Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 591/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 marca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Henryk Pietrzkowski
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie X.
o zapłatę 450.809,90 zł,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 11 marca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 30 maja 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną.
Uzasdnienie
Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w K. wniósł o zasądzenie od
Skarbu Państwa – Wojewody X. kwoty 450.809,80 złotych z odsetkami ustawowymi
liczonymi oddzielnie od kwot podanych w pozwie.
Na dochodzoną kwotę składały się: 150.071,82 złotych z tytułu wynagrodzenia za
listopad 1998 r. wypłaconego przez powoda pracownikom zlikwidowanego ZOZ w K.,
70.275,82 złotych wpłaconych od tego wynagrodzenia składek na ubezpieczenie
2
społeczne i fundusz pracy, 1.481,28 złotych należności powstałych do dnia 30 listopada
1998 r. wypłaconych tym samym pracownikom z tytułu podróży służbowych, 12.228
złotych wypłacone pracownikowi ZOZ tytułem odszkodowania za chorobę zawodową
powstałą przed likwidacja ZOZ w K., 210.752,87 złotych tytułem zwrotu uiszczonej przez
powoda raty za zakup centralnej sterylizatorni, przypadającej do zapłaty w grudniu 1998
r.
Wyrokiem z dnia 6 października 2006 r. Sąd Okręgowy w Ł. uwzględnił w całości
powództwo.
Objęte sporem należności powstały przed dniem 1 grudnia 1998 r., który stanowił
datę przekształcenia jednostki budżetowej Skarbu Państwa – ZOZ w K. w Samodzielny
Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej. Zostały one wypłacone przez powódkę osobom
uprawnionym. Refundację tych świadczeń przewiduje art. 80 ustawy z dnia 13
października 1998 r. – przepisy wprowadzające ustawy reformujące administracje
publiczną (Dz. U. Nr 133, poz. 872 nazywanej dalej jako p.w.r.a.), według którego
zobowiązania finansowe państwowych jednostek budżetowych przejmowanych przez
jednostki samorządu terytorialnego są zobowiązaniami Skarbu Państwa.
Sąd ocenił jako bezpodstawny, podniesiony przez pozwanego zarzut
przedawnienia roszczenia, albowiem roszczenia strony powodowej nie są roszczeniami
ze stosunku pracy, gdyż te przysługują wyłącznie w stosunkach między pracownikiem a
pracodawcą. Ich normatywną podstawę stanowi art. 405 k.c. a ulegają one 10 – o
letniemu przedawnieniu.
Od wyroku Sądu Okręgowego apelację złożył pozwany Skarb Państwa
zarzucając między innymi zastosowanie art. 405 k.c., zamiast zastosowania art. 518 § 1
pkt 1 k.c. oraz nieuwzględnienie upływu terminu przedawnienia dochodzonego
roszczenia.
Sąd Apelacyjny wyrokiem dnia 30 maja 2007 r. oddalił tę apelację.
Uznał, że roszczenie powódki ma charakter regresowy i ulega 10 – o letniemu
przedawnieniu. Do zapłaty wynagrodzeń pracowników zobowiązane były obie toczące
spór strony, powód na podstawie art. 231
§ 2 k.p. zaś pozwany Skarb Państwa na
podstawie art. 80 ust. 1 ust. 1 p.w.r.a., co oznacza, analogicznie jak przy
odpowiedzialności in solidum, że z chwilą wypłaty wynagrodzenia przez jednego z
zobowiązanych dochodzi do wygaśnięcia zobowiązań obu podmiotów. Z tą chwilą
powstaje roszczenie samodzielnego publicznego ZOZ wobec Skarbu Państwa, a tę
kwestię reguluje wymieniony art. 80 ust. 1 p.w.r.a.
3
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, odwołującego się do poglądów wyrażonych w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2004 r. (sygn. akt 581/03, niepubl.),
przyjęcie koncepcji opartej na zastosowaniu art. 518 § 1 pkt 1 k.c. kolidowałoby nie tylko
z funkcją tego przepisu, odnoszącego się do zmiany wierzyciela, ponieważ
wierzytelność strony powodowej nie powstała w wyniku wstąpienia przez nią w prawa
zaspokojonego wierzyciela, ale i z funkcją przepisu art. 231
k.p.c., którego celem jest
ochrona pracowników, oraz art. 80 ust. p.w.r.a., który służy ochronie jednostek
samorządu terytorialnego – ze względu na konsekwencje w postaci przedawnienia
roszczeń o zwrot wypłat z chwilą przedawnienia roszczeń wierzyciela.
Jednocześnie Sąd Apelacyjny przyjął, że strona pozwana nie wykazała, że
powódka otrzymała środki niezbędne na spłatę opisanych w pozwie zobowiązań.
Pozwany Skarb Państwa wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu drugiej
instancji, opartą wyłącznie na podstawie wymienionej w art. 398 3
§ 1 pkt 1 k.p.c.
Zarzucił w niej naruszenie:
- art. 518 § 1 pkt 1 k.c. oraz art. 513 § 1 w związku art. 117 § 2 k.c. przez
niewłaściwe zastosowanie, polegające na przyjęciu założenia, że wskazane przepisy
przewidują dopuszczalność uchylenia się przez osobę trzecią wstępującą w prawa
zaspokojonego wierzyciela od skutków przedawnienia roszczenia podlegająco
subrogacji i w konsekwencji wyłączenie możliwości powoływania się przez dłużnika na
zarzut przedawnienia;
- art. 80 ust. 1 p.w.r.a. polegające na przyjęciu, że wskazany przepis może
stanowić samodzielną podstawę roszczeń przeciwko Skarbowi Państwa;
- art. 118 k.c. w związku z art. 117 § 2 k.c. oraz art. 291 § 1 k.p. przez
niewłaściwe zastosowanie, polegające na przyjęciu, że w rozpoznawanej sprawie okres
przedawnienia wynosił dziesięć lat;
- art. 65 k.c. przez nieprawidłowe zastosowanie, skutkujące nieprawidłową
wykładnię i przyjęcie, iż roszczenia powoda nie zostały uregulowane umową z dnia 1
grudnia 1998 r. o przekazanie środków publicznych w celu udzielenia świadczeń
zdrowotnych, mimo iż z treści umowy oraz okoliczności i celu jej zawarcia oraz
zamiarów stron wynika, że pozwany przekazał stosowne środki.
Powołując się na te zarzuty pozwany wniósł o chylenie zaskarżonego wyroku w
części oddalającej apelację, co do kwoty przekraczającej 210.752,87 złotych i oddalenie
w tym zakresie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Jakkolwiek zarzut wcześniejszego spełnienia dochodzonego świadczenia na
podstawie umowy z dnia 1 grudnia 1998 r. został sformułowany jako naruszenie normy
prawa materialnego zawierającej dyrektywy wykładni umów (art. 65 k.c.), to jednak w
istocie sprowadza się on do ustaleń faktycznych, a konkretnie, do stwierdzenia, że
pozwany Skarb Państwa pokrył wydatki objęte pozwem. Nie jest to jednak kwestia
wykładni umowy stron z dnia 1 grudnia 1998 r. Ustalenia Sądu w tym zakresie są
stanowcze, niekorzystne dla strony pozwanej. Ich podważanie w postępowaniu
kasacyjnym jest niedopuszczalne ze względu na treść art. 3983
§ 3 k.p.c. Przewidziane
w nim ograniczenie zarzutów kasacyjnych obejmuje wprost zarzuty zgłaszane w ramach
drugiej podstawy skargi kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Niedopuszczalne jest
również podważanie stanu faktycznego w ramach pierwszej podstawy skargi kasacyjnej
(ob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2006 r., sygn. akt VCSK 35/06,
niepubl., z dnia 15 kwietnia 2001 r., sygn. akt IV CK 274/03, niepubl.).
Istota sporu sprowadza się do określenia podstawy prawnej roszczenia
samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej powstałego z przekształcenia
publicznego zakładu opieki zdrowotnej prowadzonego w formie jednostki organizacyjnej
Skarbu Państwa, który uregulował zobowiązania obejmujące okres przed
przekształceniem. Od odpowiedzi na tak postawione pytanie zależy między innymi
termin przedawnienia tego roszczenia.
Zgodnie z przeważającym w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowiskiem (por.
m. in. uchwałę z dnia 8 października 2003 r., sygn. akt III CZP 64/03, OSNC 2004/7-
8/108; wyroki z dnia 8 lipca 2004 r., sygn. akt IV CK 561/03 i IV CK 564/03, niepubl.,
wyrok z dnia 26 stycznia 2005 r., sygn. akt IV CK 407/04, niepubl.) podstawę tego
roszczenia wobec Skarbu Państwa stanowi art. 518 § 1 pkt 1 k.c. Wniosek taki
wyprowadza się z konstrukcji zapłaty przez samodzielny publiczny zakład opieki
zdrowotnej długu formalnie własnego z mocy art. 231
kodeksu pracy, ale materialnie
cudzego, bo należącego do Skarbu Państwa na podstawie art. 80 ust. 1 p.w.r.a.
Zastosowanie tej konstrukcji pozwala na przyjęcie, że samodzielny publiczny zakład
opieki zdrowotnej, spełniając świadczenie z tytułu wynagrodzenia pracownika, spłaca
cudzy dług w rozumieniu art. 518 § 1 pkt 1 k.c. i oznacza, że samodzielny publiczny
zakład opieki zdrowotnej jest w rozumieniu tego przepisu osoba trzecią. Konsekwencją
zastosowania art. 518 § 1 pkt k.c. jako podstawy roszczenia samodzielnego publicznego
zakładu opieki zdrowotnej do Skarbu Państwa o zwrot spełnionego świadczenia jest
przyjęcie, że roszczenie nabyte na tej podstawie przez spłacającego cudzy dług
5
przedawnia się w terminie przewidzianym dla przedawnienia roszczeń wierzyciela
wobec dłużnika materialnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2003 r.,
sygn. akt III CZP 43/2003, OSNC 2004/10/151).
W orzecznictwie prezentowane są też inne poglądy. W wyroku z dnia 11 czerwca
2003 r. (w sprawie sygn. akt V CKN 253/2001, niepubl.) Sąd Najwyższy przyjął, że za
zobowiązania pracownicze z okresu przed przekształceniem publicznego zakładu opieki
zdrowotnej w samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej odpowiedzialność według
zasad solidarności nieprawidłowej (in solidum) ponosi zarówno Skarb Państwa jak i
samodzielny publicznego zakładu opieki zdrowotnej. Jednocześnie Sąd Najwyższy
wskazał, że samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej, który wypłacił świadczenia
z tego tytułu, ma wobec Skarbu Państwa roszczenie o jego zwrot na podstawie art.
405 k.c.
Natomiast w wyroku z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie sygn. akt I CK 581/03,
niepubl.) Sąd Najwyższy przyjął, że wymienione roszczenie ma podstawę w normie
prawnej wyprowadzonej z regulacji zawartych w art. 80 ust. 1 p.w.r.a. w związku z
art. 47 tej ustawy oraz w art. 231
§ 2 k.p. i ma ono charakter regresowy, przy założeniu
odpowiedzialności in solidum Skarbu Państwa i samodzielnego publicznego zakładu
opieki zdrowotnej. Odnosząc się do zastosowania w takich przypadkach art. 518 § 1 pkt
1 k.c. Sąd Najwyższy wskazał, że przedawnienie roszczenia o zwrot świadczenia z
chwilą przedawnienia roszczenia wierzyciela, w którego prawa nastąpiło wstąpienie, nie
harmonizuje z tym, że do rozpoczęcia biegu przedawnienia roszczenia regresowego
dochodzi z reguły dopiero po spełnieniu świadczenia przez występującego z
roszczeniem regresowym (art. 120 § 1 zd. 2 k.c.). Ponadto Sąd Najwyższy zwrócił
uwagę na art. 509 § 1 k.c., który według poglądów wyrażanych w piśmiennictwie,
sprzeciwia się wstąpieniu w prawa zaspokojonego wierzyciela przez zapłatę
wierzytelności niezbywalnej z mocy ustawy, a do takich należy bezwzględnie
niezbywalna z mocy art. 84 k.p. wierzytelność o wynagrodzenie za pracę.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela co do
zasady stanowisko wyrażone w ostatnio wymienionym orzeczeniu.
Na gruncie prawa pracy samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej jest
następcą prawnym publicznego zakładu opieki zdrowotnej, a wobec tego jest
sukcesorem obowiązków poprzedniego pracodawcy, który był jednostką organizacyjną
(budżetową) Skarbu Państwa. Zgodnie z utrwalonym w tym zakresie orzecznictwem
Sądu Najwyższego, z dniem przekształcenia jednostki budżetowej w samodzielny
6
publiczny zakład opieki zdrowotnej doszło do przejścia zakładu pracy na innego
pracodawcę w rozumieniu art. 231
§ 1 k.p., a nowy pracodawca ponosi
odpowiedzialność za zobowiązania wynikające ze stosunków pracy powstałe przed
przejściem na niego dotychczasowego zakładu pracy. Skoro według art. 231
§ 2 k.p.
nowy pracodawca odpowiada, mimo że przejmuje tylko część zakładu pracy i mimo że
istnieje poprzedni pracodawca, to tym bardziej musi on ponosić odpowiedzialność, gdy
przejmuje cały zakład pracy, a dotychczasowy pracodawca przestaje istnieć. Jak trafnie
podkreśla się w judykaturze, motywem regulacji art. 231
k.p. jest ochrona interesów
pracowników w związku ze zmianą pracodawcy i istnieniem zaległych zobowiązań
powstałych u poprzedniego pracodawcy (zob. uchwałę Sądu najwyższego z dnia 7 lipca
2000 r., sygn. akt III ZP 16/00, OSNAPiUS 2000/23/847; wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 22 listopada 2000 r., sygn. akt .II UKN 63/00, OSNAPiUS 2002/13/316, z dnia 18
grudnia 2002 r., sygn. akt I PKN 668/01, niepubl.).
Uznanie art. 231
k.p. za podstawę odpowiedzialności nowego pracodawcy -
samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej za zobowiązania pracownicze
powstałe w przekształconym publicznym zakładzie opieki zdrowotnej jako jednostki
budżetowej Skarbu Państwa nie oznacza, że nowy pracodawca ponosi wyłączną
odpowiedzialność z tego tytułu. Artykuł 231
k.p. nie uchyla tej samej odpowiedzialności
Skarbu Państwa. Trybunał Konstytucyjny rozstrzygając o zgodności art. 231
k.p. z
Konstytucją RP w wyroku interpretacyjnym – zakresowym z dnia 4 kwietnia 2005 r.,
sygn. akt SK 7/03 (OTK-A 2005/4/33) orzekł, że art. 231
k.p. w zakresie, w jakim pomija
współodpowiedzialność Skarbu Państwa za zobowiązania wynikające ze stosunku pracy
powstałe przed przekształceniem statio fisci Skarbu Państwa – zakładu opieki
zdrowotnej w samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej jest niezgodny z art. 32
ust. 1 w związku z art. 64 ust. 2 Konstytucji RP.
W dotychczasowym orzecznictwie źródeł współodpowiedzialności Skarbu
Państwa z tego tytułu poszukiwano w treści art. 80 ust. 1 p.w.r.a. albo art. 40 k.c.
(zob. wymienioną wyżej uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2003 r. oraz
wyrok z dnia 18 grudnia 2002 r. a także wyrok z dnia 7 października 2004 r., sygn. akt II
PZP 11/04, OSNP 2005/1/4).
Należy przyjąć, że kwestie związane z odpowiedzialnością Skarbu Państwa za
dawne zobowiązania majątkowe jego własnych jednostek organizacyjnych, które nie
były państwowymi osobami prawnymi, reguluje art. 40 § 1 k.c. Wynika z niego, na
zasadzie wnioskowania a contrario, ogólna zasada odpowiedzialności Skarbu Państwa
7
za wszelkie zobowiązania jego własnych, pozbawionych odrębnej podmiotowości,
jednostek organizacyjnych. Zobowiązania te z chwilą ich powstania były i są nadal
zobowiązaniami Skarbu Państwa. Dlatego trafnie w wymienionym wyroku z dnia 23
kwietnia 2004 r. Sąd Najwyższy wskazał, że art. 80 ust. 1 p.w.r.a. nie stanowi podstawy
następstwa prawnego Skarbu Państwa w odniesieniu do wymienionych w nim
zobowiązań a jego wprowadzenie miało na celu usunięcie ewentualnych wątpliwości, co
do tego, czy pozostają one nadal zobowiązaniami Skarbu Państwa. Jego przyjęcie było
wyrazem dążeń ustawodawcy do ochrony jednostek samorządu terytorialnego przed
obciążeniem ich zobowiązaniami powstałymi w zakresie działalności państwowych
jednostek organizacyjnych bez przekazania im środków finansowych na pokrycie tych
zobowiązań.
W podsumowaniu dotychczasowych rozważań można stwierdzić, że za dawne
zobowiązania pracownicze ponosi odpowiedzialność zarówno nowy pracodawca –
samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej, który odpowiada na podstawie art. 231
§ 2 k.p. jak i Skarb Państwa odpowiedzialny na podstawie art. 40 § 1 k.c. za własne
zobowiązania jego budżetowych jednostek organizacyjnych. Odpowiedzialność każdego
z tych podmiotów, z różnych tytułów, jest odpowiedzialnością in solidum, do której w
drodze analogii stosuje się przepisy o solidarnej odpowiedzialności. Odpowiedzialność
in solidum (solidarność nieprawidłowa) występuje bowiem wtedy, gdy wierzyciel może
dochodzić swego roszczenia od kilku osób, lecz na podstawie odrębnych stosunków
prawnych, jakie go łączą z poszczególnymi podmiotami (zob. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 17 lipca 2007 r., sygn. akt III CZP 66/07, OSNC 2008/2/ 23; wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 14 sierpnia 1997 r., sygn. akt II CKU 78/97, Prok. i Pr.
1998/2/30). W rozpoznawanej sprawie wierzytelność samodzielnego publicznego
zakładu opieki zdrowotnej ma charakter samoistny w tym znaczeniu, że nie łączy się ze
wstąpieniem w prawa zaspokojonych wierzycieli a powstaje dopiero z chwilą dokonania
zapłaty na rzecz poszczególnych wierzycieli (art. 120 § 1 zd. 2 k.c.) i stała się płatna w
terminie ustalonym stosownie do treści art. 455 k.c. Przewidziane w art. 376 k.c. reguły
ogólne dotyczące roszczeń regresowych nie dają jednoznacznej odpowiedzi, co do
zakresu wzajemnej odpowiedzialności współdłużników w przypadku solidarności
nieprawidłowej. Właściwą podstawę roszczenia zwrotnego powodowego samodzielnego
publicznego zakładu opieki zdrowotnej stanowi regulacja zawarta w art. 80 ust. 1
p.w.r.a. w związku z art. 47 ust. 1 tej ustawy i art. 231
k.p. Wyrażona w art. 80 ust. 1
p.w.r.a. reguła, że zobowiązaniami Skarbu Państwa powstałymi do dnia 31 grudnia 1998
8
r. są zobowiązania finansowe państwowych jednostek budżetowych i zakładów
budżetowych przejmowanych przez jednostki samorządu terytorialnego wskazuje, że
Skarb Państwa ponosi definitywnie ciężar świadczeń pracowniczych powstałych do tego
dnia przez jakikolwiek inny podmiot, jak również przez współodpowiedzialne z nim na
podstawie art. 231
k.p. samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, a to z kolei
uprawnia te podmioty do wystąpienia z jednokierunkowym roszczeniem zwrotnym, do
którego mają zastosowanie ogólne terminy przedawnienia przewidziane w art. 118 k.c.
Ponieważ roszczenie zwrotne powodowego SP ZOZ w K. obejmuje szereg
różnych, spełnionych świadczeń związanych z zatrudnieniem, w tym także składki na
ubezpieczenie społeczne i fundusz pracy należy wskazać, iż w tym zakresie, bez
względu na przyjętą konstrukcję prawną roszczenia regresowego, obowiązuje
dziesięcioletni termin przedawnienia (art. 24 ust. 4 oraz art. 32 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych tekst jednolity Dz. U. z 2007
r., Nr 11, poz. 74 ze zm.).
Z tych względów nie doszło do zarzucanego w skardze kasacyjnej naruszenia
norm prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 118 k.c. w związku z art.
117 § 2 k.c. oraz art. 291 § 1 k.p. polegające na przyjęciu, że w rozpoznawanej sprawie
okres przedawnienia dochodzonego roszczenia wynosił dziesięć lat.
W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 518 § 1 pkt 1 k.c. oraz art. 513 § 1 k.c.
związku z art. 117 § 2 k.c. należy wskazać, że Sąd drugiej instancji oceniając
pozytywnie roszczenie powoda nie zastosował art. 518 § 1 pkt 1 k.c. jako jego podstawy
prawnej, co dodatkowo wzmacnia negatywną ocenę skargi kasacyjnej w tej części,
według której uchybienie Sądu miało polegać na niewłaściwym zastosowaniu
wymienionych norm prawa materialnego.
Uwzględniając wskazane wyżej okoliczności Sąd Najwyższy na podstawie art.
39814
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną strony pozwanej.