Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 19 marca 2008 r.
I PK 219/07
Wypowiedzenie umowy o pracę uzasadnione wyłącznie nabyciem przez
kobietę prawa do emerytury kolejowej w wieku 55 lat (art. 40 w związku z art. 50
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) jest
nieuzasadnione (art. 45 § 1 k.p.) i narusza zakaz dyskryminacji ze względu na
płeć i wiek (art. 113
k.p.).
Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Katarzyna
Gonera, Zbigniew Hajn (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 19 marca
2008 r. sprawy z powództwa Grażyny D. przeciwko PKP „C.” SA w W. Zakładowi Ta-
boru w B. o odszkodowanie, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 23
kwietnia 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną i zasądził od strony pozwanej na rzecz powódki
120 (sto dwadzieścia) zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu
kasacyjnym.
U z a s a d n i e n i e
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił apelację pozwanej PKP C. SA
w W. Zakładu Taboru w B. SA od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Białym-
stoku z 13 lutego 2007 r., zasądzającego od strony pozwanej na rzecz powódki
22.421,10 zł brutto i nadającego wyrokowi w części zasadzającej tę kwotę rygor na-
tychmiastowej wykonalności do wysokości 7.473,70 zł.
Powódka Grażyna D., po ostatecznym sprecyzowaniu pozwu, żądała zasą-
dzenia na jej rzecz odszkodowania w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia z
tytułu bezpodstawnego wypowiedzenia jej umowy o pracę. Sąd Rejonowy ustalił, że
2
powódka była zatrudniona przez pozwaną od 17 lipca 1972 r., ostatnio na stanowi-
sku zastępcy dyrektora do spraw ekonomiczno finansowych Zakładu Taboru w B.
Pismem doręczonym 23 sierpnia 2006 r. pozwana wypowiedziała jej umowę o pracę,
wskazując jako przyczynę „nabycie uprawnień do kolejowego zaopatrzenia emerytal-
nego wynikającego z postanowień art. 50 w związku z art. 40 ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr
162, poz. 1118 ze późn. zmianami).” Jednocześnie powódka została zwolniona z
obowiązku wykonywania pracy w okresie wypowiedzenia. Bezsporny jest fakt, że 6
lutego 2006 r. powódkę nabyła uprawnienia do emerytury kolejowej określonej w art.
40 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W ocenie Sądu Rejonowego wypowie-
dzenie powódce umowy o pracę, było nieuzasadnione w rozumieniu art. 45 § 1 k.p.
Odwołując się do orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz do argumentacji przedsta-
wionej w glosie M. Skąpskiego do wyroku Sądu Najwyższego z 27 lipca 2003 r., I PK
305/02, OSP 2004 nr 12, poz. 150, Sąd uznał, że samo osiągnięcie wieku emerytal-
nego i nabycie prawa do emerytury nie uzasadnia wypowiedzenia umowy o pracę, a
odnosząc te rozważania do okoliczności sprawy stwierdził, że wypowiedzenie umowy
o pracę powódce było nieuzasadnione, ponieważ wskazana przyczyna rozwiązania
umowy nie pozostaje w związku z jej pracą u pozwanej. Ponadto wypowiedzenie
umowy powódce, która osiągnęła wiek emerytalny obniżony z uwagi na płeć, ozna-
cza dyskryminację. W związku z tym Sąd uwzględnił roszczenie powódki o zasądze-
nie odszkodowania.
Sąd Okręgowy po rozpoznaniu apelacji strony pozwanej uznał, że nie jest ona
zasadna, a wyrok Sądu pierwszej instancji odpowiada prawu. Sąd Okręgowy podzie-
lił pogląd Sądu Rejonowego, że pojęcie „uzasadnionej przyczyny wypowiedzenia"
musi pozostawać w związku z wykonywaną pracą, ponieważ przyjęcie, że nabycie
uprawnień emerytalnych uzasadnia wypowiedzenie, oznaczałoby, że uzasadnieniem
wypowiedzenia może być także wygrana w grę losową, wysokie dochody współmał-
żonka lub odziedziczenie majątku. Uzyskanie prawa do emerytury przez powódkę
nie mogło stanowić jedynej i wyłącznej przyczyny wypowiedzenia jej umowy o pracę.
Sąd Okręgowy zgodził się także ze stanowiskiem Sądu pierwszej instancji, że wska-
zywanie nabycia uprawnień do emerytury przez kobietę, w niższym w wieku niż wiek
dla mężczyzn, jako przyczyny wypowiedzenia, stanowi przejaw dyskryminacji ze
względu na płeć w rozumieniu art. 113
k.p., zwłaszcza, że dotyczy osoby zajmującej
stanowisko kierownicze, bez jakichkolwiek zastrzeżeń do jej kwalifikacji, w wieku 55
3
lat, a więc uprzywilejowanym co do możliwości otrzymywania świadczeń emerytal-
nych. Działanie takie co najmniej ogranicza jej możliwość kontynuowania zatrudnie-
nia. Ponadto wiąże się nie tylko ze zmniejszeniem dochodów, ale także oznacza
ograniczenie możliwości powiększania świadczenia emerytalnego przez wypracowy-
wanie kolejnych lat składkowych. Możliwość otrzymywania emerytury w wieku obni-
żonym nie może sprowadzać się do obowiązku korzystania z tego świadczenia w
wysokości wyraźne niższej, niż wypracowana przez okres o pięć lat dłuższy.
W odniesieniu do podniesionego przez pozwaną zarzutu naruszenia przez
Sąd Rejonowy art. 316 § 1 k.p.c., przez pominięcie przy wydawaniu wyroku stanu
istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy, tj. faktu pobierania przez powódkę eme-
rytury, Sąd Okręgowy stwierdził, że w przedmiotowej sprawie przedmiotem oceny
Sądu pierwszej instancji była zasadność dokonanego powódce wypowiedzenia. Wo-
bec tego fakt pobierania przez powódkę świadczenia emerytalnego, zaistniały już po
dokonaniu jej wypowiedzenia, nie mógł mieć wpływu na ocenę jego zasadności.
W skardze kasacyjnej, odniesionej do całego wyroku Sądu Okręgowego, po-
zwana zarzuciła naruszenie prawa materialnego, a mianowicie art. 45 § 1 w związku
z art. 30 § 4 oraz art. 113
k.p., przez ich błędną wykładnię i przyjęcie, że wypowie-
dzenie powódce umowy o pracę naruszało zakaz dyskryminacji i było nieuzasadnio-
ne z tego względu, że nabycie uprawnień emerytalnych nie jest podstawą związaną
ze stosunkiem pracy. Skarżąca zarzuciła także naruszenie przepisów postępowania
mających istotny wpływ na wynik sprawy, tj.: 1. art. 233 § 1 k.p.c., przez przekrocze-
nie granic swobodnej oceny dowodów, polegające na pominięciu nabycia uprawnień
emerytalnych i pobierania przez powódkę emerytury, a także całkowitym pominięciu
kierunków stosowanej przez pozwaną polityki zatrudnienia oraz sytuacji ekonomicz-
nej i społecznej; 2. art. 316 § 1 k.p.c., przez pominięcie przy wydawaniu wyroku
stanu rzeczy istniejącego w chwili jego wydawania, tj. faktu pobierania przez powód-
kę emerytury; 3. art. 328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c., przez niewyjaśnienie pod-
stawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie pominięcie faktu pobierania przez
powódkę emerytury; 4. art. 385 k.p.c., przez jego zastosowanie i oddalenie apelacji,
pomimo że apelacja była zasadna.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go
wyroku Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania i roz-
strzygnięcia o kosztach postępowania.
4
W uzasadnieniu skargi pełnomocnik pozwanej wskazał, że przyjęcie przez
Sąd, Okręgowy, iż wyłączną przyczyną wypowiedzenia powódce umowy o pracę
było osiągnięcie wieku emerytalnego, w oderwaniu od sytuacji osobistej powódki jest
nieuzasadnione. Nie do przyjęcia jest pogląd Sądu, że nabycie uprawnień emerytal-
nych nie uzasadnia wypowiedzenia umowy o pracę, gdyż nie pozostaje w związku z
wykonywaną pracą. Sąd bezzasadnie pominął niezwykle istotną okoliczność wyka-
zaną i bezsprzeczną w toku sprawy, a mianowicie, pobieranie przez powódkę eme-
rytury. W jej wypadku wystąpiły więc dwie przesłanki: osiągnięcie wieku emerytalne-
go i nabycie uprawnienia do emerytury. Jedna z nich, tj. nabycie uprawnienia eme-
rytalnego związana jest bezpośrednio z wykonywaną pracą. Gdyby bowiem nie czas
tej pracy, to mimo osiągnięcia wieku emerytalnego pracownik nie nabyłby takiego
uprawnienia. Osiągnięcie przez powódkę wieku emerytalnego i prawa do uposażenia
emerytalnego stawia powódkę w korzystnej sytuacji osobistej, którą pozwana brała
pod uwagę. Celem jej polityki kadrowej, jako pracodawcy, którego decyzje wpływają
na poziom zatrudnienia i bezrobocia w Rzeczypospolitej, jest taki dobór kadry, by jak
najbardziej poziom bezrobocia obniżać. Pozwana miała świadomość, że powódka
posiada określony status społeczny i wystarczające środki do życia, w przeciwień-
stwie do tysięcy Polaków takich środków pozbawionych.
Motywując zarzuty naruszenia przepisów postępowania podniesiono, że naru-
szenie art. 316 § 1 k.p.c. wynika z pominięcia przez Sąd Okręgowy stanu rzeczy ist-
niejącego w chwili wyrokowania, w tym przede wszystkim tego, że powódka emerytu-
rę pobiera oraz w jej miejsce zatrudniona jest inna, bardziej przydatna osoba. Z kolei
zasadność zarzutów dotyczących art. 328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c. wynika
stąd, że Sąd Okręgowy nie wskazał, jaki wpływ na zastosowanie przepisów prawa
materialnego ma fakt pobierania przez powódkę emerytury. Na koniec autorka skargi
wyraziła przekonanie, że Sąd Okręgowy nie ocenił zasadności wypowiedzenia z
uwzględnieniem całokształtu okoliczności, w jakich zostało dokonane. Całkowicie
pominął przedstawione przez stronę pozwaną kierunki stosowanej polityki zatrudnie-
nia, uwzględniające ogólną sytuację ekonomiczną i społeczną, w tym warunki na
rynku pracy oraz kształtowanie innej struktury zatrudnienia. Odmówił pozwanej
prawa decydowania o dalszej dla niej przydatności powódki do pracy oraz odmówił
prawa realizowania własnej polityki zatrudnienia, przyjmując bezpodstawnie wyłącz-
ne prawo powódki do korzystania z uprawnień emerytalnych. Sąd Okręgowy nie
uwzględnił faktu, że prawo do emerytury gwarantuje stały i pewny dochód oraz że nie
5
wiek uzasadnia dopuszczalność wypowiedzenia umowy o pracę, ale pozyskanie in-
nego źródła dochodu oraz że ochrona stosunku pracowniczego mieści się w rozsąd-
nych granicach. Ponadto Sąd Okręgowy pominął fakt, że niższy wiek emerytalny
ustalony dla niektórych grup pracowników nie jest ich przywilejem uprawniającym do
wcześniejszej emerytury, lecz wiekiem ustalonym powszechnie dla określonej kate-
gorii pracowników wykonujących określone prace lub zawody, które według obiek-
tywnych kryteriów, łączą się z utratą sprawności psychofizycznej niezbędnej do wy-
konywania określonej pracy w wieku niższym od powszechnego (normalnego - 60 lat
i 65 lat).
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pełnomocniczka powódki wniosła o jej od-
dalenie w całości. W uzasadnieniu podniosła, między innymi, że powódka pomimo
tego, że była pracownikiem kolejowym faktycznie nie wykonywała pracy w szczegól-
nych warunkach. Praca księgowego zatrudnionego na kolei niczym nie różni się od
pracy wykonywanej przez księgowego w innym zakładzie pracy. Ponadto, jeszcze
przed rozpoczęciem biegu wypowiedzenia umowy o pracę, na miejsce powódki zo-
stała zatrudniona osoba (powódka w tym czasie była na urlopie wypoczynkowym).
Pozwany w trakcie trwania postępowania sądowego nie twierdził, że na miejsce po-
wódki został zatrudniony bardziej przydatny pracownik, ani też tego nie udowodnił.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nieuzasadniona i dlatego podlega oddaleniu.
Nietrafne są zarzuty skargi dotyczące naruszenia przepisów postępowania. Wbrew
zawartemu w niej twierdzeniu, Sąd Okręgowy rozważył podnoszoną w apelacji ar-
gumentację strony pozwanej dotyczącą faktu pobierania przez powódkę emerytury.
Sąd wyjaśnił, że skoro w sprawie przedmiotem oceny Sądu pierwszej instancji była
zasadność dokonanego powódce wypowiedzenia, to fakt pobierania przez powódkę
świadczenia emerytalnego, zaistniały już po dokonaniu jej wypowiedzenia, nie mógł
mieć wpływu na ocenę jego zasadności. W tej sytuacji zarzuty naruszenia art. 316 §
1 i art. 328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c., oparte na twierdzeniu o nieuwzględnieniu
tej kwestii przez Sąd Okręgowy, są bezpodstawne. Natomiast zarzutu naruszenia art.
233 § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy nie mógł rozpoznać, ponieważ, zgodnie z art. 3983
§ 3
k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustaleń faktycz-
nych i oceny dowodów. Wobec tego, skoro podstawa naruszenia przepisów postę-
6
powania okazała się nieuzasadniona, rozpoznanie skargi należy ograniczyć do
oceny zasadności podstawy naruszenia przepisów prawa materialnego (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.), a przy tej ocenie Sąd Najwyższy jest związany podstawą faktyczną za-
skarżonego wyroku (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
Jak wynika z przyjętych w podstawie faktycznej zaskarżonego wyroku i nieza-
kwestionowanych skutecznie ustaleń, powódka 6 lutego 2006 r. nabyła prawo do
emerytury kolejowej określonej w art. 40 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39, poz. 353 ze zm.), tj. emerytury przysługującej kobiecie, która osiągnęła wiek
emerytalny wynoszący 55 lat i ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co
najmniej 20 lat. W związku z tym pracodawca (strona pozwana) wypowiedział jej
umowę o pracę, wskazując jako przyczynę nabycie uprawnień do wskazanej emery-
tury. W świetle ustaleń Sądu była to jedyna przyczyna rozwiązania stosunku pracy z
powódką. W ocenie Sądu Rejonowego, podzielonej przez Sąd drugiej instancji w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, wypowiedzenie powódce umowy o pracę, było
nieuzasadnione w rozumieniu art. 45 § 1 k.p., ponieważ wskazana przyczyna roz-
wiązania umowy nie pozostaje w związku z pracą powódki u pozwanej. Ponadto wy-
powiedzenie umowy powódce, która osiągnęła obniżony wiek emerytalny z uwagi na
płeć, oznacza dyskryminację.
Ocenę tę, z pewnymi uzupełnieniami, które zostaną przedstawione poniżej,
należy uznać za trafną. W pierwszej kolejności należy zgodzić się z uznaniem przez
Sądy orzekające w niniejszej sprawie w pierwszej i drugiej instancji, że wypowiedze-
nie umowy o pracę uzasadnione wyłącznie nabyciem przez kobietę prawa do eme-
rytury kolejowej w wieku 55 lat (art. 40 w związku z art. 50 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) narusza za-
kaz dyskryminacji ze względu na płeć. Zgodnie z art. 113
k.p. jakakolwiek dyskrymi-
nacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, między innymi ze względu na
płeć, jest niedopuszczalna. Z kolei według art. 183a
§ 1 k.p., pracownicy powinni być
równo traktowani w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, w szczegól-
ności bez względu na płeć. Według § 2 tego artykułu, równe traktowanie w zatrud-
nieniu oznacza niedyskryminowanie w jakikolwiek sposób, bezpośrednio lub pośred-
nio, z przyczyn określonych w § 1, zaś jego § 3 stanowi, że dyskryminowanie bezpo-
średnie istnieje wtedy, gdy pracownik z jednej lub z kilku przyczyn określonych w § 1
był, jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż
7
inni pracownicy. Ponadto stosownie do art. 183b
§ 1 pkt 1 k.p., za naruszenie zasady
równego traktowania w zatrudnieniu uważa się różnicowanie przez pracodawcę sy-
tuacji pracownika z jednej lub kilku przyczyn określonych w art. 183a
§ 1, którego
skutkiem jest w szczególności odmowa nawiązania lub rozwiązanie stosunku pracy,
chyba że pracodawca udowodni, że kierował się obiektywnymi powodami.
W ocenie Sądu Najwyższego rozwiązanie stosunku pracy z kobietą wyłącznie
z tego powodu, że osiągnęła wiek 55 lat, uprawniający ją w związku z posiadaniem
wymaganego okresu zatrudnienia do emerytury kolejowej, jest bezpośrednią dys-
kryminacją ze względu na płeć w rozumieniu powołanych wyżej przepisów. Należy
zauważyć, że możliwość przejścia na emeryturę na podstawie art. 40 (w niniejszej
sprawie w związku z art. 50) ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jest prawem, z
którego osoba uprawniona może, lecz nie musi skorzystać. Mężczyźnie, znajdujące-
mu się w porównywalnej sytuacji, analogiczne prawo przysługuje wraz z osiągnię-
ciem 60 lat i posiadaniem co najmniej 25 letniego okresu zatrudnienia. W tej sytuacji,
uznanie osiągnięcia przez kobietę prawa do emerytury kolejowej w wieku o pięć lat
wcześniejszym od mężczyzny za przyczynę uzasadniającą rozwiązanie umowy o
pracę za wypowiedzeniem, pozbawia ją o pięć lat wcześniej możliwości wyboru mię-
dzy skorzystaniem z emerytury a kontynuacją pracy, a w razie rozwiązania stosunku
pracy, skraca, w porównaniu z mężczyzną, możliwość kontynuowania kariery zawo-
dowej i uzyskiwania dochodów z pracy oraz pozbawia możliwości uzyskania wyższej
emerytury. Nie ulega wątpliwości, że taka sytuacja, stanowiąc zróżnicowanie przez
pracodawcę sytuacji pracownika ze względu na płeć, którego skutkiem jest rozwią-
zanie stosunku pracy, dokładnie odpowiada hipotezie normy wynikającej z art. 183b
§
1 pkt 1 k.p. Warto zauważyć, że powołany wyżej art. 183b
§ 1 pkt 1 k.p. implementuje
do prawa polskiego art. 3 ust. 1 lit. c dyrektywy Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego
1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i męż-
czyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz
warunków pracy (Dz.U. UE. z 1976, L. 39, s.40; zm. Dz.U. UE. z 2002, L. 269, s.15;
polskie wydanie specjalne, Dz.U. UE rozdz. 5, t. 1, s. 187), zgodnie z którym stoso-
wanie zasady równego traktowania oznacza, że nie może istnieć żadna bezpośred-
nia ani pośrednia dyskryminacja ze względu na płeć w sektorze prywatnym ani pu-
blicznym, włączając instytucje publiczne, w odniesieniu do warunków zatrudnienia i
pracy, włączając zwolnienia. Przepis ten zastąpił wcześniejszy art. 5 ust. 1 dyrektywy
76/207/EWG (obowiązujący przed 5 października 2002 r.), który stanowił, że stoso-
8
wanie zasady równego traktowania oznacza zagwarantowanie mężczyznom i kobie-
tom takich samych warunków bez względu na płeć w odniesieniu do trwającego za-
trudnienia oraz zwolnienia. Europejski Trybunał Sprawiedliwości za niezgodne z
ostatnio wskazanym przepisem uznał np. rozwiązanie stosunku pracy z obywatelką
Wielkiej Brytanii w dwa lata po osiągnięciu przez nią ustawowego wieku emerytal-
nego, w sytuacji, w której ustawodawstwo angielskie nie nakładało obowiązku przej-
ścia na emeryturę po osiągnięciu wieku emerytalnego, umożliwiając zawieszenie
emerytury i kontynuowanie zatrudnienia. Powódka została zwolniona z pracy tylko z
powodu osiągnięcia wieku emerytalnego wcześniejszego dla kobiet niż dla męż-
czyzn. Powodowało to straty finansowe i moralne, co w opinii Europejskiego Trybu-
nału Sprawiedliwości miało charakter dyskryminujący (wyrok z 18 września 1985 r. w
sprawie 152/84 Marschall przeciwko Southampton & South-West Hampshire Area
Health Authority). Podobne orzeczenie zapadło w sprawie 262/84, Vera Mia Beets-
Proper przeciwko F. Van Lanschot z 26 lutego 1984 r. Powyższe orzeczenia Euro-
pejskiego Trybunału Sprawiedliwości, zapadłe w sprawach rozstrzygających na
gruncie prawa Wspólnoty Europejskiej zagadnienie prawne analogiczne do rozpo-
znawanego w niniejszym postępowaniu, potwierdzają trafność przyjętej przez Sąd
Okręgowy oceny, według której rozwiązanie z kobietą umowy o pracę z powodu na-
bycia przez nią prawa do emerytury w wieku wcześniejszym niż mężczyzna, stanowi
dyskryminację ze względu na płeć.
Uwzględnienia wymaga także to, że zgodnie z art. 11 ust. 1 lit. a i b konwencji
w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, przyjętej przez Zgromadze-
nie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 18 grudnia 1979 r. (Dz.U. z 1982 r. Nr 10,
poz. 71), Rzeczpospolita Polska zobowiązała się do podjęcia wszelkich stosownych
kroków w celu likwidacji dyskryminacji kobiet w dziedzinie zatrudnienia, zmierzają-
cych do zapewnienia im na zasadzie równości mężczyzn i kobiet takich samych
praw, a w szczególności prawa do pracy oraz prawa do takich samych możliwości
zatrudnienia, w tym również równych kryteriów doboru w zakresie zatrudnienia. Ma-
jąc to na uwadze, wykładnia art. 45 § 1 k.p. w związku z art. 40 i w związku z art. 50
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, dopuszczająca rozwiązanie stosunku pracy z kobietą z powodu naby-
cia prawa do emerytury w wieku wcześniejszym niż mężczyzna, a tym samym uzna-
jąca możliwość pozbawienia jej prawa do pracy oraz prawa do takich samych możli-
wości zatrudnienia, jakie zachowuje porównywalny pracownik będący mężczyzną,
9
byłaby sprzeczna z zasadą wykładni wewnętrznego prawa polskiego w sposób za-
pewniający w jak największym stopniu jego zgodność z treścią wiążącego Polskę
prawa międzynarodowego. Zasada ta, mająca źródło w art. 9 Konstytucji, została
wyraźnie sformułowana w doktrynie prawa i orzecznictwie sądowym (zob. wyrok NSA
z dnia 26 sierpnia 1999 r., V SA 708/99, OSP 2000, nr 9, poz. 134; wyrok SN z dnia
29 listopada 2005 r., II PK 100/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 299 z glosą L.Mitrusa,
OSP 2007 nr 5, poz. 56).
Należy również zauważyć, że Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie i jedno-
znacznie orzekał, że rozwiązanie stosunku pracy z pracownicami z powodu osią-
gnięcia przez nie wieku emerytalnego niższego od przewidzianego dla mężczyzn jest
dla nich dyskryminujące (por. orzeczenia z: 24 września 1991 r., Kw. 5/91, OTK
1991, poz. 5; 29 września 1997 r., K. 15/97, OTK 1997, nr 3-4, poz. 37; 5 grudnia
2000 r., K 35/99, OTK 2000, poz. 295; z 13 czerwca 2002 r., K 15/99, OTK 2000,
poz. 137). Na przykład, w powołanym wyroku z 5 grudnia 2000 r. (K 35/99) Trybunał
Konstytucyjny stwierdził, że art. 13 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 16 września 1982 r. o
pracownikach urzędów państwowych (Dz.U. Nr 31, poz. 214 ze zm.), w zakresie, w
jakim stwarza podstawę do rozwiązania stosunku pracy w drodze wypowiedzenia z
mianowanym urzędnikiem państwowym - kobietą wcześniej niż z mianowanym
urzędnikiem państwowym - mężczyzną, jest niezgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej.
Sąd Najwyższy w wyrokach z 14 maja 1996 r., III ARN 93/95 (OSNAPiUS
1996 nr 23, poz. 352) i 21 kwietnia 1999 r., I PKN 31/99 (OSNAPiUS 2000 nr 13,
poz. 505) oraz w postanowieniu z 18 lipca 2003 r., I PK 210/03 (Monitor Prawa Pracy
2004 nr 7, poz. 7) wyraził pogląd, że rozwiązanie stosunku pracy z kobietą, która
osiągnęła wiek emerytalny wcześniejszy niż dla mężczyzn nie stanowi dyskryminacji
ze względu na płeć. Orzeczenia te dotyczyły jednak stanów faktycznych sprzed wej-
ścia w życie przepisów rozdziału IIa Kodeksu pracy zawierającego przepisy o rów-
nym traktowaniu w zatrudnieniu, co nastąpiło 1 stycznia 2002 r., oraz przed przystą-
pieniem Polski do Unii Europejskiej. Nie podważają one więc przedstawionych wyżej
wniosków, uwzględniających nowy stan prawny w zakresie ochrony przed dyskrymi-
nacją. Należy też wskazać, że w uzasadnieniu wyroku z 25 lipca 2003 r. Sąd Naj-
wyższy wyraził opinię, że wypowiedzenie umowy o pracę kobiecie z powodu nabycia
przez nią prawa do emerytury w wieku niższym niż wiek przewidziany dla mężczyzn,
10
może uchybiać równości ze względu na płeć. Sąd nie rozstrzygnął jednak tej kwestii
ze względu na brak stosownych zarzutów kasacyjnych.
W ocenie Sądu Najwyższego w obecnym składzie, przedstawione wyżej ar-
gumenty uzasadniają wniosek, że wypowiedzenie umowy o pracę, uzasadnione wy-
łącznie nabyciem przez kobietę prawa do emerytury kolejowej w wieku 55 lat (art. 40
w związku z art. 50 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych), narusza sformułowany w art. 113
k.p. i innych po-
wołanych przepisach zakaz dyskryminacji ze względu na płeć. Takie wypowiedzenie
nie może więc być uzasadnione w rozumieniu art. 45 § 1 k.p. Oceny tej, w okoliczno-
ściach rozpoznawanej sprawy, nie zmienia podnoszony w skardze kasacyjnej zarzut
nieuwzględnienia przez Sąd Okręgowy faktu pobierania przez powódkę emerytury
(już po rozwiązaniu stosunku pracy przez stronę pozwaną). Należy stwierdzić, że
kwestia ta nie ma znaczenia dla oceny zaskarżonego wyroku. Wynika to stąd, że po
pierwsze, pobieranie emerytury nie było przyczyną wypowiedzenia wskazaną przez
pozwaną. Po drugie, nawet gdyby przyjąć, że pracodawca może uzupełniająco po-
woływać się na potwierdzenie zasadności przyczyny, wskazywanej jako uzasadnia-
jąca wypowiedzenie, na okoliczności powstałe po dokonaniu wypowiedzenia (zob.
uzasadnienie tezy XII uchwały Sądu Najwyższego z 27 czerwca 1985 r., III PZP
10/85, OSNCP 1985 nr 11, poz. 164), to fakt pobierania emerytury po rozwiązaniu
stosunku pracy, w sytuacji utraty dochodów z zatrudnienia, nie może potwierdzać
zasadności wypowiedzenia. Nie ma też wątpliwości, że okoliczności powstałe już po
dokonaniu wypowiedzenia nie mogą stanowić podstawy do uznania zasadności wy-
powiedzenia w sytuacji, gdy przyczyna wskazana w oświadczeniu o wypowiedzeniu
była, jak w niniejszej sprawie, nieuzasadniona. Wobec tego zarzut naruszenia art. 45
§ 1 w związku z art. 30 § 4 w powiązaniu z art. 113
k.p. okazał się nieuzasadniony.
Stwierdzenie, że rozwiązanie umowy o pracę nastąpiło z przyczyny stanowią-
cej dyskryminację powódki ze względu na płeć, stanowi wystarczający powód
uwzględnienia jej powództwa o odszkodowanie z tytułu bezprawnego wypowiedzenia
stosunku pracy. W tej sytuacji stwierdzona wyżej niezasadność zarzutów kasacyj-
nych dotyczących naruszenia art. 45 § 1 w związku z art. 30 § 4 w powiązaniu z art.
113
k.p. jest dostatecznym powodem oddalenia skargi kasacyjnej, bez względu na
trafność zarzutów dotyczących naruszenia art. 45 § 1 k.p. przez uznanie w zaskarżo-
nym wyroku, że nabycie prawa do emerytury nie stanowi przyczyny uzasadniającej
11
wypowiedzenie. Postawienie tych zarzutów w skardze kasacyjnej obliguje jednak
Sąd Najwyższy również do oceny tego stanowiska Sądu drugiej instancji.
W tej kwestii Sąd Najwyższy w obecnym składzie, nie kwestionując racji, które
przemawiały za przyjęciem przez Sąd Najwyższy w konkretnych sprawach, że osią-
gnięcie wieku emerytalnego lub nabycie uprawnień do emerytury stanowi wystar-
czającą przyczynę uzasadniającą wypowiedzenie stosunku pracy (zob. wyroki Sądu
Najwyższego z: 21 kwietnia 1999 r., I PKN 31/99, OSNAPiUS 2000 nr 13, poz. 505;
25 lipca 2003 r., I PK 305/02, OSP 2004 nr 12, poz. 150; 26 listopada 2003 r., I PK
616/02, Prawo Pracy 2004 nr 6, s. 34; 29 września 2005 r., II PK 19/2005, OSNP
2006 nr 15-16, poz. 236; 14 stycznia 2008 r., II PK 102/07, niepublikowany), uznaje,
że w okolicznościach niniejszej sprawy oraz aktualnym stanie prawnym należy opo-
wiedzieć się za poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w wyroku z 15 paździer-
nika 1999 r., I PKN 111/99 (OSNAPiUS 2001 nr 5, poz. 143). W uzasadnieniu tego
orzeczenia Sąd Najwyższy stwierdził, że pracodawca nie może wskazać wypełnienia
przez pracownika przesłanek uprawniających go do nabycia prawa do wcześniejszej
emerytury jako samoistnej przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę, ponieważ takie
zachowanie pracodawcy stanowi dyskryminację pracownika ze względu na wiek.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela także zapatrywanie wyrażone przez
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 4 listopada 2004 r., I PK 7/04 (OSNP 2005
nr 12, poz. 171), zgodnie z którym dostateczność uzasadnienia wypowiedzenia
umowy o pracę osiągnięciem wieku emerytalnego i uzyskaniem prawa do emerytury,
w tym również ocena podanej przez pracodawcę przyczyny pod kątem stosowania
praktyk dyskryminacyjnych, nie powinna być dokonywana w oderwaniu od okoliczno-
ści konkretnego przypadku, ponieważ próba wprowadzenia powszechnie obowiązu-
jących - w tym zakresie - kryteriów może być skazana na niepowodzenie. W rezulta-
cie Sąd Najwyższy uznał w tej sprawie, że podanie przez pracodawcę osiągnięcia
przez powódkę wieku emerytalnego oraz prawa do "pełnej emerytury", jako jednej z
przyczyn wypowiedzenia, nie mogło usprawiedliwiać wypowiedzenia umowy dobre-
mu i cenionemu pracownikowi.
Wracając do rozpoznawanej sprawy należy przypomnieć, że skarżąca umoty-
wowała zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 45 § 1 k.p., przez przyjęcie, że
uzyskanie prawa do emerytury kolejowej w wieku 55 lat nie uzasadnia wypowiedze-
nia umowy o pracę tym, że Sąd nie uwzględnił, iż wiek ten został ustalony dla jej
grupy pracowniczej, jako wiek, „który według obiektywnych kryteriów łączy się z
12
utratą sprawności psychofizycznej niezbędnej do wykonywania określonej pracy w
wieku niższym od powszechnego (normalnego - 60 lat i 65 lat)”. Ponadto, zdaniem
skarżącej, Sąd nie wziął pod uwagę, że wypowiedzenie to było uzasadnione, ponie-
waż celem polityki kadrowej pozwanej, „jako pracodawcy, którego decyzje wpływają
na poziom zatrudnienia i bezrobocia w Rzeczpospolitej, jest taki dobór kadry, by jak
najbardziej poziom bezrobocia obniżać”. Zdaniem Sądu Najwyższego argumenty te
nie są uzasadnione. Pierwszy z nich opiera się na nadmiernie uproszczonym rozu-
mieniu ryzyka emerytalnego („ryzyka starości”), jako ryzyka ubezpieczeniowego,
polegającym na przyjęciu, że łączy się ono wyłącznie z domniemaniem inwalidztwa.
Tymczasem ryzyko to od dawna rozumiano jako konstrukcję złożoną, łączącą w
sobie element domniemanego inwalidztwa i wysługi, uzasadniającej prawo do za-
przestania aktywności zawodowej i przejścia na zasłużony wypoczynek (por. W.
Szubert: Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s. 104-109), a
na gruncie obowiązującej ustawy o emeryturach i rentach z FUS przedstawiono
uargumentowaną koncepcję, według której treścią ryzyka emerytalnego jest prawo
do zaprzestania pracy i otrzymywania w miejsce utraconego zarobku świadczenia z
funduszów publicznych (I. Jędrasik-Jankowska: Treść ryzyka emerytalnego [w:] Kon-
strukcje prawa emerytalnego, red. T. Bińczycka-Majewska, 2004). W ocenie Sądu
Najwyższego w obecnym składzie, domniemanie inwalidztwa w konstrukcji ryzyka
emerytalnego w prawie polskim nie ma znaczenia uzasadniającego twierdzenie
strony skarżącej, że osiągnięcie wieku emerytalnego łączy się z utratą zdolności do
pracy. Osiągnięcie wieku emerytalnego (i spełnienie pozostałych warunków nabycia
prawa do emerytury) nie zobowiązuje, lecz uprawnia do skorzystania z tego świad-
czenia. Z tego głównie względu prawo dopuszcza w szerokim zakresie łączenie
emerytury z dalszym zatrudnieniem (art. 103 i 104 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS) i przewiduje ponowne ustalanie emerytury, jeżeli uprawniony pracował po jej
przyznaniu (art. 110 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Oceniając rozważany
argument skarżącej, należy wziąć także pod uwagę to, że grupa zawodowa powódki,
jako zastępcy dyrektora do spraw ekonomiczno-finansowych, została co prawda ob-
jęta art. 40 w związku z art. 50 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i uprawniona do emerytury kolejowej
(we wcześniejszym wieku), jednakże, jak zauważa powódka w odpowiedzi na
skargę, jej praca, będąca w istocie pracą księgowej zatrudnionej na kolei, niczym nie
różni się od pracy wykonywanej przez księgowego w innym zakładzie pracy. Co wię-
13
cej, wiek 55 lat wydaje się wiekiem osiągnięcia pełni możliwości zawodowych księ-
gowego, a przymus odejścia na emeryturę w tym okresie życia może być oceniany
obiektywnie jako poniżający i krzywdzący. W tym stanie rzeczy, rozpatrywany argu-
ment skarżącej, że wypowiedzenie umowy o pracę powódce było uzasadnione jej
domniemaną ze względu na wiek utratą sprawności psychofizycznej niezbędnej do
wykonywania pracy (tj. niezdolnością do pracy spowodowaną starością) w wieku 55
lat, okazał się nieuzasadniony.
Nietrafny jest także drugi argument, odwołujący się do polityki zatrudnienia
strony pozwanej. Należy stwierdzić, że polityka pozwanej PKP C. SA w W. Zakład
Taboru w B. SA w tym zakresie, wyrażająca się, według twierdzeń zawartych w skar-
dze kasacyjnej, w rozwiązywaniu stosunków pracy z pracownikami nabywającymi
prawo do emerytury w celu obniżania bezrobocia w „Rzeczpospolitej”, nie uzasadnia
wypowiedzenia umowy o pracę. Wynika to z następujących względów. Po pierwsze,
powód ten nie został wskazany jako przyczyna wypowiedzenia umowy o pracę po-
wódce. Po drugie, twierdzenia skarżącej, uzasadniające rozwiązanie stosunku pracy
z powódką opisaną powyżej polityką zatrudnienia pozwanej nie mają oparcia w
przyjętych w sprawie ustaleniach faktycznych. Po trzecie, nawet przy założeniu, że
pozwana rzeczywiście kierowała się tego rodzaju „polityką zatrudnienia”, polityka
taka nie mogła by uzasadniać wypowiedzenia umowy o pracę powódce, ponieważ
nie ma ona związku z jej stosunkiem pracy, ani przez zawinione lub niezawinione
przez nią względy wskazujące na jej nieprzydatności do pracy, ani przez względy
leżące po stronie zakładu pracy, wskazujące na potrzebę jej zwolnienia z pracy ze
względu na interes pracodawcy lub dobro zakładu pracy. Natomiast wzgląd na
ogólną sytuację społeczno-gospodarczą kraju, w tym ogólny poziom bezrobocia, nie
może stanowić uzasadnienia wypowiedzenia umowy o pracę choćby dlatego, że po-
szczególny pracodawca, taki, jak np. pozwana w niniejszej sprawie PKP C. SA w W.
Zakład Taboru w B. SA, nie ma z reguły kompetencji do dokonania diagnozy tej sytu-
acji, jak również kompetencji do decydowania o środkach, których podjęcie jest ko-
nieczne dla wydobycia kraju z opresji.
W rezultacie Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela również stanowi-
sko, że co do zasady, osiągnięcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury
nie uzasadnia wypowiedzenia stosunku pracy, ponieważ zdarzenia te nie wiążą się z
pracą, a w szczególności nie wskazują na nieprzydatność pracownika lub istnienie,
związanego z racjonalizacją zatrudnienia, interesu pracodawcy w rozwiązaniu sto-
14
sunku pracy. Uzasadnienie wypowiedzenia pracownikom w wieku emerytalnym, po-
siadającym prawo do emerytury, musi się zatem odwoływać do obiektywnych przy-
czyn leżących po stronie pracownika lub pracodawcy, jak np.: niewłaściwe wykony-
wanie obowiązków, długotrwałe nieobecności w pracy, redukcja zatrudnienia, ograni-
czenie działalności zakładu itp.
Zasada zachowania przez pracowników posiadających prawo do emerytury
prawa do pracy, które nie może być naruszane przez dopuszczalność wypowiadania
stosunku pracy z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego lub nabycia prawa do tego
świadczenia, znajduje potwierdzenie w przepisach prawa, które jedynie wyjątkowo
upoważniają pracodawców do wypowiedzenia stosunku pracy w razie osiągnięcia
wieku emerytalnego lub nabycia prawa do emerytury (np. art. 13 ust. 1 pkt 5 ustawy
z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych, jednolity tekst:
Dz.U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 ze zm.; z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach sa-
morządowych, jednolity : Dz.U. z 2001 Nr 142, poz. 1593 ze zm.; art. 41 ust. 2 pkt 1
ustawy z dnia 24 sierpnia 2006 r. o służbie cywilnej, Dz.U. z 2006 r. Nr 170, poz.
1218 ze zm.; art. 13 ust. 1 pkt 5 ). Przepisy te bez obowiązywania powołanej wyżej
zasady byłyby zbędne.
Zasada ta znajduje potwierdzenie także w wykładni przepisów (zwłaszcza art.
6) dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne
warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.U. UE. z
2000 r., L. 303, s.16; polskie wydanie specjalne Dz.U. UE rozdz. 5, t. 4, s. 79). W
szczególności w wyroku z 16 października 2007 r. w sprawie C-411/05, Félix Pala-
cios de la Villa przeciwko Cortefiel Servicios SA, Europejski Trybunał Sprawiedliwo-
ści orzekł, że wykładni zakazu wszelkiej dyskryminacji ze względu na wiek, o którym
stanowi dyrektywa Rady 2000/78/WE, nie narusza uregulowanie krajowe (chodziło o
przepis ustawy), w oparciu o które za ważne uznaje się klauzule o obowiązkowym
przejściu na emeryturę, zawarte w układach zbiorowych pracy i stawiające jako jedy-
ne wymogi ukończenie przez pracownika określonego wieku umożliwiającego naby-
cie uprawnień emerytalnych, jeżeli przepis ten jest obiektywnie i racjonalnie uzasad-
niony w ramach prawa krajowego słusznym celem związanym z polityką zatrudnienia
i rynkiem pracy, oraz środki podjęte dla realizacji tego celu interesu ogólnego są wła-
ściwe i konieczne. W uzasadnieniu orzeczenia Trybunał wskazał, że cel tej polityki,
jeśli przepis prawa formalnie do niego nie nawiązuje, powinien wynikać z „innych
elementów wynikających z ogólnego kontekstu danego przepisu” (w szczególności
15
pkt 52-58 uzasadnienia). Z powołanego orzeczenia nie wynika zatem, że w świetle
dyrektywy 2000/78/WE (art. 6) dopuszczalne jest wypowiedzenie umowy o pracę
uzasadnione osiągnięciem wieku emerytalnego i nabyciem uprawnień do emerytury.
Trybunał uznał jedynie, że zakazu dyskryminacji ze względu na wiek nie narusza
dokonanie takiego wypowiedzenia na podstawie przepisu układu zbiorowego pracy,
mającego oparcie w usprawiedliwionym celami polityki społecznej, ustawowym upo-
ważnieniu do dokonywania takich wypowiedzeń.
Należy także uznać, że opisana przez stronę skarżącą polityka zatrudnienia
nie stanowi obiektywnego powodu, zwalniającego pracodawcę na podstawie art. 183b
§ 1 in fine k.p. od zarzutu naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na wiek i
uzasadniającego wypowiedzenie pracownikowi uzyskującemu prawo do emerytury.
Warto również wskazać, że podstawy dla wypowiedzenia powódce umowy o pracę
ze względu na osiągnięcie przez nią wieku emerytalnego nie daje art. 183b
§ 2 pkt 3
k.p., zgodnie z którym zasady równego traktowania w zatrudnieniu nie naruszają
działania polegające na stosowaniu środków, które różnicują sytuację prawną pra-
cownika ze względu na ochronę rodzicielstwa, wiek lub niepełnosprawność pracow-
nika. Przepis ten nie otwiera bowiem pracodawcom furtki do ograniczenia praw pra-
cowników będących rodzicami, osobami starszymi lub niepełnosprawnymi, lecz
wskazuje, że stosowanie środków różnicujących prawa pracowników w celu ochrony
tych osób nie narusza zasady równego traktowania. Taka interpretacja tego unor-
mowania znajduje oparcie w treści, art. 6 ust. 1 pkt. a dyrektywy 2000/78/WE, który
stanowi, że odmienne traktowanie pracowników starszych może polegać między in-
nymi, na wprowadzeniu specjalnych warunków dostępu do zatrudnienia i kształcenia
zawodowego, zatrudnienia i pracy, włącznie z warunkami zwalniania i wynagradza-
nia, dla ludzi młodych, pracowników starszych i osób mających na utrzymaniu inne
osoby, w celu wspierania ich integracji zawodowej lub zapewnienia im ochrony.
Uzyskanie prawa do emerytury może być natomiast, jak wynika za orzecz-
nictwa Sądu Najwyższego (zob. np. wyrok z 8 czerwca 1999 r., I PKN 105/99,
OSNAPiUS 2000 nr 17, poz. 641 i powołane wyżej wyroki z 15 października 1999 r.,
I PKN 111/99; oraz z 4 listopada 2004 r., I PK 7/04), z uwzględnieniem wszystkich
okoliczności sprawy, uznane za usprawiedliwione kryterium wyboru pracownika do
zwolnienia uzasadnionego sytuacją ekonomiczną pracodawcy lub innymi obiektyw-
nymi względami. W rozpoznawanej sprawie sytuacja taka nie miała jednak miejsca.
16
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39814
k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art. 98 § 1
k.p.c.
========================================