Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 kwietnia 2008 r.
I UK 287/07
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego nie miała obowiązku indy-
widualnego zawiadamiania rolników o konieczności udokumentowania formy
opodatkowania oraz wysokości podatku, a także o skutku jego zaniechania,
określonych w art. 5 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 91, poz. 873 ze zm.). Termin z art. 5 ust. 1 tej ustawy nie podlega przy-
wróceniu na podstawie art. 58 k.p.a.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski (sprawozdawca), Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 4 kwietnia 2008 r.
sprawy z odwołania Marzeny B. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego-Oddziałowi Regionalnemu w K. o podleganie ubezpieczeniu, na skutek
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 15
lutego 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 15 lutego 2007 r. oddalił apelację
Marzeny B. od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 21 maja 2005 r., którym
oddalono jej odwołanie od decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Od-
działu Regionalnego w K. z dnia 3 lutego 2005 r., stwierdzającej ustanie jej ubezpie-
czenia społecznego rolników od dnia 1 października 2004 r. wobec nieprzedłożenia
w ustawowym terminie do 30 września 2004 r. dokumentów o formie opodatkowania
i wysokości podatku, wymaganych zgodnie z art. 5 ust. 1 i 3 ustawy z 2 kwietnia
2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie nie-
których ustaw, Dz.U Nr 91, poz. 873 ze zm. (dalej: ustawa).
2
Sąd Apelacyjny zaaprobował rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji oraz
decyzję organu rentowego o ustaniu ubezpieczenia społecznego rolników w sytuacji
zaniechania przez ubezpieczoną, prowadzącą pozarolniczą działalność gospodar-
czą, udokumentowania w Kasie formy opodatkowania prowadzonej działalności go-
spodarczej i wysokości podatku za 2003 r. Oznaczało to dla niej ustanie ubezpie-
czenia społecznego rolników z końcem trzeciego kwartału 2004 r. (art. 5 ust. 1 i 3
ustawy). Zaświadczenie urzędu skarbowego zawierające wymagane informacje
ubezpieczona złożyła dopiero 21 lutego 2005 r., zatem ze znacznym przekroczeniem
ustawowego terminu.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie prawa material-
nego przez błędną wykładnię: 1. art. 5 ust. 1 i 3 ustawy, przez nieuwzględnienie, że
obowiązkiem Kasy było zawiadomienie ubezpieczonych o „fakcie nowelizacji”, w
szczególności zawiadomienie o obowiązku złożenia dodatkowych dokumentów oraz
o skutkach niezachowania terminu; 2. art. 123 ustawy z dnia „12 października” 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 52 ust. 1 ustawy z 20 grud-
nia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, przez nieuwzględnienie możliwo-
ści przywrócenia ubezpieczonej terminu do złożenia zaświadczenia z urzędu skar-
bowego, zwierającego informacje wymagane zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy zmienia-
jącej z 2 kwietnia 2004 r.
Jako istotne zagadnienia prawne wskazano kwestie: 1. czy możliwe jest zasto-
sowanie przez sąd rozpoznający odwołanie od decyzji organu rentowego art. 58
k.p.a., przewidującego możliwość przywrócenia terminu do sytuacji związanej z po-
stępowaniem przed organem rentowym; 2. czy w sytuacji nałożenia przez ustawo-
dawcę na podlegających ubezpieczeniu dodatkowego obowiązku warunkującego
dalsze podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników i jednoczesnego wprowa-
dzenia zawitego terminu do wypełnienia tego obowiązku, obowiązkiem Kasy było
zawiadomienie ubezpieczonej o nowej regulacji prawnej, a w szczególności o rygo-
rze niedopełnienia obowiązków.
Skarżąca wniosła o uchylenie wyroków i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o orzeczenie co do istoty sprawy i stwierdzenie, że podle-
gała ubezpieczeniu społecznemu rolników od 1 października 2004 r.
Sąd Najwyższy zważył. co następuje:
3
Skarga nie ma uzasadnionych podstaw i dlatego podlega oddaleniu. Skarżąca
utraciła ubezpieczenie społeczne rolników przez swe zaniechanie. Nie dostarczyła w
terminie do 30 września 2004 r. dokumentów wymienionych w art. 5 ust. 1 ustawy z 2
kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Skutek ta-
kiego zaniechania ustawodawca określił w ten sposób, że niedostarczenie doku-
mentów powoduje ustanie ubezpieczenia społecznego rolników z końcem trzeciego
kwartału 2004 r. Skarżąca nie podważa tego rozwiązania. Nie zostało ono uznane za
niekonstytucyjne (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 13 marca 2006 r., P 8/05).
Stanowiło element zapoczątkowanej zmiany ograniczającej krąg uprawnionych do
ubezpieczenia społecznego rolników prowadzących również działalność gospodar-
czą. Przy zbiegu obu tych podstaw ubezpieczenie społeczne rolników mieli zacho-
wać prowadzący działalność gospodarczą rolnicy, dla których stanowiła ona uzupeł-
nienie a nie główną działalność i źródło dochodów. Łączyło się to z wprowadzeniem
okresowego (corocznego) obowiązku zawiadamiania o wysokości podatku ze skut-
kiem ustania ubezpieczenia przy niedochowaniu terminu zawiadomienia. Rozwiąza-
nie to potwierdziła kolejna ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz niektórych ustaw (Dz.U. Nr 150, poz. 1248).
Zarzuty skargi wychodzą z innych założeń niż rozwiązania przyjęte w ustawie
zmieniającej z 2004 r. (a także z 2005 r.). Wprowadzonej zmiany zasad ubezpiecze-
nia społecznego rolników nie warunkowało uprzednie indywidualne pouczenie (po-
informowanie) ubezpieczonych o nowych zasadach i obowiązku udokumentowania
wymaganych informacji. Prawodawstwo nie uzależnia od tego wejścia w życie
ustawy. Powodowałoby to wielorakie zróżnicowanie indywidualnych sytuacji ubez-
pieczonych. Ustawa z 4 kwietnia 2004 r. została ogłoszona 30 kwietnia 2004 r. i
wprawdzie obowiązywała już od 2 maja 2004 r., to jednak wprowadzała obowiązek
jednaki dla wszystkich ubezpieczonych z terminem wykonania do 30 września 2004
r. Termin był więc niekrótki. W systemie obowiązującego prawa (pozytywnego) nie
można swej sytuacji prawnej usprawiedliwiać nieznajomością prawa.
W sprawie istotne jest stwierdzenie, iż ustanie ubezpieczenia społecznego
rolników następowało z mocy prawa. Decyzja Kasy miała tu jedynie charakter po-
twierdzający (deklaratywny). Skarga nie kwestionuje takiego skutku zaniechania
udokumentowania przez ubezpieczoną informacji w terminie i nie podważa również
decyzji w tym zakresie. Nie twierdzi wszak, że w warstwie faktycznej lub prawnej de-
cyzja była wadliwa. Wprowadza natomiast argumentację (przeniesioną z innej
4
sprawy Sądu Apelacyjnego w Krakowie, w której w podobnej sytuacji Sąd ten orzekł
odmiennie), że winna nastąpić swoista restytucja ubezpieczenia społecznego rolni-
ków ubezpieczonej od 1 października 2004 r. Niezasadnie opiera ją na stanowisku,
że obowiązkiem Kasy było zawiadomienie ubezpieczonych o nowelizacji ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, w szczególności zawiadomienie o obowiązku
złożenia dodatkowych dokumentów oraz o skutkach niezachowania terminu. Kasa
nie miała takiego obowiązku. Nie wynika on z przepisów podstawy kasacyjnej - art. 5
ust. 1 i 3 ustawy z 2 kwietnia 2004 r. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę tylko w gra-
nicach wskazanej podstawy (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Skarżąca jedynie hasłowo stwier-
dza, iż „ w orzecznictwie sądowym wskazuje się na konieczność właściwego po-
uczania ubezpieczonych o zasadach podlegania ubezpieczeniu, szczególnie w sytu-
acji zmiany przepisów i wprowadzania dodatkowych obowiązków, których niedopeł-
nienie pociąga za sobą dotkliwe skutki dla ubezpieczonych”, gdyż nie wskazała tego
orzecznictwa, a obowiązek taki nie wynika z zasad stanowienia prawa. Brak też jest
podstaw do przyjęcia, że wynikać ma to z zakładanego a priori obowiązku Kasy
dbałości o interes ubezpieczonych. W postępowaniu administracyjnym chodzi o in-
dywidualne postępowanie w sprawie (art. 9 k.p.a.) lecz nie o powszechny obowiązek
pouczania o zmianach w ustawie. Tam gdzie ustawodawca zastrzega pouczenie
ubezpieczonego, tam też je wyraźnie określa (art. 39a ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników, art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) i tylko w takim za-
kresie jego brak może rodzić skutki prawne.
Przeciwne stanowisko, do którego skarżąca nawiązuje, trudno zaakceptować,
gdyż nie uzasadnia go szczególny przedmiot regulacji. W systemie ubezpieczeń
społecznych utrwalone były już poprzednio zasady zbiegu ubezpieczenia społeczne-
go powszechnego i ubezpieczenia społecznego rolników. Polegały one przede
wszystkim na tym, że prowadzenie działalności gospodarczej wykluczało ubezpie-
czenie społeczne rolników (art. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą, jednolity tekst: Dz.U. z
1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.). Wprowadzenie od 1 stycznia 1997 r. wyboru ubez-
pieczenia społecznego rolników (art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. o zmianie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, Dz.U. Nr 124, poz. 585) lub pozosta-
wania w takim ubezpieczeniu po rozpoczęciu prowadzenia działalności gospodarczej
(art. 5a ustawy o ubezpieczeniu rolników w wersji od 1 stycznia 1997 r.), nie ozna-
czało odstąpienia od powszechnych zasad podlegania ubezpieczeniu społecznemu.
5
Niepodleganie rolnika ubezpieczeniu z tytułu działalności gospodarczej stanowiło dla
niego określone dobrodziejstwo i wyjątek od wcześniejszej zasady, że był to podsta-
wowy (wyłączający ubezpieczenie społeczne rolników) tytuł ubezpieczenia. Obecnie
staje się to aktualne ze względu na niewysoką granicę podatku warunkującą pozo-
stawanie w ubezpieczeniu społecznym rolników. Konstytucja stanowi, że zakres i
formy zabezpieczenia (w tym ubezpieczenia) społecznego określa ustawa (art. 67),
co oznacza, że to ustawodawca decyduje o zasadach podlegania ubezpieczeniu i na
tle rozwiązań przyjętych w art. 5 ust. 1 i 3 ustawy z 2 kwietnia 2004 r. Trybunał Kon-
stytucyjny stwierdził we wskazanym wyżej wyroku, że nie nastąpiło ograniczenie
praw lecz dozwolona zmiana.
Zasadnicza słabość drugiego zarzutu skargi wynika z odwoływania się do art.
58 k.p.a., który jest przewidziany do przywracania terminów prawa procesowego.
Natomiast termin z art. 5 ust. 1 ustawy z 2 kwietnia 2004 r. jest terminem prawa ma-
terialnego, którego upływ powoduje ustanie ubezpieczenia społecznego rolników (tak
też stwierdza wyrok Sądu Najwyższego z 18 lipca 2006 r., I UK 7/06, niepublikowa-
ny). Nie jest to więc termin zależny od organu rentowego. Jego znaczenia nie należy
oceniać po skutkach procesowych, gdyż nie toczyło się żadne postępowanie w indy-
widualnej sprawie, lecz z mocy regulacji powszechnej (ustawy) wystąpił określony
skutek materialnoprawny dla ubezpieczonej. Ustało jej ubezpieczenie społeczne
rolników i organ rentowy później skutek ten w decyzji jedynie potwierdził. Nie jest to
relacja cywilnoprawna i stąd dlatego nie można kwalifikować termin jako prekluzyjny
czy zawity lub stosować do jego nieuwzględnienia klauzule generalne (art. 5 k.c.).
Nie wygasło tu żadne prawo (roszczenie) lecz ustała relacja ubezpieczenia społecz-
nego o innym od cywilnego charakterze (publicznoprawnym). Nie można też nie
zauważyć, że jeszcze przed oceną konstytucyjności art. 5 ust. 1 i 3 ustawy prawo-
dawca sam dostrzegł określone mankamenty pierwotnej zmiany wprowadzonej
ustawą z 2 kwietnia 2004 r. i dokonał kolejnej zmiany ustawą z 1 lipca 2005 r., z tym,
że nic nie zmienił w zakresie założonego skutku niedochowania terminu z art. 5 ust.
1 i 3 ustawy z 2004 r. Taki reżim wiązał się z podobnymi skutkami niedochowania
terminu do składania corocznych informacji o wysokości podatku z działalności go-
spodarczej. Zliberalizował to dopiero w ustawie zmieniającej z 1 lipca 2005 r., ale
tylko w ten sposób, że termin mógł zostać przywrócony, jeżeli rolnik udowodnił, że
niezachowanie terminu, nastąpiło wskutek zdarzeń losowych (art. 5a ust. 7). Rozwią-
zanie to nie odnosiło się jednak do art. 5 ustawy z 2 kwietnia 2004 r. (tak też wyrok
6
Sądu Najwyższego z 7 lutego 2007 r., I UK 246/07, OSNP 2008 nr 5-6, poz. 76).
Poza tym ogranicza ono przyczynę uchybienia do zdarzeń losowych, co nie obejmo-
wałoby przyczyny podawanej przez skarżącą, pomijając, że nie istniała ona, skoro
nie było obowiązku indywidualnego pouczania o zmianie w systemie ubezpieczenia
społecznego rolników.
Z tych motywów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na mocy art. 38514
k.p.c.
========================================