Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 482/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 marca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej „A.(...)” w W.
przeciwko S. Ś
o uzgodnienie treści księgi wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19 marca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 1
czerwca 2007 r., sygn. akt II Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w W. do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Spółdzielnia Mieszkaniowa „A.(...)” w W., w pozwie skierowanym przeciwko S. Ś,
wnosiła o usunięcie niezgodności między treścią księgi wieczystej nr (...), prowadzonej
przez Sąd Rejonowy w W. dla lokalu użytkowego położonego w budynku przy ul. K. w
W., a rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie:
2
- w dziale I-O, 1.9.0.1 A wpisu o treści: „na podstawie przydziału lokalu z dnia
30.11. 1994 r., K 3, PRZY DZKW (…)/05, lokal użytkowy”,
- w dziale II, 2.5.5 wpisu, że osobą uprawnioną jest pozwany,
- w części dotyczącej wniosków i podstaw wpisów, w rubryce 1 wpisu o treści:
„zaświadczenie spółdzielni” i daty: „1995-05-25”,
- w części dotyczącej wniosków i podstaw wpisów, w podrubryce 2 wpisu:
„przydział lokalu usługowego” i daty: „1994-11-30”.
Wyrokiem zaocznym z dnia 21 listopada 2006 r. Sąd Rejonowy w W. oddalił
powództwo, przyjmując za podstawę następujący stan faktyczny.
Na podstawie przydziału z dnia 30 listopada 1994 r. w księdze wieczystej nr
(...)/6, prowadzonej dla spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego, jako uprawniony
wpisany został pozwany, który był wówczas prezesem powodowej Spółdzielni. Przydział
lokalu nastąpił z naruszeniem art. 46 § 1 pkt 8 ustawy z dnia 16 września 1982 r. –
Prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 30, poz. 210 ze zm.; obecnie: jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r.
Nr 188, poz. 1848 ze zm. – dalej: „Pr. spółdz.”). W toczącej się między stronami sprawie
o wydanie przedmiotowego lokalu Sąd Rejonowy stwierdził, że ze względu na
nieważność przydziału pozwany nie nabył własnościowego prawa do lokalu.
Podzielając ten pogląd Sąd Rejonowy stwierdził, że pomimo to powództwo musi
ulec oddaleniu, ponieważ powódka domaga się w pozwie jedynie wykreślenia wpisów.
Prawidłowo natomiast żądanie pozwu powinno być ujęte w ten sposób, że zamiast
osoby bezpodstawnie wpisanej ma być wpisana inna osoba, dopiero bowiem w wyniku
takiego wpisu nastąpi uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym. Żądanie wykreślenia wpisu uprawnionego, bez wpisania zamiast niego innej
osoby będącej rzeczywistym uprawnionym, nie odpowiada przesłankom art. 10 ustawy z
dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr
124, poz. 1361 ze zm. – dalej: „u.k.w.h.”), wobec czego musi być uznane za wadliwe.
Zgodnie natomiast z art. 321 § 1 k.p.c., w sprawach o usunięcie niezgodności między
treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym sąd jest związany żądaniem
pozwu. W niniejszej sprawie jednak, nawet bez takiego związania – stwierdził Sąd
Rejonowy – wpisanie osoby rzeczywiście uprawnionej nie byłoby możliwe, ponieważ
osoba ta nie została przez powódkę wskazana.
Apelacja powódki została przez Sąd Okręgowy w W. oddalona wyrokiem z dnia 1
czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy zauważył, że poza zakresem rozważań Sądu pierwszej
instancji pozostała kwestia legitymacji czynnej powodowej Spółdzielni, natomiast
3
zgodnie z art. 10 u.k.w.h., usunięcia niezgodności między stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym może
żądać osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte
wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia. Powołując się na uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 10 maja 2006 r., III CZP 31/06 (Biul. SN 2006, nr 5, s. 7), Sąd
Okręgowy stwierdził, że te same osoby, które mogą złożyć wniosek o dokonanie wpisu,
są legitymowane do wytoczenia powództwa z art. 10 ust. 1 u.k.w.h. Powodowa
Spółdzielnia nie mieści się natomiast w tak określonym kręgu osób uprawnionych,
wobec czego powództwo ulega oddaleniu ze względu na brak legitymacji czynnej.
Dodał, że w sprawie chodzi w istocie o uregulowanie stanu prawnego księgi wieczystej
prowadzonej dla własnościowego prawa do lokalu w sytuacji, w której założenie księgi
nastąpiło bez podstawy prawnej do ujawnienia pozwanego jako uprawnionego. Nie ma
jednak – jak stwierdził – wyraźnego przepisu, który wyłączałby stosowanie w niniejszej
sprawie art. 321 § 1 k.p.c.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego powódka – powołując się na
obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c. – wnosiła o jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy wskazała na
naruszenie art. 10 ust. 1 i art. 241
ust. 1 u.k.w.h. przez błędną wykładnię, polegającą na
uznaniu, że spółdzielnia mieszkaniowa nie jest legitymowana do wytoczenia powództwa
o uzgodnienie treści księgi wieczystej prowadzonej dla własnościowego prawa do
lokalu. W ramach drugiej podniosła natomiast zarzut obrazy art. 367 § 3 zdanie
pierwsze k.p.c. w związku z art. 77 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju
sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm. – dalej: „Pr. o u.s.p.) przez
rozpoznanie sprawy z udziałem SSR I. Ł., delegowanej do Sądu Okręgowego przez
osobę nieuprawnioną.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozważenia w pierwszej kolejności wymaga zarzut naruszenia art. 367 § 3 k.p.c.
w związku z art. 77 § 1 Pr. o u.s.p., gdyby bowiem okazało się, że skład Sądu
Okręgowego był sprzeczny z przepisami prawa, w sprawie zachodziłaby nieważność
postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.), co z kolei powodowałoby konieczność uchylenia
zaskarżonego wyroku.
Uzasadniając zarzut obrazy wskazanych przepisów postępowania, skarżąca
wywodziła, że Sąd Okręgowy rozpoznał sprawę wprawdzie w składzie trzech sędziów
zawodowych, lecz jednym z nich była sędzia Sądu Rejonowego delegowana do
4
pełnienia obowiązków w Sądzie Okręgowym przez podsekretarza stanu. Przewidziane
w art. 77 § 1 Pr. o u.s.p. uprawnienie do delegowania sędziego do pełnienia
obowiązków sędziego w innym sądzie przysługuje natomiast – jak przyjął Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 17 lipca 2007 r., III CZP 81/07 (OSNC 2007, nr 10, poz.
154) – wyłącznie Ministrowi Sprawiedliwości i nie może być przenoszone na inne osoby.
Zarzut powyższy nie może odnieść zamierzonego skutku z tej przyczyny, że
zgodnie z uchwałą Pełnego Składu Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2007 r., BSA
I-4110-5/07, ustawowe uprawnienie Ministra Sprawiedliwości do delegowania sędziego
do pełnienia obowiązków sędziego w innym sądzie (art. 77 § 1 Pr. o u.s.p.) może być w
jego zastępstwie (art. 37 ust. 5 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów,
jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 199 ze zm.) albo z jego upoważnienia (art. 37
ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów) wykonywane przez
sekretarza stanu lub podsekretarza stanu (Biul. SN 2007, nr 11, s. 6, OSNC 2008, nr 4,
poz. 42). W tej sytuacji trzeba przyjąć, że sędzia Sądu Rejonowego I. Ł. została
skutecznie delegowana do pełnienia obowiązków sędziego w Sądzie Okręgowym.
Przystępując do rozważenia podniesionego przez skarżącą zarzutu naruszenia
prawa materialnego wypada przypomnieć, że, zgodnie z art. 1 u.k.w.h., księgi wieczyste
zakłada i prowadzi się dla nieruchomości, które nie mają ksiąg wieczystych albo których
księgi wieczyste zaginęły lub uległy zniszczeniu (ust. 2). Księgi wieczyste mogą być
także prowadzone w celu ustalenia stanu prawnego własnościowego spółdzielczego
prawa do lokalu mieszkalnego, spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego i prawa do
domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej (ust. 3). Trzeba też przypomnieć, że
z mocy art. 10 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804), istniejące w dniu 14
stycznia 2003 r. własnościowe spółdzielcze prawa do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze
prawa do lokalu użytkowego, w tym garażu, oraz prawa do domu jednorodzinnego w
spółdzielni mieszkaniowej stały się z dniem 19 sierpnia 2004 r. spółdzielczymi
własnościowymi prawami do lokalu, o których mowa w rozdziale 21
ustawy z dnia 15
grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze
zm.), a ilekroć w dotychczasowych przepisach jest mowa o własnościowym
spółdzielczym prawie do lokalu mieszkalnego, spółdzielczym prawie do lokalu
użytkowego, w tym garażu, oraz prawie do domu jednorodzinnego w spółdzielni
mieszkaniowej, należy przez to rozumieć spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
(art. 11). Dotychczas prowadzone księgi wieczyste dla własnościowego spółdzielczego
5
prawa do lokalu mieszkalnego, spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego i prawa do
domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej uważa się za księgi prowadzone dla
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu (art. 12).
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu – jak trafnie zauważa skarżąca – jest
jedynym spośród ograniczonych praw rzeczowych, dla którego może być założona
księga wieczysta (art. 244 § 1 k.c.). Wprowadzenie takiej regulacji ustawą z dnia 25
października 1991 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz ustaw – o księgach
wieczystych i hipotece, Prawo spółdzielcze, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo
lokalowe (Dz. U. Nr 115, poz. 496) miało umożliwić osobom dysponującym
spółdzielczym własnościowym prawem do lokalu ustanowienie hipoteki w celu
zabezpieczenia kredytu bankowego. Możliwość ustanowienia hipoteki jest bowiem
uwarunkowana istnieniem księgi wieczystej (art. 67 u.k.w.h.).
Rozważając kwestię legitymacji do wytoczenia powództwa, o którym mowa w art.
10 ust. 1 u.k.w.h., Sąd Najwyższy najpierw w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 15 marca 2006 r., III CZP 106/05 (OSNC 2006, nr 10, poz. 160), a
następnie także w powołanej w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku uchwale z dnia 10
maja 2006 r., III CZP 31/06 (Biul. SN 2006, nr 5, s. 7), istotnie stanął na stanowisku, że
powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości
ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym może wytoczyć tylko
osoba uprawniona do złożenia wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej.
Podkreślił, że przyjęta w art. 10 u.k.w.h. konstrukcja wiążąca uzgodnienie z wpisem
wskazuje na wyraźną synchronizację unormowania legitymacji do wytoczenia
powództwa z legitymacją do złożenia wniosku o wpis w księdze wieczystej. Oznacza to,
że te same osoby, które stosownie do art. 6262
§ 5 k.p.c. mogą złożyć wniosek o
dokonanie wpisu, są legitymowane do wytoczenia powództwa przewidzianego w art. 10
ust. 1 u.k.w.h., a więc właściciel nieruchomości, użytkownik wieczysty, osoba, na której
rzecz wpis ma nastąpić, albo wierzyciel, jeżeli przysługuje mu prawo, które może być
wpisane w księdze wieczystej. Przyjęcie bowiem odmiennego zapatrywania i uznanie,
że legitymacja ta może przysługiwać podmiotowi spoza tak określonego kręgu
uprawnionych, prowadziłoby do sytuacji, w której osoba mająca interes w uzgodnieniu, a
niewymieniona w art. 10 ust. 1 u.k.w.h., po uzyskaniu wyroku uwzględniającego
powództwo nie mogłaby skutecznie wystąpić z wnioskiem o dokonanie stosownego
wpisu w księdze wieczystej. Ochrona udzielona jej w wyniku procesu o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym byłaby więc iluzoryczna.
6
Odnosząc to stanowisko wprost do niniejszej sprawy Sąd Okręgowy przeoczył, że
powołane uchwały Sądu Najwyższego dotyczyły legitymacji do wytoczenia powództwa o
usunięcie niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej prowadzonej
dla nieruchomości. Zgodnie z art. 241
ust. 1 u.k.w.h. do ksiąg wieczystych dla
ograniczonych praw rzeczowych, wymienionych w art. 1 ust. 3, stosuje się odpowiednio
przepisy o księgach wieczystych dla nieruchomości. Jak przyjmuje się powszechnie,
odpowiednie stosowanie przepisu nie musi być jego zastosowaniem wprost, wówczas
bowiem ustawodawca użyłby zwrotu, że przepis ma zastosowanie, bez zastrzeżenia
„odpowiednio”. Użycie formuły, która mówi o odpowiednim stosowaniu przepisu,
nakazuje natomiast uwzględnienie różnic między instytucjami, do których należy przepis
odsyłający i przepis odesłania. Na konieczność modyfikacji przepisów o księgach
wieczystych dla nieruchomości przy ich stosowaniu do ksiąg wieczystych dla
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu Sąd Najwyższy wskazał już w
postanowieniu z dnia 4 listopada 1998 r., II CKN 873/97 (OSNC 1999, nr 5, poz. 94), w
którym przyjął, że art. 241
ust. 1 u.k.w.h. nie nakłada na osobę, która ma własnościowe
prawo do lokalu spółdzielczego, obowiązku założenia księgi wieczystej dla tego prawa.
Z określonej w art. 25 ust. 1 u.k.w.h. struktury księgi wieczystej prowadzonej dla
nieruchomości wynika, że dział trzeci tej księgi przeznaczony jest na wpisy dotyczące
ograniczonych praw rzeczowych, z wyjątkiem hipotek, na wpisy ograniczeń w
rozporządzaniu nieruchomością lub użytkowaniem wieczystym oraz na wpisy innych
praw i roszczeń, z wyjątkiem roszczeń dotyczących hipotek, dział czwarty natomiast –
na wpisy dotyczące hipotek. Nie ulega przy tym wątpliwości, że, zgodnie z art. 6262
§ 5
k.p.c., właściciel nieruchomości jest uprawniony do złożenia wniosku o dokonanie wpisu
obciążającego jego nieruchomość ograniczonego prawa rzeczowego czy o wykreślenie
tego prawa. Tym samym ma legitymację do wytoczenia na podstawie art. 10 ust. 1
u.k.w.h. powództwa o usuniecie niezgodności dotyczącej stanu prawnego ujawnionego
w dziale trzecim ograniczonego prawa rzeczowego.
Jeżeli dla spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu nie została założona
księga wieczysta, prawo to podlega ujawnieniu w dziale trzecim księgi wieczystej
prowadzonej dla nieruchomości spółdzielni (art. 25 ust. 1 pkt 3 u.k.w.h.). W takim
wypadku spółdzielnia mieszkaniowa – podobnie jak w przypadku innych ograniczonych
praw rzeczowych – będzie legitymowana do wytoczenia, na podstawie art. 10 ust. 1
u.k.w.h., powództwa o usunięcie niezgodności między stanem prawnym spółdzielczego
7
własnościowego prawa do lokalu ujawnionym w dziale trzecim a rzeczywistym stanem
prawnym.
Brak argumentów, które mogłyby przemawiać za odmiennym rozstrzygnięciem
rozważanego zagadnienia w sytuacji, w której dla własnościowego prawa do lokalu
spółdzielczego została urządzona księga wieczysta. Trzeba pamiętać, że wyjątkowa
regulacja, umożliwiająca zakładanie i prowadzenie ksiąg wieczystych w celu ustalenia
stanu prawnego spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu jako jedynego spośród
ograniczonych praw rzeczowych, podyktowana była wyłącznie dążeniem do przydania
mu tzw. zdolności hipotecznej. Brak zatem jakichkolwiek racji, które mogłyby
przemawiać za odmiennym postrzeganiem kwestii legitymacji spółdzielni mieszkaniowej
w zależności od tego, czy obciążenie w postaci własnościowego prawa do lokalu zostało
ujawnione w dziale trzecim księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości spółdzielni,
czy w oddzielnej księdze wieczystej założonej i prowadzonej dla tego prawa.
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że spółdzielnia mieszkaniowa jest
legitymowana do wytoczenia powództwa o usunięcie niezgodności między stanem
prawnym spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu ujawnionym w prowadzonej
dla tego prawa księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym.
Prezentując odmienny pogląd Sąd Okręgowy nadmienił, że w sprawie chodzi o
uregulowanie stanu prawnego księgi wieczystej w sytuacji, w której założenie księgi
nastąpiło bez podstawy do ujawnienia pozwanego jako uprawnionego do ograniczonego
prawa rzeczowego, oraz że nie ma wyraźnego przepisu, który wyłączałby stosowanie
art. 321 § 1 k.p.c. Poruszona przez Sąd Okręgowy kwestia związania sądu wskazanym
przez stronę sposobem usunięcia niezgodności między stanem prawnym ujawnionym w
księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym nie jest jednolicie postrzegana w
dotychczasowym orzecznictwie (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2001
r., III CKN 1214/98, OSNC 2001, nr 11, poz. 165 oraz z dnia 6 listopada 2003 r., II CK
192/02, M. Prawn. 2004, nr 20, s. 949). Problem ten nie wymaga jednak rozważenia w
niniejszej sprawie, gdyż żądanie usunięcia niezgodności stanu prawnego ujawnionego w
księdze wieczystej prowadzonej dla spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
przez wykreślenie tego prawa, oparte na twierdzeniu, że ze względu na naruszenie art.
46 § 1 pkt 8 Pr. spółdz. nie doszło w istocie do ustanowienia własnościowego prawa do
lokalu zmierza do uregulowania stanu prawnego księgi wieczystej. Konsekwencją
bowiem wykreślenia wpisów jest w takim wypadku – jak wynika z § 17 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg
8
wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122 ze zm.) – zamknięcie
księgi.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania,
postanawiając o kosztach postępowania kasacyjnego po myśli art. 108 § 2 w związku z
art. 39821
k.p.c.