Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 447/07
POSTANOWIENIE
Dnia 5 marca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSA Michał Kłos (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku W. K.
przy uczestnictwie A. P., G. P., J. P., B. P. i J. K.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 5 marca 2008 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania A. P., G. P., J. P. i B. P. od postanowienia
Sądu Okręgowego w L. z dnia 31 maja 2007 r., sygn. akt II Ca (…),
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza na rzecz wnioskodawcy od uczestniczki B. A. P. kwotę 1.800,- zł
(jeden tysiąc osiemset złotych), a od uczestników A. P., G. P. i J. P. kwoty
po 600,- zł (sześćset złotych) z tytułu kosztów w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 27 września 2006 r. Sąd Rejonowy w J. zniósł
współwłasność gospodarstwa rolnego obejmującego zabudowaną nieruchomość,
położoną w B. o pow. 297 ha 31 a i 69 m2
i wartości 2.988.710 zł, dla której prowadzona
jest księga wieczysta Kw nr 17099 oraz nieruchomość rolną, położoną w C., dla której
prowadzona jest księga wieczysta Kw nr (…), o powierzchni 18 ha 03 a i wartości
137.790 zł w ten sposób, że pierwszą z wyżej opisanych nieruchomości przyznał na
wyłączną własność wnioskodawcy, drugą zaś przyznał na współwłasność po ½ części
uczestnikom postępowania H. P. i B. P., zasądził od wnioskodawcy na rzecz
2
uczestniczki J. K. spłatę w wysokości 747.177,50 zł płatną w 7 ratach oraz na rzecz
uczestników H. P. i B. P. dopłaty w wysokości 729.953,75 zł również rozłożone na 7 rat.
Ponadto, mocą powyższego postanowienia, Sąd Rejonowy zasądził od uczestnika H. P.
na rzecz uczestniczki J. K. spłatę w wysokości 17.233,75 zł oraz od uczestniczki B. P.
na rzecz uczestniczki J. K. spłatę w wysokości 17.223,75 zł i orzekł o kosztach
postępowania. Powyższe postanowienie zapadło w oparciu o następujące ustalenia i
wnioski.
Współwłaścicielami przedmiotowego gospodarstwa są wnioskodawca oraz
uczestnicy J. K., B. P. i H. P. po ¼ części każde z nich. Na gospodarstwie tym oraz na
nieruchomościach wydzierżawionych od Agencji Nieruchomości Rolnych wnioskodawca
oraz uczestnik H. P. prowadzili działalność gospodarczą w ramach spółki cywilnej. Od
2001 r., w związku z chorobą uczestnika, wnioskodawca przejął wszystkie obowiązki
związane z prowadzeniem gospodarstwa i zarządzania nim. Na działce nr (…),
położonej w B., znajduje się park, budynek pałacowy, zabudowania mieszkalne i
gospodarcze. Budynki te stanowią unikalny zespół pałacowe - folwarczno - parkowy,
wpisany do rejestru zabytków i objęty ochroną konserwatorską. Na pozostałych
działkach prowadzone są uprawy rolne.
Wnioskodawca jest właścicielem sprzętu rolniczego i samochodów o łącznej
wartości 145.000 zł, uczestnicy są właścicielami gospodarstw rolnych o pow. 10,11 ha i
10,59 ha. Uzyskali nadto pisemną deklarację (...) Agencji Handlowej „P.(...)” sp. z o. o. z
siedzibą w W. o udzieleniu im poręczenia za zobowiązania wobec wnioskodawcy z
tytułu spłaty z jego udziału we współwłasności.
Sąd pierwszej instancji - odwołując się do treści art. 211 k.c. - uznał, że nie jest
możliwy fizyczny podział gospodarstwa w jego części położonej w B. Stanowi ono
nierozerwalną całość, tworząc funkcjonalny, dobrze utrzymany obiekt gospodarczy,
obejmujący także drogi, ogrodzenia, sieć kanalizacyjną, wodną i energetyczną. Podział
tej nieruchomości nie jest także możliwy ze względu na objęcie jej ochroną
konserwatorską. Kierując się powyższymi przesłankami Sąd Rejonowy uznał, że
nieruchomość ta winna przypaść wnioskodawcy. Jest on osobą, która - jako jedyna
spośród uczestników - spełnia kryterium z art. 214 § 1 k.c. albowiem prowadzi to
gospodarstwo, pracuje w nim, legitymuje się wyższym wykształceniem rolniczym a także
praktyką zawodową za granicą. Daje on również rękojmię należytego wywiązania się z
obowiązku spłat i dopłat a także zachowania odpowiedniej struktury agrarnej
gospodarstwa. Nieruchomość rolną położoną w C. należało - w ocenie Sądu
3
Rejonowego - przyznać uczestnikom, uwzględniając posiadany już przez nich areał
gruntów a także ich plany prowadzenia gospodarstwa wspólnie z dziećmi.
Apelację od powyższego postanowienia wniosła uczestniczka B. P. Po złożeniu
apelacji zmarł uczestnik H. P. Spadek po nim nabyli J. P., A. P. i G. P. Uczestnicy ci
poparli wniesioną apelację, podnosząc w szczególności zaniżoną wartość gospodarstwa
i nie zgadzając się na zaniechanie jego podziału. Ponadto wnieśli o rozliczenie
nakładów poczynionych przez wspólników spółki cywilnej W. K. i H. P. na objęte
niniejszym postępowaniem gospodarstwo rolne. Na wypadek, gdyby podział
gospodarstwa nie okazał się możliwy podnieśli też, że są młodymi rolnikami, którzy dają
gwarancję prowadzenia gospodarstwa rolnego o wysokiej kulturze rolnej.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w Legnicy oddalił apelację
uczestniczki i orzekł o kosztach postępowania stosownie do wyniku rozstrzygnięcia. Sąd
ten poczynił dalsze ustalenia dotyczące dochodowości przedmiotowego gospodarstwa
oraz braku ekonomicznej zasadności jego podziału. Sąd ten uznał, że wycena
przedmiotowego gospodarstwa, dokonana przez biegłego pozostaje nadal aktualna
skoro od daty wydania ostatniej opinii, sporządzonej już w postępowaniu apelacyjnym
upłynęło niewiele ponad dwa miesiące, biegły zaś nie skorygował jego wartości. Biegły
badał trend czasowy zmiany cen tego rodzaju nieruchomości i uznał, że - ze względu na
rozmiary gospodarstwa i niewielki popyt na tego rodzaju nieruchomości - w przeciągu
kilku lat nie nastąpiła zmiana cen. Sąd Okręgowy podzielił również ocenę Sądu
pierwszej instancji co do braku uzasadnienia podziału przedmiotowego gospodarstwa.
W ocenie Sądu Okręgowego nie jest możliwe w ramach niniejszego
postępowania rozliczenie nakładów poczynionych przez wspólników spółki cywilnej. Jest
ono dopuszczalne w odrębnym postępowaniu. Sąd Okręgowy uznał również, że skoro
uczestnicy nie wnieśli apelacji, nie jest możliwe przyznanie im mocą postanowienia sądu
drugiej instancji, wydanego na skutek apelacji B. P. przedmiotowego gospodarstwa.
Dlatego wykazywane w postępowaniu odwoławczym uprawnienia rolnicze uczestników
oraz ich możliwości spłaty wnioskodawcy nie mają znaczenia i nie podlegały ocenie.
Możliwe jest jedynie badanie tych okoliczności w odniesieniu do uczestniczki B. P. Ma
ona jednak gorsze od wnioskodawcy przygotowanie teoretyczne i praktyczne do
prowadzenia gospodarstwa rolnego, a nadto nie wykazała posiadania wystarczających
środków do spłacenia wnioskodawcy.
Skarga kasacyjna została oparta na obu podstawach wskazanych w art. 3983
§ 3
k.p.c. W ramach pierwszej podstawy uczestnicy zarzucili naruszenie art. 212 § 2 i 214
4
k.c., polegające na niezastosowaniu i wykluczeniu uczestników z kręgu osób
spełniających warunki do otrzymania gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem
zniesienia współwłasności jedynie z tego powodu, że nie złożyli oni apelacji, pomijając
stosowne okoliczności jakie spełniają - interes społeczno gospodarczy a także
gwarancje należytego jego prowadzenia. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej
uczestnicy zarzucili naruszenie art. 316 w zw. z art. 382 k.p.c. polegające na
nieuwzględnieniu istniejącego w dacie orzekania stanu rzeczy a mianowicie
szczególnych kwalifikacji i predyspozycji uczestników do prowadzenia gospodarstwa
rolnego, art. 619 § 1 k.p.c., polegające na nie wywiązaniu się z obowiązku ustalenia
wartości przedmiotu współwłasności w dacie orzekania oraz art. 618 § 1 k.p.c.,
polegające na nie rozliczeniu nakładów poniesionych na przedmiot zniesienia
współwłasności przez wnioskodawcę i zmarłego uczestnika, działających w ramach
spółki cywilnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności wymagają rozważenia zarzuty naruszenia prawa
procesowego. Prawidłowo ustalona podstawa faktyczna jest bowiem niezbędną
przesłanką dokonania oceny prawnej rozstrzygnięcia przyjętego w zaskarżonym
orzeczeniu.
W ocenie Sądu Okręgowego, uczestnicy, którzy nie zaskarżyli postanowienia
wyłączeni są z kręgu osób, którym może zostać przyznane gospodarstwo rolne, będące
przedmiotem zniesienia współwłasności. Sąd drugiej instancji nie dokonał oceny
wniosku uczestników co do sposobu zniesienia współwłasności i nie wziął pod uwagę
okoliczności przez nich podnoszonych, kierując się kryterium wynikającym z norm prawa
procesowego. Prawidłowo zatem uczestnicy wskazali jako naruszone art. 378 § 1 i 382
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Jak przyjął Sąd Najwyższy na gruncie spraw o dział spadku, w
postępowaniach tych sąd drugiej instancji nie jest związany granicami wniosków
apelacyjnych oraz zakazem reformationis in peius, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest
integralnie związany z inną częścią lub całością zaskarżonego orzeczenia. Wynika to z
oparcia tego postępowania na zasadzie oficjalności co sprawia, że sądu, z wyjątkiem
sytuacji przewidzianych w ustawie, nie wiążą wnioski ani wnioskodawcy, ani
uczestników postępowania a także z niepodzielnego charakteru postanowienia o dziale
spadku (zob. postanowienia z dnia 7 listopada 1964 r., III CR 294/64, OSNCP 1965, nr 7
- 8, poz. 130, z dnia 17 września 1999 r., l CKN 379/98, OSNC 2000, nr 3, poz. 59 i z
dnia 28 marca 2003 r., IV CKN 1961/00, niepubl.). Powyższe poglądy aktualne są
5
również na tle postępowania o zniesieniu współwłasności. Zaskarżenie postanowienia o
zniesieniu współwłasności przez jednego z uczestników powoduje zatem konieczność
rozpoznania przez sąd drugiej instancji całości sprawy. Postanowienia te są tak
zbudowane, że poszczególne rozstrzygnięcia w nich zawarte są od siebie zależne i
wzajemnie uwarunkowane. Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że
w toku rozpoznania sprawy na skutek wniesienia apelacji przez jednego uczestnika sąd
może znieść współwłasność rzeczy w inny sposób, w odmienny sposób ukształtować
również dopłaty i spłaty. Nie jest też związany zakazem reformationis in peius. W
konsekwencji Sąd Okręgowy nie miał podstaw do odmowy oceny wniosku uczestników
co do sposobu zniesienia współwłasności i pominięcia okoliczności przez nich
podnoszonych w oparciu o kryterium przez siebie wskazane. Równolegle naruszony
został art. 316 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez nie wzięcie pod uwagę stanu rzeczy
istniejącego w dacie orzekania.
Naruszenie wyżej wskazanych przepisów postępowania nie ma jednak istotnego
wpływu na wynik sprawy. Przystępując do oceny zarzutów dotyczących prawa
materialnego należy przypomnieć, że przedmiotem zniesienia współwłasności w
niniejszej sprawie były dwie nieruchomości, wchodzące w skład gospodarstwa rolnego.
W odniesieniu do obu tych nieruchomości sąd odstąpił od ich podziału, kierując się
kryterium wynikającym z art. 213 k.c. i zastosował drugi sposób podziału, uregulowany
w art. 214 § 1 k.c., to jest przyznanie ich jednej osobie (co do drugiej -dwóm
współwłaścicielom na współwłasność). Skarżący tego sposobu zniesienia
współwłasności co do zasady nie kwestionują. Podstawowym kryterium wyboru
współwłaściciela, któremu gospodarstwo rolne ma być przyznane, wynikającym z wyżej
przytoczonego przepisu, jest prowadzenie gospodarstwa lub stała w nim praca. W
odniesieniu do tego kryterium skarżący twierdzili, że interes społeczno - gospodarczy
przemawia za ich kandydaturą. W uzasadnieniu podnieśli: wiek, wykształcenie rolnicze i
korzystną ofertę spłaty. Okoliczności te nie były wprost przedmiotem oceny sądu drugiej
instancji. Przede wszystkim jednak nie prowadzą do zmiany poglądu o zasadności
przyznania nieruchomości wnioskodawcy. Prawidłowo i w zgodzie z art. 214 § 1 k.c. Sąd
drugiej instancji uznał, że za przyznaniem mu nieruchomości w B. przemawia to, że jest
on osobą, która gospodarstwo to prowadzi i na nim pracuje. Ewentualne kwalifikacje
podmiotowe po stronie innych współwłaścicieli nie mogą prowadzić do wniosku, że
interes społeczno - gospodarczy przemawiać będzie za przyznaniem gospodarstwa
innym, niż wnioskodawca osobom. Skarżący nie wykazali, że dają oni lepszą gwarancję
6
należytego prowadzenia gospodarstwa niż wnioskodawca, a tylko przy takim zarzucie
przepis art. 214 § 1 k.c. mógłby zostać naruszony. Pośrednio kwalifikacje uczestników
były zresztą poddane ocenie sądów meriti ponieważ ich rodzice wskazywali, że to im
powinna być przyznana nieruchomość, podnosząc, że mają dzieci kształcące się w tym
kierunku i pracujące w rolnictwie.
Także zarzut naruszenia art. 618 § 1 k.p.c. nie jest zasadny. Przede wszystkim
na aprobatę zasługuje stanowisko Sądu drugiej instancji, że zgłoszenie roszczeń o
jakich mowa w art. 618 k.p.c. dopuszczalne jest do daty zamknięcia rozprawy przed
sądem pierwszej instancji. Zgłoszenie ich przed sądem drugiej instancji można uznać za
skuteczne, gdy powstały albo stały się wymagalne w trakcie postępowania
międzyinstancyjnego. Powyższe stanowisko uznać należy za przeważające w
orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. uzasadnienie uchwał Sądu Najwyższego z dnia
26 października 1961 r., IV CO 15/61, OSN 1962, nr 4, poz. 131 i z dnia 27 czerwca
1969 r. III CZP 34/69, OSPiKA 1970, nr 5, poz. 94 oraz postanowienie z dnia 26 marca
2004 r., IV CK 209/03, niepubl.). Roszczenia wynikające poczynienia nakładów powstały
w okresie wcześniejszym a jedynie zostały odziedziczone przez uczestników w okresie
po wniesieniu apelacji.
Brak możliwości rozstrzygania o powyższych roszczeniach wynika jednak przede
wszystkim z ich charakteru. Spółka istniejąca pomiędzy uczestnikami nie posiadała
własnych nieruchomości. Przedmiotem jej działalności było prowadzenie upraw rolnych
na terenie przedmiotowych nieruchomości. Art. 618 k.p.c. dotyczy roszczeń pomiędzy
współwłaścicielami. Jeśli współwłaściciele zarazem są wspólnikami spółki prawa
cywilnego, w wypadku rozwiązania tej spółki wskutek śmierci jednego z nich, w braku
odmiennej umowy, do wspólnego majątku mają zastosowanie przepisy art. 875 k.c.
Likwidację majątku wspólnego wspólników po rozwiązaniu spółki cywilnej przeprowadza
sąd w trybie właściwym dla zniesienia współwłasności, tj. w trybie postępowania
nieprocesowego, stosując odpowiednio przepisy art. 617 i n. k.p.c. (zob. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1977 r., III CRN 76/77, OSNC 1978, nr 7, poz.
115). Odpowiednie stosowanie przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych w
wypadku rozwiązania spółki dwuosobowej ma miejsce także w stosunkach między
spadkobiercami zmarłego wspólnika a pozostałym wspólnikiem. W skład tego majątku,
który jest majątkiem wspólników, odrębnym w stosunku do ich majątków osobistych,
wchodzi wierzytelność z tytułu poniesienia nakładów na rzeczy, która jest składnikiem
ich majątków osobistych. Podział tej wierzytelności musi zatem mieć miejsce w
7
odrębnym postępowaniu. Brak zatem podstaw do objęcia postępowaniem o zniesienie
współwłasności rozliczeń z tego tytułu.
Zarzut naruszenia art. 619 § 1 k.p.c. stanowi w istocie polemikę z ustaleniami
sądu, dokonanymi w oparciu o opinie biegłego. Dokonując oceny opinii Sąd uzasadnił,
dlaczego upływ czasu nie uzasadnia aktualizacji opinii biegłego. Uczestnicy po wydaniu
opinii uzupełniającej, aczkolwiek poddali ją krytyce to jednak zmierzającej w innym
kierunku. Nie wnosili natomiast o jej aktualizację. Obowiązek ustalenia wartości
gospodarstwa rolnego z urzędu przez sąd nie zwalnia uczestników postępowania od
inicjatywy dowodowej w tym zakresie.
Z powyższych względów, pomimo częściowo błędnego uzasadnienia, skargę
kasacyjną należało uznać za nieuzasadnioną, co mając na względzie, jak również treść
art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. orzeczono jak w sentencji. O kosztach postępowania
kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 520 § 3 w zw. z art. 391 § 1 i 39821
i 13 § 2
k.p.c., uwzględniając jego wynik.