Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 9/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 marca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSA Michał Kłos
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z powództwa Narodowego Funduszu Zdrowia przeciwko A. P. SA w W.
(poprzednio O. SA w W.)
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 18 marca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 czerwca 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania wraz z
rozstrzygnięciem o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód - Narodowy Fundusz Zdrowia domagał się zasądzenia od O. S.A.
(obecnie A. P. S.A.) w W. kwoty 8.924.956,85 z ustawowymi odsetkami. Żądanie
opierał na umowie z dnia 4 marca 2003 r., zawartej z pozwaną przez jego
poprzednika prawnego […] Regionalną Kasę Chorych, której przedmiotem było
przeniesienie na Kasę wierzytelności pozwanej wobec P. S.A., celem późniejszej
kompensaty wzajemnych zobowiązań. Twierdził, że na skutek złożenia przez
pozwaną nieprawdziwego oświadczenia o wymagalności zbywanych
wierzytelności nie mógł zrealizować celu dla którego zawarta została przedmiotowa
umowa. W następstwie zawinionego działania pozwanej poniósł szkodę w
wysokości kwoty zapłaconej z tytułu nabycia wierzytelności.
Wyrokiem z dnia 23 listopada 2006 r. Sąd Okręgowy w G. oddalił
powództwo, przyjmując za jego podstawę następujące ustalenia faktyczne.
Pomorska Regionalna Kasa Chorych, której powód jest następcą prawnym,
zawarła w dniu 4 marca 2003 r. z pozwaną umowę, na podstawie której Kasa
Chorych nabyła wierzytelność przysługującą pozwanej wobec P. S.A. na kwotę
10.499.949,23 zł za cenę 85% zbywanej wierzytelności. W umowie (§ 1) cedent
oświadczył, że wierzytelność jest wymagalna, ponieważ na podstawie art. 458 k.c.
wezwał dłużnika do zapłaty. Strony uzgodniły (§ 8 umowy), że w przypadku
zakwestionowania przez dłużnika bezsporności, wymagalności lub wysokości długu
cesjonariusz zwróci cedentowi przedmiot cesji w całości lub części
zakwestionowanej przez dłużnika wierzytelności. Pismem datowanym 4 marca
2003 r., przesłanym faksem P. S.A., pozwana wezwała tę Spółkę do zapłaty kwoty
10.956,433,53 zł, a nadto pismo to wysłała do P. S.A. w dniu 6 marca 2003 r. Z
kolei pismem z dnia 7 marca 2003 r. Kasa Chorych poinformowała P. S.A., że na
podstawie umowy z 4 marca 2003 r. stała się jej wierzycielem do kwoty
10.499.949,23 zł i w związku z tym zgłasza zarzut potrącenia tej wierzytelności z
wierzytelnościami przysługującymi P. S.A. wobec Kasy. W dniu 25 marca 2003 r. P.
S.A. wezwała powoda do zapłaty należności przysługujących jej w stosunku do
Kasy. Powód odmówił zapłaty powołując się na złożone wcześniej oświadczenie o
kompensacie wierzytelności. Wyrokiem z dnia 17 października 2004 r. Sąd
Okręgowy w G. zasądził od powoda na rzecz P. S.A. kwotę 4.523.331,25 zł z
3
ustawowymi odsetkami od dnia 10 lutego 2003 r. oraz odsetki ustawowe od kwoty
28.948, 34 zł od 3 do 10 lutego 2003 r. Apelacja powoda od tego wyroku została
oddalona. Nadto Sąd Apelacyjny w G. w sprawie [...] zasądził od powoda na rzecz
P. S.A. kwotę 5.538.103,11 zł z ustawowymi odsetkami. W sprawach tych ustalono,
że wprawdzie w dniu 7 marca 2003 r. powód złożył P. S.A. oświadczenie o
potrąceniu wierzytelności, jednak nie było ono skuteczne między innymi dlatego, że
wezwanie do zapłaty wystosowane przez pozwaną na podstawie art. 458 k.c. było
nieskuteczne. Powód uiścił na rzecz tej Spółki kwoty zasądzone prawomocnymi
wyrokami w w/w sprawach.
Sąd Okręgowy ocenił żądanie powoda jako nieuzasadnione. Wskazał, że
powód dochodził odszkodowania na podstawie art. 471 k.c., zarzucając nienależyte
wykonanie zobowiązania przez pozwaną na skutek złożenia nieprawdziwego
oświadczenia o wymagalności wierzytelności objętych umową cesji. Jednak bez
względu na skuteczność wezwania do zapłaty wystosowanego faksem w dniu
4 marca 2003 r., część wierzytelności objętych umową przelewu była wymagalna,
zgodnie z datami płatności widniejącymi na fakturach. Okoliczności tej,
podniesionej w odpowiedzi na pozew, powód nie zaprzeczył, zatem Sąd Okręgowy
uznał ją za przyznaną zgodnie z art. 230 k.p.c. Gdyby więc nawet hipotetycznie
założyć, że wyłączną przyczyną przegrania procesów przez powoda był brak
wymagalności wierzytelności zgłoszonych do potracenia, to argument ten nie mógł
by dotyczyć wszystkich wierzytelności, a powód nie wykazał jaka część z nich była
wymagalna zgodnie z terminami zapłaty na fakturach, a jaka stawała się
wymagalna na skutek wezwania, a w związku z tym jaka jest wysokość poniesionej
szkody. Za decydujące dla oddalenia powództwa uznał jednak Sąd Okręgowy
istnienie po stronie powoda uprawnienia z § 8 umowy cesji. Ponieważ powód mógł
skorzystać z tego uprawnienia i doprowadzić do stanu istniejącego przed umową
cesji, nie było - w ocenie Sądu - podstaw do przyjęcia, że przez zawinione działanie
pozwanej poniósł szkodę.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji powoda,
zmienił wyrok Sądu Okręgowego i uwzględnił powództwo.
Za decydujące dla oceny zasadności żądania powoda uznał Sąd Apelacyjny
zagadnienie skuteczności, skierowanego przez pozwaną do spółki P. S.A., żądania
4
spełnienia świadczenia w trybie art. 458 k.c. W kwestii tej powołał się na
uzasadnienie wyroków Sądu Apelacyjnego (we wcześniej wymienionych sprawach
o zapłatę), w których przyjęto że wezwanie to było nieskuteczne i stwierdził, że
„ustalenie” to podziela. Wskazał, że w sprawie brak jest dowodu, iż pismo pozwanej
z dnia 4 marca 2003 r. zostało w tym samym dniu doręczone osobom uprawnionym
do reprezentowania Spółki P., a tylko taki dowód skutkowałby uznaniem, że pismo
to wywarło w tym dniu skutek założony przez strony umowy przelewu
wierzytelności. Nie zostało też wykazane przez pozwaną, że doręczenie nastąpiło
przed podpisaniem umowy, a po przejściu wierzytelności pozwana nie była już
uprawniona do dokonania takiego wezwania. Pozwana zapewniając powoda (Kasę)
o dokonaniu wezwania w umowie zapewniła ją więc o okoliczności, która faktycznie
nie nastąpiła. W związku z tym uznał, że powódka wykazała istnienie winy
pozwanej w nienależytym wykonaniu umowy. Sąd Apelacyjny zgodził się ze
stanowiskiem Sądu pierwszej instancji, że część z przelanej wierzytelności była
wymagalna już przed 4 marca 2003 r., przyjął jednak, zgodnie ze stanowiskiem
powoda, że jego poprzednik prawny traktował wierzytelność całościowo, przyjmując
zapewnienie cedenta, że cała wierzytelność jest wymagalna. Wskazał, że w świetle
art. 65 k.c. dopuszczalne jest przyjęcie, że takie właśnie rozumienie treści umowy,
było zgodnym zamiarem stron, za czym przemawia treść § 1 pkt 1 i 2 umowy.
Pozwana jako cedent oświadczyła bowiem, że wezwała Spółkę P. do zapłaty całej
zbywanej kwoty wierzytelności posiadanej w stosunku do tej Spółki bez rozbicia na
jej część już wymagalną i wymagalną dopiero po skutecznym wezwaniu w trybie
art. 458 k.c. W ocenie Sądu Apelacyjnego powoduje to, iż powód był uprawniony,
by domagać się od pozwanej całej kwoty, którą zapłacił jego poprzednik w związku
z zawarciem umowy cesji wierzytelności. W konsekwencji przyjął, że powód poniósł
szkodę polegającą na zapłacie kwoty odpowiadającej 85% nabytej wierzytelności,
bez możliwości potrącenia tej wierzytelności z wierzytelnością posiadaną wobec P.
S.A., która jest ściśle związana z nienależytym wykonaniem przedmiotowej umowy
przez pozwaną. Między działaniem pozwanej, a szkodą powoda istnieje adekwatny
związek przyczynowy, albowiem gdyby pozwana prawidłowo wezwała swojego
dłużnika do zapłaty, to niemożna by jej zarzucić nienależytego wykonania
przyjętego zobowiązania.
5
Sąd Apelacyjny przyjął za własne ustalenie Sądu Apelacyjnego w sprawie
[...], że w dniu 6 marca 2003 r. P. S.A. przelała wierzytelność wobec powoda na P.
HM sp. z o.o., zawiadamiając poprzednika prawnego powoda o przelewie faksem
przesłanym w godzinach rannych dnia 7 marca 2003 r. Powód natomiast przesłał
do P. S.A. oświadczenie o potrąceniu wierzytelności nabytych od pozwanego
z wierzytelnościami P. S.A. wobec powoda w dniu 7 marca 2003 r. w godzinach
popołudniowych. W dniu 18 marca 2003 r. nastąpił zwrotny przelew wierzytelności
między P. S.A. a P. HM sp. z o.o. Było to po otwarciu postępowania układowego P.
SA. Rozważając na tle tych faktów kwestię ewentualnego przyczynienia się
powoda do powstania szkody uznał, że mimo, złożenia przez powoda
oświadczenia o potraceniu już po zawiadomieniu go o dokonanym przez Spółkę P.
S.A. przelewie wierzytelności służącej jej wobec powoda, okoliczność ta nie miała
znaczenia dla powstania szkody, ponieważ gdyby nawet powód złożył
oświadczenie o potrąceniu wobec P. HM sp. z o.o., to potrącenie nie mogło
nastąpić, albowiem wierzytelność powoda przedstawiona do potrącenia stała się
wymagalna później, niż wierzytelność przelana na P. HM sp. z o.o. W sprawie nie
może mieć zastosowania art. 513 § 2 zd. 1 k.c. Zdaniem Sądu Apelacyjnego nie
uzasadniało także oddalenia powództwa nieskorzystanie przez powoda z
uprawienia wynikającego z § 8 umowy przelewu. Fakt, iż pozwana nie przystąpiła
do żadnej z toczących się spraw w charakterze interwenienta ubocznego, czyni
bowiem wątpliwym jej twierdzenie, że powód winien był zwrócić się do niej z
żądaniem częściowego zwrotnego przelania wierzytelności, tym bardziej, że ze
stanowiska pozwanej nie wynika, czy żądanie by uwzględniła. Nie było też
przeszkód, by pozwana zaproponowała powodowi ugodowe załatwienie niniejszego
sporu.
W skardze kasacyjnej, zaskarżającej wyrok Sądu Apelacyjnego w części
uwzględniającej powództwo i zasądzającej koszty postępowania (pkt II a, II c i IV)
wniesionej przez następcę prawnego O. S.A. – A. P. S.A. skarżąca Spółka
zarzuciła naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynika
sprawy tj. art. 382 k.p.c. w zw. z art. 235 i 391 k.p.c. polegające na nie dokonaniu
przez Sąd Apelacyjny własnych ustaleń w przedmiocie skutków wezwania do
zapłaty wystosowanego przez pozwanego na podstawie art. 458 k.c. do P. S.A. w
6
dniu 4 marca 2003 r. oraz w przedmiocie skuteczności oświadczenia o potraceniu
złożonego w dniu 7 marca 2003 r., przez powoda spółce P. i przyjęciu w tym
zakresie za podstawę rozstrzygnięcia ustaleń dokonanych w postępowaniach w
sprawach [...] i [...] SA w G. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego
podniosła zarzut naruszenia art. 458 k.c. poprzez jego błędną wykładnie i
niewłaściwe zastosowanie, przez przyjęcie, że w sytuacji, o której mowa w tym
przepisie tj. w razie niewypłacalności dłużnika, względnie w przypadku znacznego
zmniejszenia zabezpieczenia wierzytelności wskutek okoliczności, za które dłużnik
ponosi odpowiedzialność, roszczenie wierzyciela nie staje się wymagalne z mocy
prawa z chwilą zaistnienia tych przesłanek, lecz dopiero po wezwaniu dłużnika do
spełnienia świadczenia, a zatem, aby wierzytelność pozwanego będąca
przedmiotem przelewu na podstawie umowy z dnia 4 marca 2003 r. stała się
wymagalna i mogła być przedstawiona do potracenia pozwana zobowiązana była
wezwać P. S.A. do spełnienia świadczenia. Nadto zarzucała naruszenie art. 471
k.c. w zw. z art. 458 i 498 oraz art. 499 k.c., art. 498 i 499 k.c. w zw. z art. 458 k.c.,
art. 60 k.c. i art. 61 k.c. w zw. z art. 6 k.c., art. 65 § 2 k.c., art. 361 k.c. w zw. z art.
471 k.c. i art. 498 oraz 499 k.c., art. 362 w zw. z art. 513 § 2 k.c.
We wnioskach skargi Spółka domagała się uchylenia wyroku Sądu
Apelacyjnego w zaskarżonej części i przekazania sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania
kasacyjnego lub jego uchylenia i orzeczenia co do istoty sprawy poprzez oddalenie
powództwa w całości i zasądzenie kosztów procesu oraz orzeczenie o zwrocie
spełnionego przez pozwanego świadczenia zasądzonego na rzecz powoda
zaskarżonym wyrokiem przez zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kwoty
7.473.896, 46 zł z ustawowymi odsetkami.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest usprawiedliwiona przytoczona w skardze kasacyjnej podstawa
naruszenia przepisów postępowania. Ocena skuteczności oświadczania powoda
o potrąceniu, tak jak i stanowiąca jej podstawę ocena skuteczności wezwania do
zapłaty wystosowanego przez pozwaną na podstawie art. 458 k.c. do spółki
PHARMAG stanowią element oceny prawnej, a nie element ustalenia podstawy
faktycznej rozstrzygnięcia, jak błędnie określił je Sąd Apelacyjny stwierdzając, że
7
podziela ustalenia dokonane w tym zakresie przez Sąd Apelacyjny
w powoływanych uprzednio wyrokach. Ocena ta nie może być więc kwestionowana
w oparciu o odnoszące się do ustaleń faktycznych zarzuty procesowe
Zasadne są natomiast zarzuty podnoszone w ramach pierwszej ustawowej
podstawy zaskarżenia, pośród których zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia
ma zarzut naruszenia art. 458 k.c. W związku z jego błędną wykładnią doszło
bowiem także do naruszenia przez Sąd Apelacyjny kolejnych objętych tą podstawą
przepisów art. 471 k.c., 498 i 499 k.c., 361, 362 i 513 § 2.
Przepis art. 458 k.c., wprowadzając wyjątek od zasad określających termin
wymagalności, chroni wierzyciela w sytuacji gdy spełnienie świadczenia przez
dłużnika jest zagrożone. Zgodnie z jego treścią, jeżeli dłużnik stał się
niewypłacalny, albo jeśli wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność,
zabezpieczenie wierzytelności uległo zmniejszeniu, wierzyciel może żądać
spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin. Natychmiastowa
wykonalność wierzytelności w warunkach określonych w art. 458 k.c. następuje
z mocy prawa z chwilą zaistnienia stanu w nim opisanego, bez potrzeby
dokonywania jakichkolwiek czynności przez wierzyciela, w szczególności bez
potrzeby wzywania dłużnika do spełnienia świadczenia. Z tą też chwilą staje się
możliwe potrącenie. Ocena, że dłużnik jest niewypłacalny należy do wierzyciela,
który składa oświadczenie o potrąceniu. W razie sporu o jego skuteczność
wierzyciela obciąża ciężar dowodu, że zachodziły określone ustawą przesłanki
potracenia, w tym wymagalność jego wierzytelności będąca następstwem
okoliczności, które określa art. 458 k.c.
Okoliczności te nie były przedmiotem ustaleń jak i rozważań Sądu
Apelacyjnego, który poprzestał w tym względzie na odnotowaniu w motywach
zaskarżonego wyroku faktu otwarcia wobec P. S.A. postępowania układowego
(według twierdzeń skarżącej na skutek jej podania z dnia 27 lutego 2003 r.). Sąd
Apelacyjny skoncentrował się bowiem na zagadnieniu skuteczności wezwania do
zapłaty skierowanego przez pozwanego do P. S. A., wiążąc z nim wymagalność
wierzytelności zgłoszonej do potracenia przez powoda. Będący następstwem tego
brak ustaleń faktycznych, które pozwoliłyby ocenić istnienie przesłanek do
zastosowania art. 458 k.c., nie pozwala zarazem zaakceptować wyrażonej w
8
zaskarżonym wyroku oceny odnośnie do zastosowania w sprawie przepisów art.
471, 498, 499, 361 i 362, 513 § 2 k.c., opartej na założeniu braku wymagalności
przedstawionej do potrącenia przez powoda wierzytelności, z uwagi na
bezskuteczność wystosowanego przez pozwanego wezwania do zapłaty.
Rację ma również skarżący, gdy zarzucając naruszenie art. 61 w zw. z art. 6
k.c. i podnosi, iż art. 61 k.c. nie wymaga – jak przyjął to Sąd Apelacyjny - aby
adresat oświadczenia woli rzeczywiście zapoznał się z jego treścią. Oświadczenie
woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej
w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Jednak sam wydruk kontrolny
potwierdzający wysłanie faksu z potwierdzeniem odebrania go przez adresata, nie
jest dowodem pewnym, lecz tylko dowodem prima facie, że odbiorca mógł
zapoznać się z zawartym w jego treści oświadczeniem woli. Dowód pewny stanowi
natomiast potwierdzona przez odbiorcę kopia faksu.
Jako pozbawiony doniosłości prawnej, w przedstawionym stanie rzeczy,
ocenić należy zarzut naruszenia art. 65 k.c.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.,
uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w zakresie, który objęty był zaskarżeniem (pkt
II a, II c i IV) i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania oraz
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
eb