Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 maja 2008 r.
I UK 362/07
Kontynuowanie zatrudnienia wyklucza nabycie prawa do wcześniejszej
emerytury na podstawie § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15
maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników
opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze
zm.).
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 maja
2008 r. sprawy z odwołania Marty C. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w N.S. o wcześniejszą emeryturę, na skutek skargi kasacyjnej
ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 6 lipca 2006 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie wyrokiem z
dnia 12 września 2005 r. oddalił odwołanie Marty C. (wnioskodawczyni) od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w N.S. (organ rentowy) z dnia 5 maja
2005 r. odmawiającej wnioskodawczyni prawa do wcześniejszej emerytury dla pra-
cownika opiekującego się dziećmi wymagającymi stałej opieki.
Sąd ustalił między innymi, że wnioskodawczyni w 1996 r. została ustanowiona
opiekunem prawnym dla swojego brata (urodzonego w 1959 r.) zaliczonego w 1987
r. do I grupy inwalidzkiej jako niezdolnego do pracy i wymagającego stałej opieki dru-
giej osoby. Wnioskodawczyni posiada wymagane do uzyskania wcześniejszej eme-
rytury ponad 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Na dzień 31 grudnia
1998 r. była zatrudniona w pełnym wymiarze czasu pracy. Stosunek pracy ustał w
dniu 14 grudnia 2001 r. na skutek likwidacji zakładu pracy. W okresie od dnia 25
2
grudnia 2001 r. do dnia 20 stycznia 2002 r. wnioskodawczyni pobierała zasiłek dla
bezrobotnych. W okresie od 21 stycznia 2002 r. do 31 grudnia 2004 r. była zatrud-
niona, a od dnia 31 marca 2005 r. ponownie pobierała zasiłek dla bezrobotnych.
Zdaniem Sądu Okręgowego przeszkodą w przyznaniu wnioskodawczyni
prawa do wcześniejszej emerytury jest pozostawanie przez wnioskodawczynię w
zatrudnieniu w dniu ustalenia istnienia tego prawa (31 grudnia 1998 r.), a także w
późniejszych okresach, w których była zatrudniona, oraz kiedy pobierała zasiłek dla
bezrobotnych. Z § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w spra-
wie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi
wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28 poz. 149 ze zm., dalej jako „rozporządzenie
z 1989 r.”) wynika zaś, iż warunkiem nabycia prawa do wcześniejszej emerytury jest
niemożność podjęcia pracy albo konieczność jej zaprzestania ze względu na stan
zdrowia dziecka i konieczność sprawowania nad nim stałej opieki.
Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 6 lipca 2006 r. [...] oddalił apela-
cję wnioskodawczyni od powyższego wyroku Sądu pierwszej instancji. Sąd zważył
między innymi, że przepis § 1 ust. 1 rozporządzenia z 1989 r. uzależnia prawo do
wcześniejszej emerytury od niemożności kontynuowania zatrudnienia ze względu na
konieczność sprawowania stałej opieki nad dzieckiem z powodu stanu jego zdrowia.
Sąd nie podzielił poglądu, że nie jest przeszkodą do przyznania wcześniejszej eme-
rytury fakt wykonywania pracy przez wnioskodawczynię. Ustania zatrudnienia nie
można bowiem uzależniać od decyzji organu rentowego o przyznaniu emerytury,
ponieważ jest to rażące naruszenie powołanego przepisu rozporządzenia z 1989 r.
W ocenie Sądu emerytura dla osób opiekujących się dziećmi ze względu na
stan ich zdrowia ma kompensować utratę możliwości uzyskania przez ubezpieczo-
nego dochodu z własnej pracy, jest świadczeniem szczególnym i stanowi odstępstwo
od ogólnych zasad nabywania prawa do emerytury. Z tego powodu warunki do jej
nabycia należy stosować ściśle, co wyklucza słuszność twierdzenia wnioskodaw-
czyni, aby na równi traktować sytuację, w której ubezpieczony w myśl ustawy „nie
może lub nie mógł kontynuować zatrudnienia” z sytuacją, gdy co prawda wykonywał
pracę i jednocześnie sprawował opiekę, ale czynił to ze szczególnym wysiłkiem i
nakładem nadmiernym w stosunku do tego, który byłby wymagany, gdyby nie praco-
wał. Zdaniem Sądu punkt ciężkości wśród tych przesłanek tkwi w stałości opieki i jej
kwalifikowanym charakterze, związanym z brakiem możliwości samodzielnego speł-
niania przez dziecko czynności pielęgnacyjnych lub samoobsługowych. Z kolei „sta-
3
łość” tej kwalifikowanej opieki wyraża się w konieczności jej sprawowania w sposób
ciągły, codziennie, bez jakiejkolwiek przerwy i w zasadzie przez całą dobę, co wyklu-
cza możliwość podjęcia zatrudnienia. Sąd stwierdził, że skoro wnioskodawczyni w
dniu 31 grudnia 1998 r. pozostawała w stosunku pracy i pracowała z przerwami, a
ponadto pobierała zasiłek dla bezrobotnych, to nie spełnia ona warunku określonego
w § 1 ust. 1 rozporządzenia z 1989 r.
Wnioskodawczyni zaskarżyła powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie
skargą kasacyjną, w której zarzuciła naruszenie prawa materialnego, tj. § 1 ust. 1
rozporządzenia z 1989 r., poprzez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
polegające na nieuzasadnionym przyjęciu, że warunkiem koniecznym nabycia prawa
do wymienionego świadczenia jest ustanie stosunku pracy do dnia 31 grudnia 1998
r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw. Nie jest trafny zarzut naru-
szenia zaskarżonym wyrokiem przepisu § 1 ust. 1 rozporządzenia z 1989 r. stano-
wiącego, że „§ 1. 1. Matce, która nie mogła lub nie może kontynuować zatrudnienia z
powodu stanu zdrowia swojego dziecka, wymagającego - bez względu na wiek - jej
stałej opieki oraz pielęgnacji lub pomocy w czynnościach samoobsługowych, przy-
sługuje prawo do wcześniejszej emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące wa-
runki:1) ma okres zatrudnienia określony w art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, zwanej dalej
„ustawą”; 2) sprawuje osobistą opiekę nad dzieckiem, które: a) zostało zaliczone do I
grupy inwalidów, bez względu na przyczynę chorobową inwalidztwa, albo b) zostało
zaliczone do II grupy inwalidów z powodu jednego ze stanów chorobowych wymie-
nionych w ust. 3, a inwalidztwo dziecka istnieje od urodzenia albo powstało przed
ukończeniem 18 roku życia.”
Powyższy przepis ustanawia dwie grupy przesłanek nabycia prawa do wcze-
śniejszej emerytury, a mianowicie przesłanki dotyczące osoby sprawującej opiekę
nad dzieckiem oraz przesłanki dotyczące dziecka, nad którym opieka jest sprawowa-
na. Do pierwszej grupy przesłanek należą następujące wymagania: 1) niemożność
kontynuacji zatrudnienia z powodu stanu zdrowia dziecka, 2) okres zatrudnienia
określony w art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu eme-
4
rytalnym pracowników i ich rodzin, 3) sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem.
Do drugiej grupy przesłanek należą następujące wymagania: 1) wymagania zalicze-
nie dziecka do I grupy inwalidów, bez względu na przyczynę chorobową inwalidztwa,
albo do II grupy inwalidów z powodu jednego ze stanów chorobowych wymienionych
w § 1ust. 3 rozporządzenia z 1989 r., 2) inwalidztwo dziecka istnieje od urodzenia
albo powstało przed ukończeniem 18 roku życia. Wymagania te powinny być speł-
nione łącznie, czyli jednocześnie w chwili zaprzestania zatrudnienia dla sprawowania
opieki ( I UK 135/07).
W rozpoznawanej sprawie jest sporne, jak należy rozumieć przesłankę „nie
może lub nie mogła kontynuować zatrudnienia z powodu stanu zdrowia dziecka”,
która jest organicznie (logicznie i funkcjonalnie) powiązana z przesłanką konieczno-
ści sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Skarżąca jest zdania, że pojęcie
„nie może lub nie mogła kontynuować zatrudnienia” oznacza, że dla prawidłowego
sprawowania obowiązku opieki, niewymagającego nadmiernego nakładu pracy, nie-
zbędne jest ustanie stosunku pracy. Pojęcie to obejmuje - zdaniem skarżącej - także
przypadki, w których ubezpieczony - ze względów finansowych - kontynuuje zatrud-
nienie i „z nadmiernym wysiłkiem” sprawuje opiekę na dzieckiem. Według skarżącej,
jeżeli ubezpieczony pracuje, ale następuje to „kosztem” opieki nad dzieckiem wyma-
gającym stałej opieki, innymi słowy zaniedbuje sprawowanie opieki, to tym samym
spełnia warunki do nabycia prawa do emerytury.
Poglądy te są oczywiście bezpodstawne. Przede wszystkim należy zważyć, że
przepisy prawa ubezpieczeń społecznych powinny być interpretowane ściśle, co w
zasadzie oznacza, że przepisy te powinny być interpretowane zgodnie z regułami
wykładni językowo-logicznej i że wyłączona jest wykładnia contra i praeter legem. Z
niebudzącego wątpliwości brzmienia przepisu § 1 ust. 1 rozporządzenia z 1989 r.
wynika, że jedną z przesłanek nabycia prawa do wcześniejszej emerytury jest to, aby
osoba, o której mowa w tym przepisie, „nie mogła lub nie może kontynuować zatrud-
nienia z powodu stanu zdrowia dziecka”, co oznacza konieczność zaprzestania
(kontynuowania) zatrudnienia z tego właśnie powodu. Nie ma więc podstaw do przy-
jęcia, że prawo do wcześniejszej emerytury może nabyć osoba, która nadal i jedno-
cześnie kontynuuje zatrudnienie. Wykładnia językowo-logiczna powyższego przepisu
całkowicie wyklucza możliwość jego rozumienia w taki sposób, że w pewnych oko-
licznościach kontynuowanie zatrudnienia nie stoi na przeszkodzie w nabyciu prawa
do wcześniejszej emerytury, a mianowicie wtedy, gdy kontynuowanie zatrudnienia
5
jest powiązane z „nadmiernym wysiłkiem” w sprawowaniu opieki nad dzieckiem. Re-
zultaty tej wykładni mają swoje potwierdzenie w regułach wykładni systemowej i
funkcjonalnej. Sąd Najwyższy odnosząc się do prawnej konstrukcji wcześniejszej
emerytury wyraźnie stwierdził, że emerytura ta „nie ubezpieczała przecież niezdolno-
ści do pracy ze względu na wiek, lecz niemożność kontynuowania zatrudnienia (uzy-
skania wynagrodzenia) z powodu konieczności zapewnienia dziecku opieki, zatem
pracę zastępowała opieka nad dzieckiem, która wykluczała dalsze zatrudnienie, stąd
wynagrodzenie było zastępowane przez emeryturę. Prawo do emerytury i jego reali-
zacja nie mogło odbywać się bez świadczenia zastępującego wynagrodzenie.”( I UK
135/07).
Całkowicie bezpodstawny jest pogląd skarżącej, że „jeżeli ubezpieczony pra-
cuje, ale następuje to „kosztem” opieki nad dzieckiem wymagającym stałej opieki,
innymi słowy zaniedbuje sprawowanie opieki, to tym samym spełnia warunki do na-
bycia prawa do emerytury.” Przede wszystkim należy zważyć, że prawo do wcze-
śniejszej emerytury chroni zarówno interes osoby sprawującej opiekę, jak i interes
dziecka, nad którym opieka ma być lub jest sprawowana. Interes osoby sprawującej
osobistą opiekę nad dzieckiem wyraża się w prawie do otrzymania świadczenia eme-
rytalnego celem dalszego sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem bez koniecz-
ności kontynuowania zatrudnienia. Interes dziecka polega z kolei na tym, aby osoba,
która sprawuje nad nim osobistą opiekę, wykonywała tę opiekę w sposób ciągły i nie-
przerwany, co jest możliwe tylko wtedy, gdy osoba opiekująca się nie kontynuuje za-
trudnienia. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 kwietnia 2004 r., II UK 297/03 (OSNP
2005 nr 1, poz. 11), jednoznacznie stwierdził, że „sprawowanie stałej opieki przez
osobę korzystającą z wcześniejszej emerytury na podstawie przepisów rozporządze-
nia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej
emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U.
Nr 28, poz. 149 ze zm.) oznacza wykonywanie tej opieki w sposób ciągły, codzien-
nie, bez przerwy i w zasadzie przez całą dobę, co wyklucza możliwość równocze-
snego świadczenia pracy na podstawie stosunku pracy.” W związku z tym nie ma
mowy o tym, aby prawo do emerytury uzyskała osoba, która - jak w niniejszej spra-
wie - kontynuuje zatrudnienie na podstawie stosunku pracy i jednocześnie zanie-
dbuje sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem.
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================