Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 marca 2008 r., III CZP 8/08
Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Jan Górowski
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Stanisława K., Mariana M., Mariana M.,
Janusza N., Mieczysława N. i Kazimierza S. przy uczestnictwie Lucyny B., Heleny
B., Stanisława N. (...) o zmianę kuratora, po rozstrzygnięciu na posiedzeniu jawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 7 marca 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w Częstochowie postanowieniem z dnia 4 września 2007 r.:
"1. Czy kurator ustanowiony przez sąd dla spółki dla zagospodarowania
wspólnoty leśno-gruntowej z mocy art. 42 k.c. jest uprawniony do zwołania
ogólnego zebrania członków spółki, celem wyboru przewodniczącego i pozostałych
członków zarządu w świetle przepisów ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o
zagospodarowaniu wspólnot gruntowych (Dz.U. Nr 28 poz. 169 ze zm.) w sytuacji,
gdy nie została przez odpowiedni organ administracyjny wydana decyzja, o której
mowa w art. 8 ust. 1 ww. ustawy o ustaleniu, które nieruchomości stanowią
wspólnotę gruntową oraz decyzja o której mowa w art. 8 ust. 2 ww. ustawy o
ustaleniu wykazu uprawnionych do udziału we wspólnocie gruntowej oraz wykazu
obszaru gospodarstw przez nich posiadanych i wielkość przysługujących im
udziałów we wspólnocie i kto wówczas będzie członkiem spółki.
2. W razie odpowiedzi negatywnej, jeżeli nie wykazano w drodze odpowiednich
orzeczeń administracyjnych, mimo powołania osoby prawnej – spółki do
zagospodarowania wspólnoty gruntowej – że przedmiotowa wspólnota gruntowa
faktycznie istnieje, czy kurator powołany z mocy art. 42 k.c. jest uprawniony w tej
sytuacji do zainicjowania likwidacji osoby prawnej – spółki do zagospodarowania
wspólnoty gruntowej?"
podjął uchwałę:
Kurator ustanowiony przez sąd dla spółki, utworzonej do sprawowania
zarządu nad wspólnotą działającą na podstawie ustawy z dnia 29 czerwca
1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych (Dz.U. Nr 28 poz. 169 ze
zm.), powinien niezwłocznie zwołać zebranie jej członków w celu powołania
zarządu spółki.
Uzasadnienie
(...) W dniu 19 maja 1998 r. Janusz N., Mieczysław N. i Barbara G. złożyli
wniosek do Sądu Rejonowego w Zawierciu o ustanowienie, na podstawie art. 42
k.c., kuratora dla osoby prawnej – Spółki dla Zagospodarowania Wspólnoty Leśno-
Gruntowej w S., twierdząc, że członkowie zarządu oraz komisji rewizyjnej złożyli
rezygnację i spółka nie ma statutowych organów. W dniu 28 stycznia 1999 r.
wniosek o ustanowienie kuratora dla tej spółki złożyła także Gmina S., wskazując
jako kandydata na kuratora radcę prawnego Annę K.
Postanowieniem z dnia 30 grudnia 1999 r. Sąd Rejonowy w Zawierciu ustanowił
dla spółki kuratora w osobie Anny K., upoważniając ją do przeprowadzenia
likwidacji spółki. Podstawą rozstrzygnięcia było ustalenie, że spółka istnieje i ma
osobowość prawną, ale nie ma organów do jej reprezentowania oraz że zarządza
mieniem, które nie podlega zagospodarowaniu na podstawie ustawy o wspólnotach
gruntowych. Wobec tego zachodzi konieczność jej likwidacji.
Wnioskodawcy Janusz N., Marian M. i Mieczysław N. złożyli apelację od tego
postanowienia Sądu Rejonowego, wnosząc o jego zmianę i ustanowienie kuratora
w osobie Janusza N., ewentualnie o uchylenie postanowienia i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania. Zarzucili m.in. naruszenie art. 42 k.c. przez
ustanowienie kuratora dla likwidacji spółki.
Sąd Okręgowy w Katowicach postanowieniem z dnia 5 września 2000 r. zmienił
zaskarżone postanowienie w ten sposób, że uchylił je w zakresie upoważniającym
kuratora do przeprowadzenia likwidacji spółki oraz oddalił apelację w pozostałej
części. Uznał, że sąd ustanawiając kuratora mógł badać jedynie przesłanki
przewidziane w art. 42 k.c., tj. czy spółka ma organy mogące prowadzić jej sprawy,
natomiast ustalenia dotyczące własności posiadanych przez spółkę nieruchomości
oraz podstaw jej likwidacji nie należą do kompetencji sądu orzekającego o
ustanowieniu kuratora.
Kurator przez kilkuletni okres swojej działalności nie powołał organów spółki, w
związku z czym do Sądu Rejonowego składane były wnioski o jego zmianę, które
Sąd oddalał. Ostatni wniosek został oddalony postanowieniem z dnia 13 kwietnia
2007 r., a apelację od tego postanowienia złożył uczestnik Stanisław N., zarzucając,
że kurator niewłaściwie gospodaruje majątkiem spółki. Apelację złożyli także
wnioskodawcy, zarzucając m.in. naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 42 k.c., polegającą na przyjęciu, że kurator może zarządzać
majątkiem osoby prawnej, zastępować jej organy i reprezentować osobę
prawną. (...)
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelacje doszedł do przekonania, że w
przedstawionym stanie faktycznym i prawnym występuje istotne zagadnienie
prawne. Z jednej strony – w ocenie tego Sądu – powołany kurator nie może zwołać
zgromadzenia członków spółki, gdyż brak decyzji starosty ustalającej, kto ma taki
status, a w konsekwencji kurator nie może doprowadzić do powołania zarządu
spółki, z drugiej zaś, jak wynika z postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7 maja
2005 r., III CK 249/03 (OSNC 2005, nr 5, poz. 87), kurator nie może reprezentować
spółki. W tej sytuacji rodzi się zasadnicze pytanie, czy celowe jest utrzymywanie
przez sąd opiekuńczy kuratora dla osoby prawnej, jeżeli nie ma on możliwości
prawnych powołania zarządu spółki i nie może jej reprezentować. Skoro jednak
istnieje i działa w obrocie osoba prawna (Spółka dla Zagospodarowania Wspólnoty
Leśno-Gruntowa w S.), której organów nie można powołać, to czy kurator
uprawniony jest do zainicjowania likwidacji takiej osoby.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
(...) Wspólnoty gruntowe są instytucją obecną w polskim porządku prawnym od
dawna. Ustawa z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot
gruntowych (Dz.U. Nr 28, poz. 169 ze zm. – dalej: "u.z.w.g.") miała na celu
uporządkowanie spraw związanych z istniejącymi wspólnotami i sprawowaniem
zarządu nad nimi. Uchyliła ustawę z dnia 4 maja 1938 r. o uporządkowaniu
wspólnot gruntowych (Dz.U. Nr 33, poz. 290), która, podobnie jak obowiązująca
ustawa, przewidywała możliwość utworzenia spółki dla zagospodarowania
wspólnoty gruntowej oraz administracyjny tryb ustalania granic gruntów należących
do wspólnoty.
Z ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że istnieje osoba prawna Spółka dla
Zagospodarowania Wspólnoty Leśno-Gruntowej w S., która nie ma organu ją
reprezentującego. Uczestnicy wspólnoty, których można zidentyfikować na
podstawie listy znajdującej się w aktach sprawy, w dniu 25 października 1964 r.
zwołali zebranie, na którym uchwalili statut Spółki dla Zagospodarowania Wspólnoty
Leśno-Gruntowej w S., zatwierdzony w dniu 29 kwietnia 1965 r. przez kierownika
Wydziału Rolnictwa Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Zawierciu. Zgodnie z
art. 18 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. w pierwotnym brzmieniu, był to organ
właściwy do zatwierdzenia statutu spółki powołanej do zarządzania wspólnotą,
wobec czego uzyskała ona z dniem zatwierdzenia statutu osobowość prawną.
Spółka zmieniała kilkakrotnie statut i zmiany te były zatwierdzane na podstawie
powołanego przepisu przez właściwy organ administracyjny. Wybrane zostały
organy spółki – zarząd i komisja rewizyjna. W 1998 r. członkowie ówczesnych
organów spółki zrezygnowali z pełnia funkcji i Spółka dla Zagospodarowania
Wspólnoty Leśno-Gruntowej w S. utraciła organ zarządzający i kontrolny.
Burmistrz S. nie skorzystał z przewidzianej w art. 25 u.z.w.g. możliwości
wyznaczenia członków zarządu spółki, ale podobnie jak członkowie spółki zwrócił
się do sądu o ustanowienie kuratora. W takiej sytuacji sąd może wyznaczyć
kuratora dla osoby prawnej na podstawie art. 42 k.c. i art. 603-605 k.p.c. Spółka
powołana dla zagospodarowania wspólnoty gruntowej jest osobą prawną, której
status został określony specjalnie. W znacznym stopniu jej powstanie i
funkcjonowanie zostało poddane regulacji administracyjnoprawnej, jest to jednak
osoba prawna i w sytuacji, w której nie ma organu zarządzającego, a burmistrz nie
skorzystał z uprawnienia przyznanego mu w art. 25 ust. 2 u.z.w.g., nie można
zainteresowanym członkom spółki odmówić ochrony cywilnoprawnej. Kompetencja
Sądu Rejonowego w Zawierciu do ustanowienia kuratora dla Spółki powołanej do
Zagospodarowania Wspólnoty Leśno-Gruntowej w S. nie budzi więc wątpliwości.
Oceniając możliwość zwołania przez kuratora zebrania członków tej spółki należy
zwrócić uwagę na dwie istotne okoliczności.
Po pierwsze, zgodnie z art. 18 ust. 2 u.z.w.g., wykaz uprawnionych do
korzystania z wspólnoty gruntowej podlega z urzędu wpisowi do ewidencji gruntów;
wszelkie późniejsze zmiany w wykazie osób uprawnionych, jak również zmiana
statutu i zmiany w składzie osobowym zarządu, zgłasza do ewidencji gruntów
zarząd spółki. Statut Spółki do Zagospodarowania Wspólnoty Leśno-Gruntowej w
S. został uchwalony i był zmieniany już pod rządami wspomnianej ustawy, w
ewidencji gruntów dla Gminy S. powinien się więc znajdować złożony do niej wykaz
osób, które tworzą wspólnotę leśno-gruntową. Ostatni z tych wykazów powinien
stanowić dla kuratora podstawę dla ustalenia listy uprawnionych do udziału w
ogólnym zebraniu członków spółki.
Po drugie, trafnie Sąd Okręgowy podkreślił, że w postępowaniu administracyjnym
nie ustalono dotychczas tego, co przewiduje art. 8 ust. 1 i 2 u.z.w.g. Brak
prawomocnych decyzji ustalających, które nieruchomości stanowią wspólnotę
gruntowo-leśna w S. oraz ustalających wykaz uprawnionych do udziału we
wspólnocie gruntowej, jak również wykaz obszarów gospodarstw przez nich
posiadanych i wielkość przysługujących im udziałów we wspólnocie. Toczące się od
wielu lat postępowania administracyjne w tej sprawie doprowadziły do konkluzji,
którą dwukrotnie wyraził Naczelny Sąd Administracyjny, że spór na temat tego, czy
własność określonych gruntów przysługuje wspólnocie leśno-gruntowej w S., czy
Gminie S., jest sprawą cywilną, do rozpoznania której właściwy jest sąd
powszechny. Mając dodatkowo na względzie, że przed Sądem Okręgowym w
Częstochowie toczy się postępowanie, które ma ostatecznie rozstrzygnąć problem
własności gruntów położonych na terenie Gminy S. i określić, które z nich tworzą
wspólnotę leśno-gruntową, konieczne jest ustanowienie zarządu dla spółki
powołanej do zagospodarowania tej wspólnoty. Konieczność ta rysuje się tym
wyraźniej, że wspomniana spółka jest stroną w toczącym się postępowaniu.
Założenie, które uczynił Sąd Okręgowy przedstawiając Sądowi Najwyższemu
zagadnienie prawne, że bez wydania decyzji przewidzianej w art. 8 ust. 1 i 2
u.z.w.g. kurator nie może zwołać zebrania członków Spółki powołanej dla
Zagospodarowania Wspólnoty Leśno-Gruntowej w S. nie znajduje uzasadnienia.
Wprawdzie niewątpliwie ustawodawca założył w powołanej ustawie kolejność
działań zmierzających do uporządkowania spraw związanych ze wspólnotami
gruntowymi odwrotną niż ta, którą zastosowali członkowie wspólnoty leśno-
gruntowej w S., ale z tego faktu nie można wyciągać tak daleko idącego wniosku,
że brak podstaw do zwołania zebrania członków spółki ustanowionej dla
zagospodarowania tej wspólnoty. Jeżeli właściwy wtedy organ zatwierdził jej statut,
to brak podstaw, aby odmówić jej możliwości działania. To, że spółka ta powstała
przed wydaniem decyzji przewidzianej w art. 8 ust. 1 i 2 u.z.w.g., nie może
podważyć faktu, iż z prawnego punktu widzenia jest osobą prawną mogącą
uczestniczyć w obrocie prawnym. Członkowie wspólnoty leśno-gruntowej w S.,
istniejącej w chwili wejścia w życie ustawy regulującej sprawy związane z
funkcjonowaniem wspólnot gruntowych, byli zapewne przekonani o istnieniu
wspólnoty oraz o tym, kto do niej należy, dlatego jak najszybciej wypełnili
obowiązek uchwalenia statutu dla spółki zarządzającej ich wspólnotą. O tym, że
działania te wywarły skutek prawny świadczą nie tylko decyzje właściwych organów
administracji, zatwierdzających statut spółki i jego zmiany, ale skuteczne
dokonywanie czynności prawnych przez organy spółki w ciągu kilkudziesięciu lat,
aż do 1998 r. W tej sytuacji kurator powołany dla spółki powinien, na podstawie
ostatniego możliwego do ustalenia stanu członków wspólnoty, zwołać zebranie jej
członków w celu powołania zarządu spółki.
Za taką interpretacją relacji pomiędzy art. 18 i art. 8 ust. 1 i 2 u.z.w.g. przemawia
jeszcze jedna istotna okoliczność; to, czy wspólnota leśno-gruntowa w S. jest
właścicielem określonych gruntów, przesądzi ostatecznie dopiero prawomocny
wyrok, jaki zapadnie w sprawie zawisłej przed Sądem Okręgowym w Częstochowie,
a warunkiem podjęcia postępowania w tej sprawie jest przywrócenie Spółce
powołanej dla Zagospodarowania Wspólnoty Leśno-Gruntowej w S. zdolności do
działania, czyli powołanie jej zarządu. Dopiero więc po zakończeniu tego
postępowania powstaną warunki do tego, aby – jeżeli okaże się, że wspólnota
leśno-gruntowa w S. jest właścicielem nieruchomości – starosta ustalił w decyzji
wielkość tych nieruchomości oraz liczbę członków wspólnoty i wielkość
przypadających im udziałów. Gdyby natomiast sąd ustalił, że wspólnota nie posiada
żadnych nieruchomości, to zajdzie podstawa do podjęcia decyzji o rozwiązaniu
spółki oraz przeprowadzenia jej likwidacji.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego konsekwentnie wyrażane jest stanowisko,
że decyzja administracyjna wydana na podstawie art. 8 ust. 1 i 2 u.z.w.g. wiąże
sądy powszechne (zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 1966 r.,
III CO 39/65, OSNCP 1966, nr 11, poz. 181, i z dnia 16 lutego 1968 r., III CZP
78/66, OSNCP 1968, nr 10, poz. 161, oraz postanowienie z dnia 7 marca 2002 r., II
CKN 619/99, OSNC 2003, nr 2, poz. 30). W rozpoznawanej sprawie nie wydano
jednak decyzji w tej sprawie, gdyż istnieje spór o to, czy nieruchomości, o których
mowa w art. 1 i 3 u.z.w.g., stanowią mienie gminne, czy też wchodzą w skład
wspólnoty. Przy rozpoznawaniu tego, czy jest możliwe wydanie w tej sprawie
decyzji administracyjnej na podstawie art. 8 ust. 1 lub 2 u.z.w.g., Naczelny Sąd
Administracyjny wyraził pogląd, że rozstrzygnięcie sporu o własność nieruchomości
należy do sądów powszechnych.
Pogląd ten w okolicznościach rozpoznawanej sprawy zasługuje na aprobatę.
Decyzja wydana na podstawie art. 8 ust. 1 lub 2 u.z.w.g. ma charakter
deklaratoryjny i stwierdza tylko stan prawny istniejący w dniu wejścia w życie
ustawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2002 r., II CKN
619/99). Jeżeli natomiast powstał spór dotyczący, czy nieruchomości, o których
mowa w art. 1 i 3 u.z.w.g., należą do Gminy S. czy do wspólnoty leśno-gruntowej w
S., to właściwa do jego rozstrzygnięcia jest droga sądowa. W sporze tym, na
podstawie wszystkich dostępnych materiałów dotyczących powstania w S.
wspólnoty gruntowej, należy ustalić, czy w dniu wejścia w życie ustawy z dnia 29
czerwca 1963 r. istniały w Gminie S. grunty, które w rozumieniu art. 1 i 3 tej ustawy
tworzyły wspólnotę gruntową.
Dokonana analiza stanu prawnego prowadzi do wniosku, że nie ma podstaw do
tego, aby kurator uzależniał zwołanie zebrania członków wspólnoty w S. od wydania
decyzji, o których mowa w art. 8 ust. 1 i 2 u.z.w.g. Przeciwnie, to zwołanie takiego
zebrania na podstawie listy członków tej wspólnoty pozwoli na powołanie jej
zarządu, co z kolei umożliwi zakończenie postępowania sądowego w sprawie
ustalenia stosunków własnościowych w Gminie S. (...)
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c., podjął uchwałę,
jak na wstępie.