Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 22/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 maja 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Grzelka
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa M. J.
przeciwko Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w W. Oddział Regionalny w S.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 28 maja 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20 czerwca
2007 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej powództwo (pkt I. 1) oraz
orzekającej o kosztach procesu (pkt I. 3, I. 4, III i IV) i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
M. J. wnosił o zobowiązanie pozwanej Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w W.,
Oddział Regionalny w S., do zawarcia z nim umowy o wypłatę odprawy mieszkaniowej
w kwocie 100 726,05 zł. Uzasadniając żądanie powołał się na przepisy art. 64 k.c. w
2
związku z art. 23 ust. 1 lit. a oraz art. 47 ust. 2 ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o
zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (jedn. tekst: Dz. U. z 2005 r. Nr
41, poz. 398 ze zm.).
Wyrokiem z dnia 19 października 2006 r. Sąd Okręgowy w S. oddalił powództwo,
przyjmując za podstawę orzeczenia następujące ustalenia faktyczne.
Nakazem z dnia 24 sierpnia 1982 r. administracja wojskowa przydzieliła
powodowi osobną kwaterę stałą położoną w Ś., składającą się z dwóch pokoi, kuchni i
pomieszczeń przynależnych, o powierzchni użytkowej 49,73 m2
. Decyzją Ministra
Obrony Narodowej z dnia 16 grudnia 2003 r. powód został zwolniony z zawodowej
służby wojskowej i przeniesiony do rezerwy, w skróconym na wniosek żołnierza terminie
wypowiedzenia, z dniem 5 kwietnia 2004 r. Dla celów emerytalnych dniem zwolnienia z
zawodowej służby wojskowej był ostatni dzień okresu, za który wypłacono powodowi
jednorazowe odszkodowanie. Był to dzień 31 sierpnia 2004 r., decyzją Wojskowego
Biura Emerytalnego w S. ustalono bowiem dla powoda świadczenie emerytalne od dnia
1 września 2004 r. W dniu 1 sierpnia 2005 r. powód wystąpił do dyrektora oddziału
regionalnego Agencji z wnioskiem o odprawę mieszkaniową w formie pieniężnej.
Wniosek dotyczył kwatery przy ul. D. w Ś., którą powód miał zamiar opuścić po
otrzymaniu odprawy. W odpowiedzi wicedyrektor do spraw mieszkaniowych
poinformował powoda, że z dniem 1 lipca 2004 r. weszła w życie ustawa z dnia 16
kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 1203 – dalej: „ustawa
nowelizująca”), która wprowadziła nową instytucję w postaci odprawy mieszkaniowej,
jednak świadczenie to obowiązuje od dnia 1 lipca 2004 r., wobec czego rozpatrywane
będą wyłącznie wnioski żołnierzy zawodowych zwalnianych po dniu 1 lipca 2004 r.
Dokonując oceny prawnej Sąd Okręgowy wskazał, że, zgodnie z art. 23 ust. 1 pkt
1 ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 368 ze zm.; obecnie: Dz. U. z 2005 r.
Nr 41, poz. 398 ze zm. – dalej: „u.z.S.Z.”), od dnia 1 lipca 2004 r. odprawa
mieszkaniowa przysługuje żołnierzowi służby stałej zwalnianemu z zawodowej służby
wojskowej, zamieszkałemu w kwaterze, o ile nabył on prawo do emerytury wojskowej
lub wojskowej renty inwalidzkiej lub został zwolniony z zawodowej służby wojskowej
przed upływem okresu wymaganego do nabycia uprawnień do emerytury wojskowej, w
przypadku wypowiedzenia mu stosunku służbowego zawodowej służby wojskowej przez
właściwy organ wojskowy. Odprawę tę – stosownie do art. 47 ust. 2 u.z.S.Z. – wypłaca
3
się na podstawie umowy zawartej między dyrektorem oddziału regionalnego Agencji a
osobą uprawnioną zwalniającą kwaterę. Zdaniem Sądu Okręgowego, zakresem
podmiotowym art. 23 ust. 1 pkt 1 u.z.S.Z. objęci są wyłącznie żołnierze zwalniani z
zawodowej służby wojskowej poczynając od dnia 1 lipca 2004 r. Powód został zwolniony
z dniem 5 kwietnia 2004 r., wobec czego mają do niego zastosowanie przepisy sprzed
nowelizacji. W świetle tych przepisów istniały dwie formy zaspokojenia prawa żołnierza
do kwatery: realizacja prawa do kwatery bądź ekwiwalent w zamian za rezygnację z
kwatery. Powodowi przydzielona została kwatera i po przejściu na emeryturę zachował
prawo do jej zajmowania, wobec czego jego prawo do kwatery trzeba uznać za
zaspokojone.
Na skutek apelacji powoda, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 czerwca 2007 r.
zmienił powyższy wyrok i zobowiązał pozwaną Agencję do złożenia oświadczenia woli o
treści: „Wojskowa Agencja Mieszkaniowa w W. Oddział Regionalny w S. zobowiązuje
się w terminie do dnia 20 lipca 2007 r. zapłacić M. J. kwotę 100 726,05 zł tytułem
odprawy mieszkaniowej należnej w związku ze zwolnieniem M. J. ze służby wojskowej,
w zamian za zwolnienie dotychczas zajmowanej kwatery”, natomiast dalej idące
powództwo oddalił.
Sąd Apelacyjny zaaprobował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, w tym
ustalenie, że powód został zwolniony z zawodowej służby wojskowej z dniem 5 kwietnia
2004 r. Za wadliwą uznał natomiast wykładnię art. 23 ust. 1 pkt 1 u.z.S.Z., według której
odprawa mieszkaniowa przysługuje jedynie żołnierzowi służby stałej, zamieszkałemu w
kwaterze, zwalnianemu z zawodowej służby wojskowej poczynając od dnia 1 lipca 2004
r. Stwierdził, że wykładnia ta nie uwzględnia regulacji zawartej w art. 87 ust. 1 u.z.S.Z. w
brzmieniu ustalonym przez ustawę nowelizującą, w którym w wyczerpujący sposób
określono podmioty pozbawione możliwości uzyskania odprawy mieszkaniowej. Z
przepisu tego w drodze wnioskowania a contrario trzeba wyprowadzić wniosek, że
wszystkim innym osobom, w tym także zwolnionym z zawodowej służby wojskowej
przed dniem 1 lipca 2004 r., wspomniana odprawa przysługuje. Za błędny uznał Sąd
Apelacyjny pogląd, że w stanie prawnym obowiązującym przed dniem 1 lipca 2004 r.
zrealizowanie prawa do kwatery przez wydanie decyzji o jej przydziale wyłączało
możliwość późniejszego ubiegania się o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego w zamian za
przekazanie zajmowanej kwatery do dyspozycji pozwanej. Przeczył temu bowiem art. 41
ust. 1 pkt 1 oraz ust. 2 u.z.S.Z., który nakazywał opuszczenie dotychczas zajmowanej
kwatery i przekazanie jej do dyspozycji Agencji w związku z otrzymanym ekwiwalentem
4
pieniężnym. Nie można zatem przyjmować, że prawo powoda do kwatery zostało
definitywnie zrealizowane poprzez przydzielenie mu kwatery, przysługiwało mu bowiem
uprawnienie do wypłaty ekwiwalentu pieniężnego w zamian za rezygnację z kwatery.
Skoro do dnia 1 lipca 2004 r. powód miał prawo wyboru sposobu realizacji prawa do
kwatery i to także po zwolnieniu z zawodowej służby wojskowej, konstytucyjna zasada
ochrony praw nabytych sprzeciwia się tego rodzaju wykładni, która przez utożsamienie
realizacji prawa do kwatery wyłącznie z jej przydziałem powodowałaby uszczuplenie
praw byłych żołnierzy zawodowych. Ustawa nowelizująca z dnia 16 kwietnia 2004 r.
wprowadziła co prawda nowe regulacje w zakresie sposobu zaspokajania potrzeb
mieszkaniowych żołnierzy zawodowych, niemniej zachowała – niezależnie od użytej
terminologii – prawo wyboru świadczenia „w naturze” bądź jego równoważnika
pieniężnego.
W konsekwencji, Sąd Apelacyjny – zważywszy, że pozwana nie kwestionowała
spełnienia przez powoda przesłanek, od których art. 23 ust. 1 pkt 1 lit a w związku z art.
47 ust. 2 u.z.S.Z. w brzmieniu obowiązującym w dacie złożenia wniosku uzależniał
nabycie prawa do odprawy mieszkaniowej – uwzględnił powództwo o złożenie
odnośnego oświadczenia woli. Za nieuzasadnione uznał jedynie żądanie objęcia
oświadczeniem woli pozwanej obowiązku zapłaty odsetek, stwierdzając, że obowiązek
zapłaty odprawy mieszkaniowej aktualizuje się dopiero po zawarciu umowy
przewidzianej w art. 47 ust. 2 u.z.S.Z.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwana, powołując się na
obie podstawy określone w art. 398 3
§ 1 k.p.c., wnosiła o jego „zmianę i oddalenie
powództwa” ewentualnie uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W
ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazała na naruszenie przepisów: art. 23 ust. 1
w związku z art. 47 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 u.z.S.Z. przez przyjęcie, że powodowi, który
zakończył służbę wojskową przed dniem 1 lipca 2004 r., przysługuje przewidziane w
tych przepisach prawo do odprawy mieszkaniowej, art. 1a pkt 3 w związku z art. 23 ust.
4 u.z.S.Z. przez przyjęcie, że lokal zajmowany przez powoda był kwaterą w rozumieniu
powołanych przepisów, podczas gdy jedynym kryterium stwierdzenia czy dany lokal
stanowi kwaterę jest fakt zamieszczenia go w wykazie kwater sporządzonym przez
dyrektorów oddziałów regionalnych i zatwierdzonym przez prezesa Agencji w
uzgodnieniu z Ministrem Obrony Narodowej, art. 87 ust. 1 u.z.S.Z. przez przyjęcie, że
przepis ten stanowi samodzielne źródło uprawnienia powoda do odprawy
mieszkaniowej, podczas gdy przepis ten został zamieszczony wśród przepisów
5
szczególnych, przejściowych i końcowych, które jedynie porządkują kwestie już
uprzednio uregulowane w ustawie przez inne przepisy i nie stanowią samodzielnej
podstawy nabycia uprawnień, i art. 24 ust. 1 pkt 1 i 4 u.z.S.Z. przez przyjęcie, że w
stosunku do powoda poprzez przydział kwatery nie zostało całkowicie zrealizowane
prawo do kwatery, w związku z czym przysługuje mu roszczenie o świadczenie
pieniężne, mimo że nie złożył wniosku o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego. W ramach
drugiej podstawy podniósł natomiast zarzut obrazy art. 233 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że
zachowanie powoda żądającego wypłaty odprawy mieszkaniowej należy uznać za
tożsame ze złożeniem wniosku o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozważania trzeba rozpocząć od przypomnienia regulacji problematyki
zakwaterowania stałego żołnierzy zawodowych obowiązującej przed dniem 1 lipca 2004
r. oraz po zmianach wprowadzonych ustawą nowelizującą z dnia 16 kwietnia 2004 r.
Zgodnie z art. 22 ust. 1 u.z.S.Z. w brzmieniu sprzed nowelizacji, żołnierzowi
zawodowemu od dnia powołania go do czynnej służby wojskowej, pełnionej jako służba
stała, przysługiwało prawo do kwatery. Prawo to przysługiwało również żołnierzowi
zawodowemu przeniesionemu w stan nieczynny. Kwaterą był samodzielny lokal
mieszkalny w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie
gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (art. 21 ust. 1 u.z.S.Z.). Art. 24 ust. 1 u.z.S.Z.
stanowił, że prawo do kwatery realizuje się na wniosek żołnierza zawodowego lub
innych osób uprawnionych przez przydział kwatery albo wypłacenie ekwiwalentu
pieniężnego w zamian za rezygnację z kwatery. Wydanie decyzji o przydziale kwatery
oznaczało realizację prawa do kwatery w rozumieniu art. 24 ust. 1. Przydział kwatery, w
myśl art. 24 ust. 3 u.z.S.Z., mógł nastąpić wyłącznie w okresie pełnienia zawodowej
służby wojskowej jako służby stałej, w tym pozostawania w stanie nieczynnym. Jeżeli do
czasu zwolnienia z zawodowej służby wojskowej pełnionej jako służba stała żołnierzowi
nie przydzielono kwatery lub nie wypłacono ekwiwalentu w zamian za rezygnację
z kwatery, z dniem zwolnienia ze służby wypłacano mu ten ekwiwalent (art. 24 ust. 4
u.z.S.Z.). Podstawą jego wypłacenia była umowa zawarta między dyrektorem oddziału
rejonowego Agencji a osobą uprawnioną (art. 24 ust. 4 w związku z art. 47 ust. 1
u.z.S.Z.). Jeżeli osobie uprawnionej lub jej małżonkowi przysługiwało spółdzielcze prawo
do lokalu mieszkalnego albo byli oni właścicielami domu mieszkalnego lub lokalu
mieszkalnego nabytego przy pomocy finansowej przewidzianej ustawą, prawo do
kwatery tej osoby było realizowane poprzez wypłacenie ekwiwalentu pieniężnego (art.
6
40 ust. 2 u.z.S.Z.). Do czasu realizacji prawa do kwatery żołnierz zawodowy otrzymywał
świadczenie finansowe umożliwiające pokrycie kosztów najmu lokalu mieszkalnego na
zasadach określonych w ustawie albo zakwaterowanie tymczasowe w budynkach lub
kwaterach będących w zasobach Agencji ( art. 24 ust. 2 u.z.S.Z.).
Przedstawione zasady zostały zmienione ustawą nowelizującą z dnia 16 kwietnia
2004 r., która weszła w życie z dniem 1 lipca 2004 r. Po wspomnianej nowelizacji
ustawa o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej nie przewiduje już
prawa do kwatery. Jej art. 21 ust. 1 stanowi natomiast, że żołnierzowi służby stałej od
dnia wyznaczenia go na pierwsze stanowisko służbowe do dnia zwolnienia z zawodowej
służby wojskowej przysługuje prawo zamieszkiwania w lokalu mieszkalnym, będącym w
dyspozycji Agencji. Zgodnie z art. 23 ust. 1 u.z.S.Z., żołnierzowi służby stałej
zwalnianemu z zawodowej służby wojskowej, zamieszkałemu w kwaterze, jeżeli nabył
on prawo do emerytury wojskowej lub wojskowej renty inwalidzkiej lub został zwolniony
z zawodowej służby wojskowej przez wypowiedzenie stosunku służbowego zawodowej
służby wojskowej przed upływem okresu wymaganego do nabycia uprawnień
emerytalnych, przysługuje odprawa mieszkaniowa. Odprawa ta przysługuje również
żołnierzowi służby stałej, który do dnia zwolnienia z zawodowej służby wojskowej nie
otrzymał decyzji o prawie zamieszkiwania w lokalu mieszkalnym, jeżeli nabył prawo do
emerytury wojskowej lub wojskowej renty inwalidzkiej, lub został zwolniony z zawodowej
służby wojskowej przez wypowiedzenie stosunku służbowego zawodowej służby
wojskowej przed upływem okresu wymaganego do nabycia uprawnień emerytalnych. W
razie śmierci żołnierza służby stałej, zgodnie z art. 23 ust. 3 u.z.S.Z., odprawa
mieszkaniowa przysługuje wspólnie zamieszkałym z nim małżonkowi, zstępnym,
wstępnym, osobom przysposobionym oraz przysposabiającym. Odprawę mieszkaniową
wypłaca się na podstawie umowy zawartej między dyrektorem oddziału regionalnego
Agencji a osobą uprawnioną zwalniającą kwaterę, w przypadku jej zajmowania (art. 47
ust. 2 u.z.S.Z.). Na wniosek osoby uprawnionej odprawa mieszkaniowa może być
zrealizowana w jednej z form rzeczowych wskazanych w art. 47 ust. 4 u.z.S.Z.
Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 27 czerwca
2006 r., K 16/05 ( OTK-A 2006, nr 6, poz. 69), ustawa nowelizująca gruntownie zmieniła
zasady realizacji, służącego żołnierzom służby stałej, prawa do kwatery, wprowadziła
bowiem regułę, że uprawnienie przysługujące żołnierzom to prawo do zamieszkiwania w
kwaterze w miejscu i na czas pełnienia służby, co jest warunkiem zapewnienia siłom
zbrojnym mobilności koniecznej dla prawidłowego wykonywania ich funkcji. Odstępując
7
w ustawie nowelizującej od zasady realizacji prawa do kwatery w formie wypłaty
ekwiwalentu, ustawodawca wprowadził równocześnie regulację intertemporalną
umożliwiającą realizację wcześniej złożonych, niezakończonych zawarciem umowy
wniosków o wypłatę ekwiwalentu. Zgodnie bowiem z art. 19 ust. 3 ustawy nowelizującej,
w sprawach wypłaty ekwiwalentu za rezygnację z kwatery dyrektor oddziału
regionalnego Agencji Mieszkaniowej rozpatrując wniosek osoby uprawnionej o wypłatę
ekwiwalentu pieniężnego w zamian za rezygnację z kwatery, złożony do dnia 30
czerwca 2004 r., a niezakończony zawarciem umowy, stosuje przepisy ustawy
obowiązujące do dnia 30 czerwca 2004 r.
Skarżący ma rację wywodząc, że art. 23 ust. 1 u.z.S.Z. w brzmieniu ustalonym
ustawą nowelizującą ma zastosowanie do żołnierzy służby stałej zwalnianych z
zawodowej służby wojskowej poczynając od dnia 1 lipca 2004 r. Trzeba bowiem
zauważyć, że powołany przepis, który wszedł w życie z dniem 1 lipca 2004 r., w swej
treści odwołuje się do stanu istniejącego w chwili zwolnienia żołnierza z zawodowej
służby wojskowej. Decydujące znaczenie dla uprawnień żołnierza do odprawy
mieszkaniowej ma zatem stan istniejący w chwili zwolnienia go z zasadniczej służby
wojskowej. Uzasadnia to stosownie w odnośnym zakresie przepisów ustawy
obowiązujących w chwili zwolnienia żołnierza ze służby. Za taką wykładnią przemawia
również wyrażona w art. 3 k.c. reguła lex retro non agit, w myśl której skutki zdarzeń
prawnych, jakie miały miejsce pod rządem dawnej ustawy, określa się – do czasu
wejścia w życie ustawy nowej – według dawnej ustawy. Ustawa dawna jest przy tym
wyłącznie miarodajna do kwalifikacji zdarzeń prawnych dotyczących zakończonych pod
jej rządem stosunków prawnych.
Do odmiennych wniosków – wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego – nie
prowadzi regulacja zawarta w art. 87 ust. 1 u.z.S.Z. w brzmieniu ustalonym ustawą
nowelizującą. Powołany przepis, zamieszczony w rozdziale 9 ustawy „Przepisy
szczególne, przejściowe i końcowe”, nie może być bowiem uznany za źródło
uprawnienia żołnierza do odprawy mieszkaniowej. Reguluje on jedynie sytuacje
związane z określonym sposobem zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych żołnierza i
określa wypadki, w których z tej właśnie przyczyny odprawa mieszkaniowa nie
przysługuje. Nie można zatem w drodze wnioskowania a contrario przyjmować, że – bez
względu na regulacje wprowadzone z dniem 1 lipca 2004 r. – wszystkim innym osobom,
niewymienionym w art. 87 u.s.S.Z. przysługuje odprawa mieszkaniowa.
8
Ustawodawca – o czym była już mowa – w art. 19 ust. 3 ustawy nowelizującej
uregulował sytuację osób , które do dnia 30 czerwca 2004 r. złożyły wnioski o wypłatę
ekwiwalentu pieniężnego w zamian za rezygnację z kwatery, jednak powód z wnioskiem
takim nie wystąpił pomimo ogłoszenia ustawy nowelizującej w Dzienniku Ustaw z dnia
24 maja 2004 r. Okoliczność ta – wbrew odmiennym zapatrywaniom skarżącego –
pozostawała poza sporem, z ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku
bowiem wynika, że powód dopiero w dniu 1 sierpnia 2005 r. wystąpił do dyrektora
oddziału regionalnego Agencji z wnioskiem o odprawę mieszkaniową.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 1a pkt 3 u.z.S.Z. przez przyjęcie, że
lokal zajmowany przez powoda może być w rozumieniu tego przepisu uznany za
kwaterę, trzeba zauważyć, iż kwestia ta nie była przedmiotem rozważań Sądu
Apelacyjnego, a skarżący nie wykazał, by miała ona znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy, art. 23 ust. 1 pkt 1 u.z.S.Z. obejmuje bowiem swoim zakresem podmiotowym
jedynie żołnierzy służby stałej zwalnianych z zawodowej służby wojskowej po dniu 30
czerwca 2004 r.
Skoro jednak Sąd Apelacyjny dokonał błędnej wykładni przepisów art. 23 ust. 1
pkt 1 w związku z art. 47 ust. 2 oraz art. 87 ust. 1 u.z.S.Z., Sąd Najwyższy na podstawie
art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i
przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.