Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 26 marca 2008 r.
I UK 251/07
Podleganie ubezpieczeniom społecznym wspólnika spółki cywilnej za-
leży od osobistego prowadzenia przez niego w tej spółce pozarolniczej działal-
ności gospodarczej.
Przewodniczący SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Myszka, Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 26 marca
2008 r. sprawy z odwołania Teresy S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w K. o ustalenie nieistnienia ubezpieczenia społecznego, na skutek
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z
dnia 11 kwietnia 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w Kielcach decyzją z dnia 5 kwiet-
nia 2005 r. stwierdził, że Teresa S. podlega ubezpieczeniom społecznym od 16
sierpnia 2002 r. z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej jako wspólnik w
spółce cywilnej. Przyjął, że osoby prowadzące taką działalność w ramach spółki cy-
wilnej podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym także wówczas, gdy nie
wykonują działalności, lecz wykonywana jest ona przez pozostałych wspólników lub
pracowników.
Sąd Okręgowy w Kielcach wyrokiem z dnia 17 października 2005 r. oddalił
odwołanie wnioskodawczyni. Ustalił, że była zatrudniona na podstawie umowy o
pracę i z tego tytułu podlegała ubezpieczeniom społecznym jako pracownik od 1
stycznia 1999 r. do 16 sierpnia 2002 r. Jednocześnie prowadziła działalność gospo-
darczą w spółce cywilnej od 1 czerwca 2001 r. Od 9 sierpnia 2002 r. pobierała zasi-
łek chorobowy wypłacany pierwotnie przez pracodawcę do 16 sierpnia 2002 r. a póź-
2
niej do 31 grudnia 2002 r. przez pozwanego. W dniu 12 sierpnia 2002 r. Teresa S.
wyrejestrowała się z ubezpieczenia zdrowotnego z tytułu prowadzonej działalności
gospodarczej, a od 1 stycznia 2003 r. zgłosiła się do ubezpieczeń społecznych i
ubezpieczenia zdrowotnego z tytułu prowadzenia takiej działalności. Sąd Okręgowy
stwierdził, że osoby prowadzące działalność gospodarczą w ramach spółek cywil-
nych podlegają ubezpieczeniom społecznym także wówczas, gdy z jakichś powodów
osobiście nie wykonują działalności w ramach spółki, lecz działalność ta jest wyko-
nywana przez pozostałych wspólników. W okresie wyrejestrowania wnioskodawczyni
z ubezpieczenia społecznego spółka cywilna prowadziła działalność gospodarczą i
wnioskodawczyni dopiero 10 sierpnia 2004 r. zgłosiła w urzędzie skarbowym przerwę
w prowadzeniu działalności gospodarczej w okresie od 9 sierpnia 2002 r. do 6 stycz-
nia 2003 r. Zgodnie z art. 13 pkt 4 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą
podlegają ubezpieczeniom społecznym od dnia rozpoczęcia do zaprzestania wyko-
nywania działalności gospodarczej. Przepisy ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie
działalności gospodarczej i poprzedniej ustawy prawo działalności gospodarczej nie
przewidują czasowego zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej i nie
zawierają także postanowień, z których wynikałby obowiązek osobistego wykonywa-
nia tej działalności.
W apelacji wnioskodawczyni zarzuciła, że 9 sierpnia 2002 r. uległa wypadkowi
i otrzymała zwolnienie lekarskie, na którym przebywała do 31 grudnia 2002 r. Zgło-
siła to pozwanemu i zalecono jej, aby na czas zwolnienia złożyła czasowe wyreje-
strowanie z ubezpieczenia zdrowotnego i po tym okresie ponownie zgłosiła się do
ubezpieczenia społecznego.
Sąd Apelacyjny w Krakowie uwzględnił apelację wnioskodawczyni i wyrokiem
z dnia 11 kwietnia 2007 r. stwierdził, że nie podlegała ubezpieczeniom społecznym z
tytułu prowadzonej działalności gospodarczej w okresie od 16 sierpnia do 31 grudnia
2002 r. Przyjął, że w tym okresie działalność gospodarcza nie była przez nią prowa-
dzona i nie podlegała ona z tego tytułu ubezpieczeniom społecznym. O ubezpiecze-
niu przesądza faktyczne - rzeczywiste podjęcie i wykonywanie działalności gospodar-
czej, natomiast sam wpis nie stanowi o tym czy przedsiębiorca prowadzi działalność
gospodarczą. Czym innym jest też obowiązek ubezpieczenia i czym innym obowią-
zek opłacania składek na ubezpieczenia. Udokumentowana i usprawiedliwiona prze-
rwa w prowadzeniu działalności gospodarczej uzasadnia zwolnienie przedsiębiorcy z
3
obowiązku opłacania składek za okresy tych przerw oraz z podlegania ubezpieczeniu
społecznemu. Wnioskodawczyni składając pozwanemu wyrejestrowanie z ubezpie-
czenia wskazała chorobę jako zasadną przyczynę przerwy w prowadzeniu działalno-
ści gospodarczej, powodującą okresowe ustanie obowiązku ubezpieczenia, jeżeli ma
miejsce zgłoszenie faktycznego zaprzestania prowadzenia działalności gospodar-
czej. Wnioskodawczyni miała złamaną rękę i to powodowało faktyczną przerwę w
działalności.
Skargę kasacyjną pozwany oparł na obu podstawach przewidzianych w art.
3983
§ 1 k.p.c.. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. połą-
czył z niedostatecznym wskazaniem faktycznych i prawnych podstaw rozstrzygnię-
cia, co „utrudniało weryfikację wyroku z uwagi na nadmierną lakoniczność uzasad-
nienia”, w tym ustalenia znaczenia i wpływu przebywania na zwolnieniu lekarskim z
tytułu ubezpieczenia pracowniczego na obowiązek podlegania ubezpieczeniom jako
osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą. W drugiej podstawie po-
zwany zarzucił błędną wykładnię prawa materialnego: a) polegającą na przyjęciu, że
wspólnik spółki cywilnej, który nie dokonał wyrejestrowania z ewidencji działalności
gospodarczej, ograniczając się do dokonania czynności faktycznej, tzw. zawieszenia
działalności gospodarczej, nie jest objęty obowiązkiem ubezpieczenia społecznego w
myśl art. 13 pkt 4 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych; b) art. 1 ust. 1 oraz art. 3 ust. 1 tej ustawy w związku z jej art. 6 ust. 1
pkt 5 oraz art. 13 pkt 4 - regulującego granice czasowe obowiązku opłacania składek
przez wspólnika spółki cywilnej - wyrażające się w uznaniu, iż wspólnik spółki cywil-
nej, który nie dokonał wyrejestrowania z ewidencji działalności gospodarczej, ograni-
czając się do czasowego zawieszenia wykonywania tej działalności, nie ma obo-
wiązku opłacania składek, jak też nie ma obowiązku podlegania ubezpieczeniu spo-
łecznemu. We wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania wskazano na zagadnienie
czy o ile jeden ze wspólników spółki cywilnej nie występuje ze spółki, ani też nie do-
konuje wyrejestrowania z ewidencji działalności gospodarczej, pozostali zaś konty-
nuują prowadzenie działalności gospodarczej, to czy zostaje zachowany cel działal-
ności gospodarczej z art. 860 § 1 k.c. realizowany przez pozostałych wspólników, co
oznaczałoby na tle ubezpieczenia społecznego, iż nie zmienia się sytuacja prawna
wspólnika „zawieszonego” i nie powoduje ustania obowiązku podlegania ubezpie-
czeniu społecznemu oraz opłacania składek w tym okresie. Kolejna kwestia to do-
puszczalność i legalność powoływania się na brak obowiązku podlegania ubezpie-
4
czeniu społecznemu ze względu na zawieszenie działalności gospodarczej z mocą
wsteczną oraz określenie czy zawieszenie wykonywania działalności gospodarczej
powoduje tylko ustanie obowiązku opłacania składek z zachowaniem obowiązku
podlegania ubezpieczeniu, czy też wywołuje skutek w postaci braku obowiązku
ubezpieczenia, a w konsekwencji i ustania obowiązku opłacania składek. Na tej pod-
stawie skarżący wniósł o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego roz-
poznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga nie ma uzasadnionych podstaw i dlatego podlega oddaleniu. Zarzut
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie jest zasadny z tej przyczyny, że stan faktyczny nie
był sporny. Wnioskodawczyni nie była zdolna do pracy z powodu złamania ręki i ko-
rzystała z zasiłku chorobowego przyznanego z ubezpieczenia społecznego pracow-
niczego, które wyłączało (art. 9 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych)
ubezpieczenie społeczne z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej w spółce
cywilnej. Nie jest również niejasna podstawa prawna wyroku, jako że opiera się ona
na stanowisku, iż faktyczne niewykonywanie działalności gospodarczej z powodu
niezdolności do pracy stanowi okres niepodlegania ubezpieczeniom społecznym z
tego tytułu. Brak klarownego wyjaśnienia podstawy prawnej wyroku miałby znaczenie
tylko wtedy, gdyby miał wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Przy zwią-
zaniu ustalonym stanem faktycznym (art. 39813
§ 2 k.p.c.) chodzi więc o właściwe
rozumienie prawa materialnego i jego stosowanie, stąd ten ostatni zarzut można by
odwrócić do skarżącego, gdyż począwszy od decyzji do obecnej skargi, trzyma się
on twierdzenia, którego sam jurydycznie nie wyjaśnia. Mianowicie, że wspólnik spółki
cywilnej podlega ubezpieczeniom społecznym, nawet gdy z jakichś powodów osobi-
ście nie wykonuje działalności gospodarczej, lecz działalność ta jest wykonywana
przez spółkę (pozostałych wspólników). Zakłada więc poniekąd, że samo uczestnic-
two w spółce cywilnej prowadzącej działalność gospodarczą stanowiłoby podstawę
do ubezpieczenia społecznego wspólnika niewykonującego takiej działalności. Sta-
nowisko to nie jest trafne. Zdaje się bazować na podmiotowości (prawnej) spółki cy-
wilnej, której funkcjonowanie i osiąganie celu gospodarczego (art. 860 § 1 k.c.) mia-
łoby przesądzać o podleganiu wspólnika ubezpieczeniom, bez względu na to czy
faktycznie prowadzi on działalność gospodarczą. Poszukiwanie podstawy do ubez-
5
pieczenia społecznego w samym statusie wspólnika mogłoby być uprawnione w
odniesieniu do wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
oraz do wspólników spółek osobowych (jawnej, komandytowej lub partnerskiej), jed-
nak nie w odniesieniu do wspólnika spółki cywilnej. W ustawie systemowej (o syste-
mie ubezpieczeń społecznych) zachodzi wyraźne wydzielenie określonego kręgu
wspólników jako podlegających ubezpieczeniom społecznym z uwagi na ich status w
tych spółkach (art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 pkt 4) od innych osób pro-
wadzących pozarolniczą działalność, do których należą wspólnicy spółek cywilnych
prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o dzia-
łalności gospodarczej (art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 pkt 1). Już tylko
sam wniosek wynikający z tego rozróżnienia podważa zasadność stawianej przez
pozwanego tezy, z tej zasadniczej przyczyny, że zgoda na ubezpieczenie społeczne
wspólnika spółki cywilnej bez prowadzenia działalności gospodarczej pozostawałaby
w wyraźnej sprzeczności z art. 8 ust. 6 pkt 1 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy
systemowej. Co prawda w sprawie chodzi tylko o okresowe nieprowadzenie działal-
ności, tym niemniej, aby ocenić tę sytuację, konieczne jest rozstrzygnięcie o zasa-
dzie. Tu skarżący zdaje się argumentować, że skoro spółka cywilna prowadzi dzia-
łalność gospodarczą, to nieprowadzący tej działalności jej wspólnik (choćby tylko
czasowo z powodu choroby, jak w tej sprawie) podstawę do ubezpieczenia społecz-
nego czerpałby z działalności spółki. Rzecz jednak w tym, że spółka cywilna nie pro-
wadzi działalności gospodarczej. Spółka cywilna jest tylko wewnętrznym stosunkiem
zobowiązaniowym wspólników. Działalność gospodarczą mogą prowadzić tylko jej
wspólnicy i z tego tytułu podlegają ubezpieczeniu. Wspólnik spółki cywilnej staje się
przedsiębiorcą, gdy podejmuje i wykonuje działalność gospodarczą, a nie dlatego, że
przystępuje do spółki cywilnej. Ubezpieczeniom społecznym wspólnik podlega nie z
racji uczestnictwa w spółce lecz samodzielnie skutkiem prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej na podstawie przepisów o działalności gospodarczej. Wła-
śnie te ostatnie przepisy wyraźnie kształtują taką relację spółki i wspólnika jako pod-
stawę ubezpieczenia. Aktualna dla sprawy ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. -
Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.) za przedsiębior-
ców uznała („także”) wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich
działalności gospodarczej (art. 2 ust. 3). Stanowiło to jednoznaczne stwierdzenie (a
w sumie potwierdzenie) przez ustawodawcę, że w zakresie powadzonej działalności
gospodarczej spółka cywilna nie ma podmiotowości prawnej i nie prowadzi działalno-
6
ści gospodarczej, gdyż nie jest przedsiębiorcą, przedsiębiorcami zaś mogą być tylko
jej wspólnicy. Podmiotowo uporządkowano to również w ewidencji działalności go-
spodarczej, która jako przedsiębiorców ujmuje wspólników prowadzących działalność
gospodarczą, natomiast poprzednie wpisy spółek cywilnych zostały z ewidencji wy-
kreślone. Dla ustalenia ubezpieczenia społecznego ważne jest więc stwierdzenie, że
wspólnik spółki cywilnej, który nie wykonuje działalności gospodarczej, nie jest
przedsiębiorcą i nie ma podstawy do ubezpieczenia społecznego z braku takiej
działalności (art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy systemowej w związku z art. 2 Prawa o dzia-
łalności gospodarczej). Przyjęcie założenia skarżącego o czerpaniu podstawy ubez-
pieczenia z samego uczestnictwa w spółce cywilnej stałoby więc w sprzeczności nie
tylko z prawem o działalności gospodarczej (także z obecnie obowiązującą ustawą z
2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej - art. 4 ), lecz również w
sprzeczności z systemem ubezpieczeń społecznych, w którym ubezpieczeniom
podlega osoba fizyczna (wspólnika) i prowadzona przez nią działalność (art. 4 pkt 1
ustawy systemowej). W odniesieniu do wspólnika spółki cywilnej chodzi zatem o po-
zarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospo-
darczej. Ubezpieczenie społeczne wspólnika spółki cywilnej warunkuje więc prowa-
dzenie pozarolniczej działalności gospodarczej na podstawie przepisów ustawy o
działalności gospodarczej. W systemie ubezpieczeń społecznych wspólnik spółki
cywilnej traktowany jest tak jak osoba prowadząca działalność gospodarczą i zależy
stąd jego ubezpieczenie od osobistego prowadzenia takiej działalności. Czym innym
jest natomiast cel działalności gospodarczej spółki (art. 860 § 1 k.c.). Realizacja tego
celu, mimo okresowego nieprowadzenia działalności gospodarczej przez jednego
wspólnika, nie oznacza, że ten wspólnik, który ani nie występuje ze spółki, ani nie
dokonuje wyrejestrowania z ewidencji swojej działalności, ma inną podstawę ubez-
pieczenia społecznego niż określona w art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 pkt
1 ustawy systemowej oraz w związku z art. 2 poprzedniej ustawy Prawo działalności
gospodarczej i art. 4 obecnej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Osią-
ganie lub realizacja wspólnego celu gospodarczego spółki nie stanowią warunku
ubezpieczenia społecznego wspólnika, gdyż jest to cel wynikający z wewnętrznego
zobowiązania wspólników. Ubezpieczenie społeczne stanowi pochodną prowadzenia
działalności gospodarczej w rozumieniu wskazanych ustaw, natomiast ustawa o
systemie ubezpieczeń społecznych nie wkracza w zakres prawa zobowiązań doty-
czącego spółki cywilnej, wyznaczonego Kodeksem cywilnym i umową spółki. Ubez-
7
pieczenie społeczne wspólnika spółki cywilnej zależy więc od osobistego prowadze-
nia w tej spółce działalności gospodarczej.
Zawieszenie działalności gospodarczej nie jest instytucją prawną, niemniej
jako faktyczny okres niewykonywania działalności gospodarczej nie jest bez znacze-
nia dla istnienia podstawy ubezpieczenia. Granice czasowe podlegania ubezpiecze-
niom społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą określa art. 13 pkt 4
ustawy systemowej, co nie oznacza, że dla jej stwierdzenia (przyjęcia) decydujące
znaczenie ma sam wpis w ewidencji podmiotów prowadzących działalność gospo-
darczą. Wpis uzasadnia domniemanie prawne oraz faktyczne prowadzenia działal-
ności gospodarczej (art. 234 k.p.c., art. 231 k.p.c.), w której może jednak zachodzić
rzeczywista przerwa w jej prowadzeniu, związana z okresowym zaprzestaniem pro-
wadzenia działalności, którego przyczyną może być niezdolność chorobowa do jej
prowadzenia wynikająca z konieczności leczenia - tak jak u wnioskodawczyni - zła-
manej ręki. Ubezpieczenie społeczne osób prowadzących działalność gospodarczą
jest pochodną tej działalności i w tym znaczeniu zachodzi z mocy ustawy. Zaprze-
stanie działalności gospodarczej może być okresowo spowodowane przerwą w jej
wykonywaniu. Orzecznictwo akceptuje, że ubezpieczenie społeczne nie zachodzi w
okresach nieprowadzenia działalności (por. wyroki Sądu Najwyższego: z 10 grudnia
1997 r., II UKN 392/97, OSNAPiUS 1998 nr 19, poz. 584; z 14 kwietnia 1999 r., II
UKN 570/1998, OSNAPiUS 2000 nr 13, poz. 518; z 12 stycznia 2000 r., II UKN
302/99, OSNAPiUS 2001 nr 9, poz. 326; z 31 marca 2000 r., II UKN 457/99,
OSNAPiUS 2001 nr 18, poz. 564; z 3 kwietnia 2003 r., II UK 221/02, OSNP 2004 nr
9, poz. 161; z 12 maja 2005 r., I UK 275/04, OSNP 2006 nr 3-4, poz. 59). Trudno też
przyjąć, aby wnioskodawczyni prowadziła działalność gospodarczą w okresie nie-
zdolności do pracy, skoro pozbawiałoby to ją prawa do zasiłku chorobowego (art. 17
ust. 1 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego w
razie choroby i macierzyństwa).
Traci również na znaczeniu zarzut o „niemożności wstecznego wyrejestrowa-
nia działalności”, gdyż samo oświadczenie woli ubezpieczonego nie ma prawno-
kształtującego znaczenia jako podstawa ubezpieczenia. Inaczej ujmując, wniosko-
dawczyni mogła zgłosić (choć jak podała konsultowała to w organie rentowym), że
okresowo nie prowadziła działalności i z tej przyczyny nie podlegała ubezpieczeniu.
W konsekwencji mogła też zasadnie przyjąć, że obowiązek opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne istnieje tylko w okresie faktycznego prowadzenia działalno-
8
ści gospodarczej. Należy też rozróżnić zasady podlegania ubezpieczeniom społecz-
nym od zasad ustalania składek. Skoro w tej sprawie Sąd stwierdził, że w spornym
okresie wnioskodawczyni nie podlegała ubezpieczeniom społecznym (znaczenie
wiążące ma sentencja wyroku) i skarżący tego nie podważył, to nie można tym sa-
mym przyjąć, że był to okres podlegania ubezpieczeniu i zwolnienia z opłacania
składek.
Z tych motywów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na mocy art. 39814
k.p.c.
========================================