Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 marca 2008 r.
II PK 198/07
Dywidenda jest pożytkiem z akcji i jej utrata może stanowić element
szkody wyrządzonej spadkobiercom pracownika w razie nieuprawnionej od-
mowy zbycia na ich rzecz nieodpłatnych akcji.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 11 marca
2008 r. sprawy z powództwa Janiny M., Marka M. i Janusza M. przeciwko Skarbowi
Państwa reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa o zapłatę, na skutek
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Bydgoszczy z dnia 18 stycznia 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Świeciu wyrokiem z dnia 20 września 2006 r. za-
sądził na rzecz powodów Janiny M., Marka M. i Janusza M. odszkodowania po
41.392,26 zł od Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa za niewydanie im nieod-
płatnych akcji prywatyzowanego przedsiębiorstwa, które to prawo wynikało ze spad-
kobrania po Andrzeju M. Sąd ustalił, że Andrzej M. był pracownikiem sprywatyzowa-
nego przedsiębiorstwa Zakłady Celulozy i Papieru w Ś. Zmarł 28 kwietnia 1994 r. i do
tego czasu pozwany nie rozpoczął jeszcze udostępniania akcji. W sprawie prawa do
akcji po mężu powódka kontaktowała się z Zakładami, jednak jednoznacznie ich od-
mówiono wskazując, że spadkobierca nie jest uprawniony do nabycia akcji i tym sa-
mym do złożenia oświadczenia o ich nabyciu. Zakłady uniemożliwiły złożenie powo-
dom oświadczeń o niedopłatnym nabyciu akcji kierując się praktyką opartą na błęd-
nej interpretacji prawa przyjmowanej przez pozwanego. Odpowiedzialność odszko-
dowawcza pozwanego ma charakter obligacyjny (art. 471 k.c.). Wynika z obowiązku
2
udostępniania akcji uprawnionym i stąd uchybienia pozwanego musiały być rozwa-
żone jako nienależyte wykonanie zobowiązania. Pozwany reprezentował błędny po-
gląd prawny o braku prawa spadkobierców do akcji co spowodowało po ich stronie
szkodę. Odszkodowanie ustalone na podstawie art. 361 § 2 k.c. obejmowało akcje
oraz dywidendy. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji
(dalej: ustawa) nie pozwalała zbyć akcji przez dwa lata (art. 38 ust. 3) i w tym okresie
dywidenda by przysługiwała. Należało ująć ją w odszkodowaniu również za dalszy
okres, gdyż przy stabilnej sytuacji powodowie traktowaliby akcje jako lokatę kapitału i
nie pozbyliby się ich. Na ogólną sumę należnego powodom odszkodowania składała
się wartość akcji w kwocie 89.957,40 zł oraz utraconych dywidend w latach 1998 -
2005 w kwocie 34.219,38, które zgodnie ze spadkobraniem podzielono równo po-
między powodów.
Apelację pozwany skierował do części zasądzonego odszkodowania w kwo-
tach po 11.406,46 zł, obejmującego dywidendy, gdyż powodowie nie wykazali, iżby
posiadaliby akcje przez cały okres. Mogli sprzedać akcje inwestorowi strategicznemu
lub na giełdzie już od 23 kwietnia 1999 r.
Sąd Okręgowy w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 18 stycznia 2007 r. oddalił
apelację i zasądził na rzecz każdego z powodów po 900 zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego. Po uzupełniającym postępowaniu dowodowym ustalił, że
powodowie mieli stabilną sytuację materialną (w latach 1998 - 2005). Powódka rów-
nież była pracownikiem tych samych Zakładów i otrzymała 2.121 akcji. Otrzymała
nadto roczną odprawę. W 1999 uzyskała zasiłek przedemerytalny i utrzymywała sy-
nów z renty rodzinnej. W 2005 r. za sprzedane akcje własne i oszczędności zostało
kupione mieszkanie za 50 tys. zł dla starszego syna. Sąd potwierdził, że dywidenda
stanowiła składnik odszkodowania, gdyż stanowiła utraconą korzyść wynikającą z
nieuzasadnionej odmowy prawa do akcji (art. 361 k.c.). Powodowie nie mieli potrze-
by zbywania akcji i uzyskaliby prawo do dywidendy w okresie od 1998 r. do 2005 r.
Skargę kasacyjną pozwany oparł na obu podstawach. W procesowej zarzucił
naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez pominięcie: wyja-
śnienia podstawy faktycznej i prawnej wyroku skutkiem niewyjaśnienia, że w odszko-
dowaniu należnym pracownikowi z tytułu bezprawnego i zawinionego uniemożliwie-
nia mu nabycia akcji obok ceny akcji mieści się także dywidenda; określenia jakie
zachowanie pozwanego stanowi podstawę faktyczną jego odpowiedzialności od-
szkodowawczej; oznaczenia więzi obligacyjnej, której naruszenie było przesłanką
3
odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego; oznaczenia zachowania Skarbu
Państwa, któremu można przypisać winę, a które było przesłanką odpowiedzialności
odszkodowawczej pozwanego. Zarzuty naruszenia prawa materialnego dotyczyły:
art. 471 k.c., przez uznanie, że przepis ten może mieć zastosowanie pomiędzy pod-
miotami, które nie łączyła więź obligacyjna oraz przez przyjęcie, iż pozwany dopuścił
się zawinionego i bezprawnego naruszenia ciążących na nim obowiązków; art. 471
k.c. w związku z art. 361 § 2 k.c., przez przyjęcie, że w pojęciu szkody obok świad-
czenia odpowiadającego wartości akcji mieści się także świadczenie odpowiadające
wartości dywidend wypłaconych na rzecz akcjonariuszy w okresie po wydaniu akcji;
art. 471 k.c. w związku z art. 361 § 2 k.c., przez przyjęcie, że istnieje adekwatny
związek przyczynowy między niewydaniem akcji i szkodą w postaci dywidendy wy-
płaconej akcjonariuszom. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku pierwszej instancji w części zasądzającej na rzecz każ-
dego z powodów odszkodowanie w wysokości przekraczającej 29.985,80 zł i zmianę
przez oddalenie powództwa w zaskarżonej części lub o przekazanie sprawy do po-
nownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga nie ma uzasadnionych podstaw i dlatego podlega oddaleniu. Narusze-
nie art. 328 § 2 k.p.c. miałoby znaczenie, gdyby miało wpływ na wynik sprawy (art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Niewskazanie w zaskarżonym wyroku wyraźnie podstawy
prawnej odpowiedzialności wynika zapewne z tego, że pozwany nie zaskarżył apela-
cją samej zasady odpowiedzialności, lecz jedynie wysokość odszkodowania, w któ-
rym nie ujmuje dywidendy. Skoro jednak w skardze powraca do kwestii zasady od-
powiedzialności, to myli się zarzucając brak więzi obligacyjnej. Jej źródło było takie
samo jak zobowiązanie pozwanego wobec powódki z tytułu jej własnego prawa do
akcji (zatrudnienia w tym samym przedsiębiorstwie). W orzecznictwie utrwalone jest
już stanowisko, że zobowiązanie Skarbu Państwa nie ogranicza się tylko do samego
wydania akcji lecz obejmuje również odpowiednie realizowanie szerszego zakresu
obowiązków wobec uprawnionych do akcji, określonego w ustawie oraz w przepisach
wykonawczych (art. 36, art. 38 ustawy). Określone w prawie pozytywnym obowiązki
kształtują więc zobowiązanie do wydania akcji, stąd jego bezprawne niewykonanie
stanowi podstawę do odszkodowania w oparciu o art. 471 k.c. Skarb Państwa jako
4
zobowiązany właściciel akcji odpowiada tu również za spółkę, z którą wykonuje zo-
bowiązanie (art. 474 k.c.). Co do kwestionowania zobowiązania wobec powodów, to
pozwany w skardze jedynie potwierdza, że niewłaściwie interpretował prawo, gdyż
powstanie „więzi obligacyjnej” warunkował złożeniem przez uprawnionego pracow-
nika oświadczenia o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji (art. 38 ust. 1). Stanowiło
to nieuzasadnioną podstawą odmowy powodom prawa do akcji. Nieracjonalne jest
wszak założenie, że powódka nie chciała złożyć oświadczenia o nabyciu akcji po
mężu skoro sama złożyła oświadczenie o nabyciu akcji jej przypadających. Pozwany
uważał, że prawo do akcji miało charakter osobisty, zatem mógł jej złożyć tylko
uprawniony pracownik i dopiero wówczas podlegało dziedziczeniu. Takie stanowisko
było nietrafne w świetle uchwały składu siedmiu sędziów z 15 listopada 2000 r., III
ZP 20/00 (OSNAPiUS 2001 nr 16, poz. 504), stwierdzającej, że spadkobiercy pra-
cownika uprawnionego do zakupu akcji na zasadach preferencyjnych (art. 24 ust. 1
ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz.U. Nr
51, poz. 298 ze zm.), zmarłego przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierp-
nia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr
118, poz. 561 ze zm.), mogą realizować prawo do nieodpłatnego nabycia akcji na
zasadach przewidzianych w tej ustawie - art. 63 ust. 2. Zaniechanie udostępnienia
prawa do akcji spadkobiercom uprawnionego pracownika nie było prawnie obojętne.
Pozwany źle interpretował prawo przyjmując, że powodom akcje nie przysługują.
Prawo do akcji przysługiwało spadkobiercom uprawnionego pracownika, który nie
dożył otwarcia terminu do złożenia oświadczenia o zamiarze nabycia akcji. Prawo to
podlegało dziedziczeniu i mogli z niego skorzystać spadkobiercy uprawnionego.
Prawidłowa wykładnia ustawy prowadziła do wniosku takiego jak w uchwale siedmiu
sędziów z 15 listopada 2000 r., który znajdował potwierdzenie w dalszym orzecz-
nictwie. Zmiana ustawy przez dodanie z dniem 15 stycznia 2003 r. przepisu art. 38
ust. 1b stwierdzającego, że prawo do nieodpłatnego nabycia akcji od chwili powsta-
nia podlega dziedziczeniu, nie oznaczała wprowadzenia normy, dopiero która umoż-
liwiła dziedziczenie, lecz normę, która jedynie potwierdzała dziedziczenie również
ekspektatywy prawa majątkowego wyraźnie ukształtowanego. Błędna interpretacja
prawa spowodowała nieuzasadnioną odmowę prawa do akcji. Zarzut braku zobowią-
zania (więzi obligacyjnej) nie jest więc trafny. Spadkobiercom uprawnionego pracow-
nika przysługuje odszkodowanie za utratę akcji, gdy dłużnik (Skarb Państwa) nieza-
sadnie odmawia prawa do akcji. Niezrealizowanie przysługującego spadkobiercom
5
uprawnienia uzasadniało odpowiedzialność odszkodowawczą za niewykonanie zo-
bowiązania (art. 471 k.c.). Osoba uprawniona, której służy prawo zwrócenia się i do-
chodzenia wierzytelności o zbycie akcji przez dłużnika (Skarb Państwa) ma również
wierzytelność o odszkodowanie za bezprawne niewykonanie pierwotnego zobowią-
zania. Niewykonanie obowiązku wydania akcji przemienia się w obowiązek napra-
wienia szkody. Odszkodowanie zastępuje główne świadczenie. Pozwany był dłużni-
kiem pierwszego zobowiązania, nawet gdy działał za pośrednictwem prywatyzowanej
spółki. Dłużnikiem jest również w sprawie o odszkodowanie, w której ocenie podlega
to czy prawidłowo wykonał pierwotne zobowiązanie. Orzecznictwo potwierdza zobo-
wiązaniowy charakter takiej odpowiedzialności (por. wyroki Sądu Najwyższego : z 13
kwietnia 2000 r., I PKN 563/99, OSNAPiUS 2001 nr 18, poz. 560; z 12 września
2000 r., I PKN 529/00, OSNAPiUS 2002 nr 7, poz. 163; z 22 sierpnia 2003 r., I PK
272/02, OSNP 2004 nr 17, poz. 296; z 21 października 2003 r., I PK 574/02, OSNP
2004 nr 19, poz.338; z 9 grudnia 2003 r., I PK 75/03, Monitor Prawniczy 2005 nr 1,
poz. 42; z 22 stycznia 2004 r., I PK 291/03, OSNP 2004 nr 23, poz. 397 oraz
uchwałę składu siedmiu sędziów z 26 czerwca 2003 r., III PZP 22/02, OSNP 2003 nr
21 poz. 511).
Zarzut niewyjaśnienia podstawy prawnej ujęcia w odszkodowaniu dywidendy
również nie ma wpływu na wynik sprawy. W uzasadnieniu wyroku wskazano zasad-
niczą podstawę prawną odszkodowania (art. 361 § 2 k.c.) i nie można nie dostrze-
gać, że dywidendy obejmują odszkodowanie za utracone korzyści. Nie może być też
zasadnie kwestionowane stwierdzenie, iż majątkowe prawo do dywidendy jest po-
chodne od prawa do akcji (art. 347 § 1 k.s.h. a uprzednio art. 355 § 1 k.h.). Zależy od
zysku i uchwał walnego zgromadzenia o podziale zysku na dywidendy, co w sprawie
nie jest kwestionowane. Prawo do dywidendy stanowi wówczas pożytek z prawa do
akcji (art. 54 k.c. i art. 347 k.s.h. oraz 355 § 1 k.h.). Akcjonariusz otrzymuje dywiden-
dę na rachunek papierów wartościowych. Może rozporządzać samą dywidendą.
Nie jest zasadny zarzut o ustaleniu odszkodowania z naruszeniem normalne-
go związku przyczynowego przez ujęcie w nim prócz wartości akcji również wartości
dywidend. Dywidendy mogły być zasądzone jako utracone korzyści, gdyż prawo to
jest silnie związane z akcjami i stanowi ich zwykły pożytek. Nie można więc twierdzić,
że dywidenda wykracza poza normalne odszkodowanie za niewykonanie zobowią-
zania wydania akcji. Przedmiotem sprawy nie jest ocena trafności twierdzenia skar-
żącego (zarzutu), że cena akcji obejmuje także tę wartość, którą stanowi dywidenda.
6
Mechanizm ustalania ceny giełdowej akcji może uwzględniać prawo do dywidendy
(tu w szczególności ze względu na swoiste wskaźniki, takie jak stopa dywidendy czy
zabezpieczenie dywidendy). Nie oznacza to jednak, że giełdowa cena akcji konsu-
muje prawo do dywidendy. Wszak skarżący sam prawidłowo odwołuje się do orze-
czenia o ustalaniu odszkodowania według wartości akcji oferowanych w pierwszym
dniu sprzedaży (wyrok z 13 kwietnia 2000 r., I PKN 563/99, OSNAPiUS 2001nr 18,
poz. 560). Wartość akcji nie pochłania dywidendy. Prawo do dywidendy choć wynika
z prawa do akcji, to po jej przyznaniu ma odrębną wartość i może być przedmiotem
samodzielnego rozporządzenia w oderwaniu od akcji. Wyżej wskazano, że prawo do
dywidendy wynika z zysku i uchwały o jego podziale. Stanowi zatem pożytek prawa
do akcji i nie jest zawarte w cenie akcji. Inaczej ujmując stanowiłoby naruszenie za-
sady normalnego związku przyczynowego stwierdzenie, że dywidenda nie jest pra-
wem wynikającym z akcji (art. 361 § 2 k.c.). Skoro prawo do dywidendy jest pożyt-
kiem prawa do akcji, to nie można zarzucać, że jego uwzględnienie w odszkodowa-
niu za bezprawne niewydanie akcji stanowi nienależyte wzbogacenie poszkodowa-
nego. Nie jest również zasadny zarzut oparty na założeniu, że skoro powódka zbyła
wcześniej uzyskane akcje, to domniemanie faktyczne (art. 231 k.p.c.) przemawia
również za tym, że zbyłaby także akcje po mężu. Rzecz w tym, iż w zakresie tej
oceny wiążące są ustalenia faktyczne zaskarżonego wyroku (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Zgodnie z nimi „powodowie mieli stabilną sytuację materialną w okresie od 1998 -
2005 r. i nie mieli takich potrzeb, które skłaniałyby ich do zbycia akcji a zatem uzy-
skaliby prawo do dywidendy”. Uprawniony do odszkodowania może również prze-
ciwstawiać pozwanemu własny zarzut, iż dopiero prawidłowe wykonane zobowiąza-
nia pozwalałoby stwierdzić, czy uprawnieni rzeczywiście zbyliby akcje. Według usta-
leń Sądu powódka nie od razy zbyła swe akcje, pierwotnie tylko część - w związku z
leczeniem - a pozostałe akcje dopiero w 2005 r. w związku z kupnem mieszkania dla
syna. Akcje po spadkodawcy mogły być więc zachowane i w spornym okresie przy-
nosić dywidendę. Skarżący nie wyjaśnił znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy poczy-
nionej lakonicznie uwagi, że skoro dochody z akcji i dywidendy podlegają opodatko-
waniu to winno to znajdować odzwierciedlenie w wysokości odszkodowania. Rzecz w
tym, że obowiązek podatkowy kierowany jest do podatnika i sąd pracy o nim nie de-
cyduje. Należne świadczenia zasądza się w pełnej kwocie (tzw. brutto).
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji na mocy art. 39814
k.p.c.
7
W zakresie kwestionowanego w skardze kasacyjnej rozstrzygnięcia o kosz-
tach, to generalnie można by się zgodzić ze skarżącym, że przy określonym współ-
uczestnictwie materialnym powodów koszty zastępstwa procesowego winny być
jedne (zasądzone łącznie), zależne od sprawy, a nie liczone odrębnie dla każdego
współuczestnika (uchwała Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2007 r., III CZP 130/06,
OSNC 2008 nr 1, poz. 1). Jednakże skarga została oddalona, zatem nie było pod-
stawy procesowej do weryfikacji orzeczenia o kosztach zastępstwa procesowego w
drugiej instancji. Wbrew zarzutom skarżącego w sprawie nie jest dopuszczalne
przyjęcie i rozpoznanie odrębnego (samodzielnego) zażalenia na koszty orzeczone
w drugiej instancji. Na postanowienie sądu drugiej instancji o kosztach procesu nie
przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego (art. 3941
§ 2 k.p.c.). Odwołanie się do
argumentu o niekonstytucyjności takiego rozwiązania nie jest wystarczające (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z 12 października 2007 r., IV CZ 28/07, OSNC
2008 nr 2, poz. 29).
========================================