Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 317/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 marca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - (...) Parku Narodowego w Z.
przeciwko A. B.-C. i R. B.
o ustalenie nieważności umowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 7 marca 2008 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego A. B.-C.
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 18 maja 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1800
(tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżonym przez pozwanego A. B.-C. wyrokiem z dnia 18 maja 2007 r. Sąd
Apelacyjny oddalił apelację pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w N. z dnia 6
grudnia 2006 r. W sprawie tej poczyniono następujące ustalenia.
W dniu 20 lipca 2005 r. między pozwanymi doszło do zawarcia umowy pożyczki
kwoty 100 000 zł. z zobowiązaniem zwrotu do dnia 30 sierpnia 2005 r.
2
Na zabezpieczenie wierzytelności pożyczkodawcy (pozwanego A. B.-C.) na
nieruchomości pożyczkobiorcy (pozwanego R. B.), objętej księgą wieczystą Kw Nr (…)
Sądu Rejonowego w Z., została ustanowiona hipoteka zwykła w kwocie 100 000 zł. Obie
czynności prawne, tj. umowa pożyczki i oświadczenie właściciela nieruchomości
(pożyczkobiorcy) o ustanowieniu hipoteki zostały dokonane przed notariuszem J. P. w
Kancelarii Notarialnej w Z. przy ul. K., a akt notarialny obejmujący powyższe
oświadczenia woli został zarejestrowany w rep. A nr (…).
W dniu 12 września 2005 r. doszło do zawarcia umowy przenoszącej własność
opisanej powyżej nieruchomości. Jako jej przyczynę pozwani wskazali niemożność
zwrotu pożyczki zabezpieczonej hipoteką i chęć zwolnienia się z tego zobowiązania
przez pożyczkobiorcę i zarazem właściciela nieruchomości obciążonej hipoteką.
Powód Skarb Państwa - (...) Park Narodowy wniósł o stwierdzenie (ustalenie), że
umowa przeniesienia własności nieruchomości oznaczonej jako działka nr ew. (…)
[polana (...)] i położonej w granicach (...) Parku Narodowego, zawarta między
pozwanymi R. B. a A. B.-C. przed notariuszem U. O. w Kancelarii Notarialnej w Z. w
dniu 12 września 2005 r. jest nieważna i o zasądzenie od pozwanych na rzecz powoda
kosztów procesu.
W uzasadnieniu pozwu powód podniósł, że wymieniona wyżej umowa została
zawarta z pominięciem prawa pierwokupu przysługującego powodowi na podstawie art.
10 ust. 5 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, a zatem zgodnie z art.
599 § 2 k.c. jest nieważna z mocy samego prawa.
Wyrokiem z dnia 6 grudnia 2006 r. Sąd Okręgowy w N. orzekł zgodnie z
żądaniem pozwu. Oddalając apelacje pozwanych Sąd II instancji stwierdził, że Sąd
Okręgowy prawidłowo ustalił stan faktyczny w sprawie (dołączone do akt sprawy
dokumenty były wystarczające do rozstrzygnięcia o zasadności powództwa), wobec
czego pominięcia dowodów z zeznań świadków i stron nie można traktować jako
naruszenia przepisów procesowych.
Sąd II Instancji uznał, że trafnie Sąd Okręgowy przyjął, iż treść każdej czynności
prawnej należy oceniać w odniesieniu do całości obowiązującego systemu prawnego i
przy uwzględnieniu celu jaki przyświeca osobie składającej oświadczenie woli, a w
szczególności stronom dwustronnych czynności prawnych jakimi są umowy, gdyż
opieranie się na ich dosłownym brzmieniu może czasami zmierzać do usankcjonowania
czynności prawnych mających na celu obejście bezwzględnie obowiązujących
przepisów prawa.
3
Zdaniem Sądu II instancji przepisy będące źródłem ustawowego prawa
pierwokupu, rzeczywiście ograniczają uprawnienia wynikające z prawa własności, a tym
samym obrót cywilnoprawny ale spełniają one ważkie cele społeczne, zasługujące na
szczególną ochronę prawną, nawet kosztem innych chronionych konstytucyjnie dóbr -
jak ochrona własności, czy zasada swobody w zakresie dysponowania swoim
majątkiem.
Wobec tego mimo, że przepisy te jako stanowiące wyjątki od reguły nie podlegają
wykładni rozszerzającej, to treści ich nie można pominąć przy ocenie czy inne czynności
prawne, formalnie nie będące czynnościami zabronionymi, czy w znacznym stopniu
ograniczanymi przez owe przepisy bezwzględnie obowiązujące, nie zmierzają do
obejścia norm wynikających z tych przepisów.
Tak się sprawa przedstawia właśnie z zastrzeżeniem ustawowego prawa
pierwokupu, w tym dla Skarbu Państwa, którego pominięcie przy umowie sprzedaży
skutkuje rygorem bezwzględnej (bezwarunkowej) nieważności z art. 599 § 2 k.c.
Zastrzeżenie prawa pierwokupu w art. 10 ust. 5 ustawy o ochronie przyrody ma na celu
zapobieżenie przeznaczeniu nieruchomości położonych w granicach parków
narodowych na inne cele aniżeli ochrona przyrody i umożliwienie instytucjom
państwowym do tego powołanym racjonalnej gospodarki zasobami gruntowymi,
leżącymi w granicach parków narodowych, a także kontrolę nad sposobem
wykorzystywania gruntów prywatnych położonych na terenie parku narodowego.
Kierując się tymi kryteriami i mając na uwadze treść umowy kwestionowanej przez
powoda oraz okoliczności zawarcia tej umowy, a mianowicie wcześniejszą niewiele
ponad miesiąc umowę pożyczki znacznej sumy pieniężnej ze stosunkowo krótkim bo
czterdziestodniowym terminem jej zwrotu, zachodzą podstawy do przyjęcia, że stronom
chodziło o obejście przepisu art. 10 ust. 5 ustawy o ochronie przyrody. co dało podstawę
do uznania tej umowy za nieważną na mocy art. 58 § 1 k.c.
W skardze kasacyjnej pozwany zarzucił: 1) naruszenie prawa materialnego
poprzez sprzeczną z zasadami wynikającymi z art. 64 pkt 3 Konstytucji RP interpretację
prawa, a to art. 58 Kodeksu cywilnego polegającą na przyjęciu, iż umowa przenosząca
własność, lecz nie będąca umową sprzedaży bez względu na okoliczności, w których
została zawarta, ma na celu obejście art. 599 § 2 kodeksu cywilnego i wobec tego winna
być uznana za nieważną; 2) naruszenie prawa materialnego poprzez niewłaściwe
zastosowanie w niniejszej sprawie art. 58 Kodeksu cywilnego, w sytuacji, gdy nie zostały
spełnione przewidziane tym przepisem przesłanki do uznania umowy przenoszącej
4
własność nieruchomości, a zawartej pomiędzy pozwanymi, za nieważną, albowiem brak
jest podstaw do przyjęcia, iż zamiarem stron było obejście ustawy tj. art. 599 § 2
kodeksu cywilnego; 3) naruszenie prawa materialnego poprzez pominięcie podczas
orzekania dyspozycji art. 6 Kodeksu cywilnego, która jednoznacznie nakładała na
powoda obowiązek udowodnienia, iż umowa przenosząca własność nieruchomości
zawarta między pozwanymi zmierzała do obejścia prawa pierwokupu tj. art. 599 § 2
kodeksu cywilnego, co w konsekwencji, ze względu na brak przedstawienia przez stronę
powodową jakichkolwiek dowodów w tym zakresie, skutkować winno oddaleniem
powództwa.
Ponadto pozwany zarzucił naruszenie przepisów postępowania mające istotny
wpływ na wynik sprawy, a to: art. 227 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego poprzez
pominięcie dowodu z zeznań świadków - notariusz J. P. i notariusz U. O., a także
dowodu z przesłuchania stron, w sytuacji, kiedy jedynie przeprowadzenie pełnego
postępowania dowodowego pozwalałoby ustalić faktyczny zamiar stron, a co za tym
idzie dawałoby możliwość stwierdzenia, czy umowa przenosząca własność
nieruchomości zawarta pomiędzy pozwanymi miała na celu obejście przepisu art. 599 §
2 kodeksu cywilnego; art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie w oparciu o zgromadzony w
sprawie materiał dowodowy sprzecznej z zasadami logiki i doświadczenia życiowego
oceny, iż krótki termin zawarcia umowy pożyczki świadczyć musi o istniejącym zamiarze
obejścia przepisu art. 599 § 2 kodeksu cywilnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Nie zasługuje na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 58 k.c. poprzez jego
wadliwe zastosowanie oraz wykładnię tego przepisu sprzeczną z zasadami
wynikającymi z art. 64 pkt 3 Konstytucji. Przepis art. 58 § 1 k.c. przewiduje między
innymi, że nieważna jest czynność prawna podjęta w celu obejścia prawa. Sąd
Apelacyjny, przyjmując za własne ustalenia poczynione przez Sąd Okręgowy, uznał, że
w okolicznościach rozpoznawanej sprawy, umowa zawarta w dniu 12 września 2005 r.,
przenosząca własność nieruchomości wpisanej do KW (…), prowadzonej przez Sąd
Rejonowy w Z., jako mająca na celu obejście art. 599 § 2 k.c., jest nieważna.
Stanowisko to nie nasuwa wątpliwości, gdyż wyjątkowa sankcja, jaką jest nieważność
czynności ze względu na podjęcie jej w celu obejścia prawa, prawidłowo została
zastosowana do oceny wspomnianej wyżej umowy z dnia 12 września 2005 r.
Trafnie skarżący wskazuje, że dla zastosowania tej sankcji istotne znaczenie ma
wykazanie, iż czynność prawna został podjęta z zamiarem obejścia prawa. Wbrew
5
stanowisku wyrażonemu w skardze kasacyjnej, zamiar obejścia prawa nie musi być
zawsze ustalony w drodze przesłuchania stron lub osób biorących udział w
dokonywaniu czynności. Jeżeli z okoliczności w jakich czynności dokonano oraz z
dokumentów towarzyszących jej dokonaniu wynika wysokie prawdopodobieństwo,
graniczące z pewnością, że zamiarem stron było obejście prawa, może to być
dostateczna podstawa do zastosowania art. 58 § 1 k.c. Z taką sytuacją mamy do
czynienia w rozpoznawanej sprawie.
Pozwani w dniu 20 lipca 2005 r. zawarli umowę pożyczki, na podstawie której A.
B.-C. pożyczył R. B. kwotę 100 tys. zł. Ustalono krótki termin zwrotu tej pożyczki (do 30
sierpnia 2005 r.). Wierzytelność pozwanego A. B.- C., została zabezpieczona hipoteką
ustanowioną na nieruchomości stanowiącej własność R. B., położnej w W., wpisanej do
księgi wieczystej KW nr (…). W dniu 12 września 2005 r. pozwani zawarli kolejną
umowę w formie aktu notarialnego na podstawie, której R. B., w celu zwolnienia się z
ciążącego na nim zobowiązania zwrotu 100 tys. zł, przeniósł własność należącej do
niego, wyżej opisanej nieruchomości, na A. B.-C.
Wspomniana nieruchomość jest położona w obrębie (...) Parku Narodowego.
Zgodnie z art. 10 ust. 5 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr
92, poz. 880 ze zm.) Parkowi Narodowemu przysługuje prawo pierwokupu
nieruchomości położonej w jego granicach na rzecz Skarbu Państwa. Jeżeli pozwany R.
B. sprzedawałby należącą do niego nieruchomość pozwanemu A. B.-C., to mogłaby to
być tylko sprzedaż pod warunkiem zawieszającym, że (...) Park Narodowy nie
skorzystałby z prawa pierwokupu i nie nabył tej nieruchomości na rzecz Skarbu
Państwa. Zawarcie umowy sprzedaży bezwarunkowej, zgodnie z art. 599 § 2 k.c.,
powodowałoby nieważność umowy sprzedaży. W rozpoznawanej sprawie wprawdzie
pozwani nie zawarli umowy sprzedaży, ale skutkiem umowy z dnia dniu 12 września
2005 r. przenoszącej własność nieruchomości położonej na terenie (...) Parku
Narodowego jest przejście własności na inny podmiot, niż dotychczasowy jego
właściciel, bez gwarantowanej w art. 10 ust. 5 ustawy o ochronie przyrody, możliwości
nabycia jej przez Skarb Państwa. Umowa z dnia 12 września 2005 r. obiektywnie rzecz
biorąc prowadzi do obejścia, zakazanego przez art. 10 ust. 5 ustawy o ochronie
przyrody, odpłatnego zbywania nieruchomości położonych w obrębie (...) Parku
Narodowego bez możliwości nabycia takiej nieruchomości przez Skarb Państwa, na
podstawie wykonanego przez Park prawa pierwokupu.
6
Słusznie w skardze kasacyjnej skarżący podkreśla, że art. 10 ust. 5 ustawy
o ochronie przyrody zastrzega prawo pierwokupu na rzecz Skarbu Państwa tylko w razie
sprzedaży nieruchomości położonych na trenie parku narodowego. Jako przepis
szczególny, ograniczający prawo własności nieruchomości położonych w granicach
takiego parku, musi on być wykładany ściśle. Niewątpliwie więc nie można uznać, za
nieważną każdą umowę przenosząca własność nieruchomości położonej na terenie (...)
Parku Narodowego. W rozpoznawanej sprawie mamy jednak do czynienia ze
szczególnym rodzajem umowy nienazwanej. Przede wszystkim zauważyć należy, że
jest to umowa, która przenosi własność w celu zwolnienia zbywcy z długu jaki zaciągnął
on wobec nabywcy. Jest to wiec umowa przenosząca własność nieruchomości
odpłatnie, czyli tak jak to jest w przypadku umowy sprzedaży. Po drugie, okoliczności
towarzyszące zawarciu tej umowy wskazują, że strony nadały jej taki kształt
nieprzypadkowo. Trudno bowiem racjonalnie zakładać, że pozwani, gdyby nie regulacja
zawarta w art. 10 ust. 5 ustawy o ochronie przyrody oraz w art. 599 § 2 k.c., w tak
krótkim odstępie czasu zawierali by dwie notarialne umowy. Nie jest też zrozumiałe,
dlaczego dla zabezpieczenia umowy pożyczki ustanowiono hipotekę, a następnie za
cztery tygodnie od jej ustanowienia pozwany R. B. przeniósł nieodpłatnie i dobrowolnie,
własność należącej do niego nieruchomości na pozwanego A. B.-C. Takie zachowanie
pozwanych wskazuje wyraźnie, że umowa z 12 września 2005 r. stanowiąca wykonanie
umowy z dniu 20 lipca 2005 r., oceniając ją w kategoriach stron działających logicznie i
w imię ich dobrze pojętego interesu, miała na celu obejście zakazu wynikającego z art.
10 ust. 5 ustawy o ochronie przyrody i art. 58 § 1 k.c.
Nic nie stało na przeszkodzie, aby pozwani w trakcie procesu przedstawili
orzekającym sądom, że dokonana wyżej ocena, oparta na poprawnym i opartym na
doświadczeniu życiowym rozumowaniu, jest w okoliczność rozpoznawanej sprawy
nieuzasadniona, gdyż istniały ważne powody, aby tak właśnie strony wspomnianych
umów musiały postępować. Gdyby pozwani rzeczywiście dysponowali takim
wyjaśnieniami, to wystarczyło je przedstawić sądowi I instancji lub, gdy możliwość taka
pojawiła się już po zakończeniu postępowania przed tym sądem, Sądowi Apelacyjnemu.
Samo zgłoszenie tylko wniosku o przesłuchanie stron i notariuszy, którzy byli obecni
przy zawieraniu wspomnianych umów, bez sprecyzowania na jaką okoliczność mają oni
być przesłuchiwani, nie może być uznane za wystarczający argument prowadzący do
obalenia, nasuwającego się nieodparcie wniosku, że celem takiego skomplikowanego
7
działania pozwanych był z góry powzięty zamiar obejścia art. 10 ust. 5 ustawy o
ochronie przyrody i art. 599 § 2 k.c.
Wbrew wywodom zawartym w skardze kasacyjnej, Sąd Apelacyjny nie naruszył
więc art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 599 § 2 k.c., gdyż nie stwierdził, iż każda umowa
przenosząca własność nieruchomości stanowi obejście tych przepisów, ale trafnie uznał
za taką umowę, umowę nienazwaną, którą pozwani zawarli 12 września 2005 r. w
nawiązaniu do umowy z dnia 20 lipca 2005 r. W konsekwencji nie można też zarzucić
Sądowi Apelacyjnemu, że naruszył Konstytucyjnie chronione prawo własności (art. 61
Konstytucji RP).
Nie zasługuje na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 6 k.c. Strona powodowa
żądała uznania za nieważną umowę z dnia 12 września 2005 r. jako zawartą niezgodnie
z art. 599 § 2 k.c. w związku z art. 10 ust. 5 ustawy o ochronie przyrody. Jeżeli na
podstawie zebranego w sprawie materiału, orzekające w sprawie Sądy doszły do
przekonania, że okoliczności towarzyszące zawarciu umowy z dnia 12 września 2005 r.,
wskazują, iż miała on na celu obejście prawa, to miały podstawy aby powołując się na
art. 58 § 1 k.c., uznać wspomnianą umowę za nieważną. Zgodnie z art. 6 k.c., to
pozwani powinni dostarczyć dowodów, że ich niestandardowe zachowanie miało inne
uzasadnienie, niż wynika z logicznego i opartego na doświadczeniu życiowym,
rozumowania tych Sądów.
Także zarzuty naruszenia prawa procesowego nie zasługują na uwzględnienie.
Sąd Apelacyjny nie mógł naruszyć art. 227 § 1 k.p.c., gdyż przepis art. 227 k.p.c. nie jest
podzielony na paragrafy. Nawet zakładając, że skarżącemu chodziło a art. 217 § 1 k.p.c.
i tak nie można uznać, z powodów o których była już mowa wyżej, aby odmowa
przeprowadzenia wnioskowanych dowodów była nieuzasadniona. W okolicznościach
rozpoznawanej sprawy na pozwanych ciążył przede wszystkim obowiązek wykazania
dlaczego w taki skomplikowany sposób zamierzali oni doprowadzić do zbycia własności
nieruchomości stanowiącej własność pozwanego R. B. Dopiero wskazanie tych
okoliczności pozwoliłoby na ocenę, czy odmowa przesłuchania świadków oraz stron
była nieuzasadniona. Zarzuty naruszenia art. 233 k.p.c., zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c.,
nie może zaś w ogóle być podstawą skargi kasacyjnej.
Mając na uwadze powyższe względy Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł jak w sentencji.