać zarzutów skargi kasacyjnej za zasadne. Tylko w pierwszej wska-
zanej wyżej sytuacji ubezpieczony rolnik rozpoczynający działalność gospodarczą
nie musiał składać żadnego oświadczenia, by pozostać w ubezpieczeniu społecznym
rolników. Brak oświadczenia był zrozumiały skoro nie następowała zmiana systemu
ubezpieczenia. Sytuacja skarżącej była jednak inna, gdyż już przed 1 stycznia 1997
r., wobec prowadzenia działalności gospodarczej, nie mogła być w ubezpieczeniu
społecznym rolników. Z mocy ustawy z 18 grudnia 1976 r. podlegał on ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu działalności gospodarczej (art. 2). Rozwiązanie przyjęte w art.
2 ustawy zmieniającej z 12 września 1996 r. nie polegało na prostym dostosowaniu
(potwierdzeniu) sytuacji prawnej do faktycznej, gdyż dalej obowiązywał reżim usta-
wowego pierwszeństwa ubezpieczenia z tytułu działalności gospodarczej. Mógł on
być wyłączony jedynie przez oświadczenie zainteresowanego rolnika o podleganiu
ubezpieczeniu społecznemu rolników, z jednoczesnym wyłączeniem ubezpieczenia z
tytułu działalności gospodarczej. Ustawa zmieniająca z 12 września 1996 r. w istocie
chociaż nie określiła formy tego oświadczenia, to wymagała aby oświadczenie miało
określoną treść i zostało skierowane do Kasy lub do Zakładu (art. 39a ust. 3 i 4
ustawy z 1990 r. w związku z art. 2 ustawy z 1996 r.). Niemniej, w zakresie formy nie
powinno się pomijać, że przed organami rentowymi zastosowanie ma procedura ad-
5
ministracyjna, stąd niewątpliwie chodziło o taką formę oświadczenia, która urucha-
miałaby tę procedurę, zatem pozwalała przyjąć, że oświadczenie zostało adresatowi
złożone i zawierało żądanie wszczęcia postępowania (art. 61 § 1 k.p.a.). Wszak ele-
mentem trybu wyłączenia z ubezpieczenia ustawowego było wszczęcie postępowa-
nia, w którym stwierdzono by dalsze niepodleganie obowiązkowemu ubezpieczeniu
ustawowemu z tytułu działalności gospodarczej. Bez wyraźnej woli ubezpieczonego
Zakład nie mógł podjąć takiej decyzji. Decyzja o wyłączeniu z ubezpieczenia mogła
wynikać tylko z woli wyrażonej przez ubezpieczonego i stąd nie miała charakteru de-
klaratoryjnego. Określałaby stan prawny związany z podleganiem ubezpieczeniu
społecznemu w Zakładzie, a w istocie stwierdzałaby jego brak mimo prowadzenia
działalności gospodarczej. Równolegle z wydaniem takiej decyzji zachodził obowią-
zek Zakładu przekazania Kasie jej odpisu, co przy istniejącym dualizmie systemów
ubezpieczenia społecznego, w ramach tak określonej współpracy, gwarantowało, że
organy rentowe kontrolowały podstawy ubezpieczenia i ich wyłączenie. Procedura ta
miała również walor porządkujący, gdyż wyjawiała w jakim systemie i z jakiego tytułu
zainteresowany podlegał ubezpieczeniu. Wnioskodawczyni z racji prowadzonej
działalności z mocy ustawy z 1976 r. podlegała ubezpieczeniu w systemie pow-
szechnym i całkowicie zaniechała złożenia oświadczenia oraz wszczęcia właściwego
postępowania warunkującego objęcie jej ubezpieczeniem społecznym rolników.
Mimo zmian wynikających z ustawy z 12 września 1996 r. zaniechała oświadczenia o
wyborze ubezpieczenia i jej zachowanie dalej również było niezmienne. Skoro
ustawa (art. 2) wymagała określonego działania (złożenia oświadczenia o wyborze
systemu ubezpieczenia i zarazem wszczęcia właściwego postępowania), to nie
można było uznać, że wyrażało się ono w niezmienionym zachowaniu. W sytuacji
wnioskodawczyni opłacanie składek nie stanowiło podstawy do objęcia jej ubezpie-
czeniem społecznym rolników przed 1 stycznia 1997 r. i również po tej dacie, jako że
nie mogło wyłączyć ubezpieczenia, któremu podlegała z mocy ustawy. Opłacanie
składek było czynnością jedynie faktyczną. Wymagane było natomiast oświadczenie
woli o wyborze systemu ubezpieczenia. Zmiana, która od 1 stycznia 1997 r. objęła
również art. 2 ust. 2 ustawy z 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzą-
cych działalność gospodarczą, jedynie potwierdzała, że osoby spełniające równocze-
śnie warunki do objęcia ubezpieczeniem społecznym określonym tą ustawą i ubez-
pieczeniem społecznym rolników podlegają ubezpieczeniu określonemu w ustawie z
zastrzeżeniem przypadków określonych w przepisach o ubezpieczeniu społecznym
6
rolników. W zakresie tych ostatnich w sytuacji wnioskodawczyni znaczenie miało je-
dynie omówione rozwiązanie z art. 2 ustawy zmieniającej z 1996 r. Inaczej ujmując,
ustawa z 1996 r. zamieniająca ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników wyraź-
nie różnicowała podstawy ubezpieczenia oraz wybór systemu ubezpieczenia przez
zainteresowanego rolnika. Dla tych rolników, którym mimo prowadzenia działalności
gospodarczej otworzyła się droga do ubezpieczenia w Kasie konieczne było dopeł-
nienie określonej procedury prowadzącej do przejścia do ubezpieczenia społecznego
rolników i stąd samo faktyczne opłacanie składek na to ubezpieczenie nie było wy-
starczające. Oświadczenie woli o wyborze innego ubezpieczenia musiałoby dotrzeć
do organu rentowego, a ciężar wykazania tego spoczywał na ubezpieczonym. Nie-
uprawnione byłoby domniemanie, że organ rentowy jako adresat winien właściwie
kwalifikować oświadczenie woli wynikające z płatności składek. Gdyby wnioskodaw-
czyni powiadomiła Kasę jeszcze przed 1 stycznia 1997 r. o prowadzeniu działalności
gospodarczej, to nie jest wykluczone, że wówczas organ rentowy podjąłby z urzędu
postępowanie wyjaśniające. Wnioskodawczyni nie uczyniła jednak tego i po tej dacie.
Samo jej przekonanie, a nawet wola podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolni-
ków, nie były wystarczające do wyłączenia jej z ubezpieczenia, któremu podlegała z
mocy ustawy.
Z tych motywów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na mocy art. 39814
k.p.c.
========================================