Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 72/08
POSTANOWIENIE
Dnia 29 maja 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku Z. B.
przy uczestnictwie A. O., M. S., T. S.,
T. S., B. R., Z. J.,
A. J. i G. J.
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 29 maja 2008 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w P. z dnia 28 czerwca 2007 r., sygn. akt II Ca
(…),
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w P., pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 28 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy w P.
uwzględnił apelację uczestnika A. O. i oddalił wniosek o stwierdzenie nabycia własności
nieruchomości przez posiadacza samoistnego – Z. B. Sądy pierwszej i drugiej instancji
uznały, że wnioskodawczyni była samoistnym posiadaczem spornego gospodarstwa
rolnego w dniu 4 listopada 1971 r. Sąd Okręgowy przyjął jednak, że nie została
spełniona druga przesłanka niezbędna do nabycia własności, a to przysługiwanie jej
2
tytułu rolnika w rozumieniu ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu
własności gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1971 r. Nr 27, poz. 250 ze zm. – dalej jako
„ustawa”).
Zdaniem obu Sądów rolnikiem jest osoba, która osobiście lub przy pomocy
członków rodziny prowadzi indywidualne gospodarstwo rolne, przy czym praca
w gospodarstwie nie musi stanowić dla niej stałego zatrudnienia i wyłącznego źródła
utrzymania. Sądy także zgodnie przyjęły, że przesłanką pozytywną jest faktyczne
prowadzenie gospodarstwa rolnego. Odmiennie jednak, niż Sąd pierwszej instancji, Sąd
Okręgowy uznał, iż wnioskodawczyni wydzierżawiając gospodarstwo rolne faktycznie go
nie prowadziła. Oznaczało to, że od momentu przekazania ziemi w dzierżawę bratu
przestała ona faktycznie prowadzić przedmiotowe gospodarstwo. Co prawda
wnioskodawczyni w dniu 4 listopada 1971 r. pracowała na stałe w PGR w O., ale nie
można tego utożsamiać z prowadzeniem gospodarstwa rolnego w myśl wskazanej
wyżej ustawy. Za bez znaczenia Sąd Okręgowy uznał też posiadanie przez Z. B.
kwalifikacji rolniczych, podkreślając, że niezbędne jest faktyczne prowadzenie
gospodarstwa rolnego.
Skargę kasacyjną od powyższego postanowienia wniosła wnioskodawczyni,
opierając ją na podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 3933
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
przez błędną wykładnię pojęcia rolnika. Wskazała, że istnieje potrzeba wykładni pojęcia
rolnika w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu
własności gospodarstw rolnych. Zdaniem wnioskodawczyni, istnieje zagadnienie
prawne, czy osoba, która w wyniku podziału rodzinnego otrzymała część gospodarstwa
rolnego, które uprawiała, a następnie przed dniem 4 listopada 1971 r. z powodu
niekorzystnych warunków bytowych wyjechała za pracą, którą podjęła u innych rolników
oraz w PGR, zaś otrzymaną część gospodarstwa przekazała w posiadanie zależne
członkowi rodziny może być traktowana jako rolnik w rozumieniu ustawy i czy osoba
taka traci status rolnika „uwłaszczeniowego” po oddaniu gospodarstwa w dzierżawę,
pracując dalej przy produkcji rolnej, jako pracownik najemny.
W konkluzji wnosiła o uchylenie postanowienia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W art. 1 ust. 1 ustawy wyróżnić można przesłanki podmiotowe i przedmiotowe
nabycia prawa własności nieruchomości wchodzących w skład gospodarstw rolnych. Do
przesłanek przedmiotowych należą fakty, że nieruchomość ta została objęta w
3
posiadanie na podstawie umowy wymienionej w tym przepisie, zawartej bez prawem
przewidzianej formy, oraz że nieruchomość znajdowała się w samoistnym posiadaniu
nabywcy w dniu 4 listopada 1971 r. Podmiotową przesłanką nabycia własności gruntów
rolnych przez nieformalnych nabywców jest przymiot rolnika.
Sąd drugiej instancji nie poczynił ustaleń dotyczących kwalifikacji rolniczych Z. B.
na wskazany dzień.
Ustawa nie definiuje terminu „rolnik”. Zarówno jednak w doktrynie, jak i
judykaturze dokonywano wykładni tego pojęcia.
Zgodnie z ugruntowaną linią orzecznictwa przyjmuje się, że okoliczność, iż rolnik
w dniu 4 listopada 1971 r. nie użytkował osobiście nieruchomości, nie wyłącza
możliwości nabycia przez niego własności tej nieruchomości na podstawie art. 1 ust. 1
ustawy (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 października 1983 r., III CZP 48/83,
OSNC 1984, z. 4, poz. 71, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2000 r., I
CKN 438/98, niepublikowane).
Sytuacja taka miała miejsce w niniejsze sprawie. Nie ulega bowiem wątpliwości,
iż wnioskodawczyni osobiście nie użytkowała nieruchomości, a oddała w dzierżawę
swojemu bratu. Powyższe trafne stwierdzenie nie wskazuje jeszcze wprost na
pozytywne przesłanki, których spełnienie pozwala na uznanie danej osoby za „rolnika” w
świetle powyższej ustawy.
W najszerszy sposób zostały one przedstawione w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 22 października 2004 r., II CK 451/04 (niepublikowane), w którym
przyjęto, że nie może budzić wątpliwości, iż do kręgu rolników w rozumieniu ustawy
należą wszystkie te osoby, które w zgodzie z ówczesnymi przepisami posiadały tzw.
normatywne kwalifikacje rolnicze. Dotyczy to przede wszystkim osób, które na
podstawie art. 1059 § 1 i 2 k.c. (w brzmieniu obowiązującym w dniu 4 listopada 1971 r. –
Dz. U. 1971 r. Nr 27, poz. 252) miały prawo do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.
Trafnie zostało zauważone, że nie może zostać także pominięta treść ustawy w
brzmieniu obowiązującym w 1971 r. i ustalone wówczas zasady jej stosowania. Posiada
to o tyle doniosłe znaczenie, że nabycie własności następowało z mocy samej ustawy i
prowadzić miało do uregulowania własności rolnej. Cele tej regulacji, pomimo braku
ograniczeń czasowych dla jej stosowania i szerokich granic przedmiotowych, nie były
powszechne. Kompleks opisanych wyżej regulacji prawnych z 1971 r. prowadzi do
wniosku, że nie każdy samoistny posiadacz nieruchomości rolnej mógł ubiegać się o
4
stwierdzenie nabycia własności z mocy samego prawa na podstawie art. 1 ustawy, lecz
tylko ten, który charakteryzował się przymiotem „rolnika”.
Wykładnia systemowa, mająca za podstawę zarówno regulację zawartą w
ustawie z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych,
jak i w przywołanym art. 1059 k.c. daje podstawę do wniosku, że rolnikiem w rozumieniu
cytowanej ustawy jest osoba, która w dniu 4 listopada 1971 r. legitymowała się
kwalifikacjami rolniczymi o charakterze praktycznym bądź teoretycznym, względnie
osobiście lub przy pomocy członków rodziny (pozostających z nią we wspólności
domowej) prowadziła indywidualne gospodarstwo rolne, z tym nawet zastrzeżeniem, że
praca w tym gospodarstwie nie musiała stanowić dla niej stałego zatrudnienia i
wyłącznego źródła utrzymania.
Skład orzekający w niniejszej sprawie w pełni podziela pogląd prezentowany we
wcześniejszych orzeczeniach. Daje on podstawę do obejmowania pojęciem „rolnika”
szerszego zakresu podmiotów niż uczynił to Sąd wydający zaskarżone skargą
kasacyjną orzeczenie. Wystarcza bowiem, by wnioskodawczyni posiadała w dniu 4
listopada 1971 r. kwalifikacje rolnicze praktyczne bądź teoretyczne do tego, by
przesłanka podmiotowa została spełniona. Oczywiście konieczne jest także samoistne
posiadanie nieruchomości przez rolnika. Ta okoliczność została jednak ustalona przez
Sądy obu instancji w związku z tym przy ponownym rozpoznaniu sprawy niezbędne
będzie dokonanie ustaleń dotyczących kwalifikacji rolniczych wnioskodawczyni.
Z przedstawionych względów należało stwierdzić zasadność podniesionych
w skardze kasacyjnej zarzutów. Oznaczało to konieczność uchylenia zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania
(art. 39815
§ 1 k.p.c.).