Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 czerwca 2008 r.
III UK 11/08
Zawarcie przez przedsiębiorcę w okresie pobierania zasiłku chorobo-
wego umowy o pracę z nowym pracownikiem w ramach prac interwencyjnych
powoduje utratę prawa do tego zasiłku na podstawie art. 17 ust. 1 ustawy z
dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecz-
nego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31,
poz. 267 ze zm.).
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 5 czerwca
2008 r. sprawy z odwołania Jadwigi Ż. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w L. o zasiłek chorobowy, na skutek skargi kasacyjnej odwołującej się
od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z
dnia 25 września 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z 15 marca 2005 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w L.
(dalej jako organ rentowy) pozbawił Jadwigę Ż. (wnioskodawczyni) prawa do zasiłku
chorobowego za okres obejmujący łącznie czas od 18 listopada 2003 r. do 17 grud-
nia 2004 r. na podstawie art. 17 ust. 1 i art. 68 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świad-
czeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa
(jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267, dalej jako ustawa zasiłkowa), zgod-
nie z którym ubezpieczony wykonujący w okresie niezdolności do pracy z powodu
choroby pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób nie-
zgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres
tego zwolnienia. Organ rentowy wskazał, iż w okresie zwolnienia w książce przycho-
2
dów i rozchodów zostały zaewidencjonowane zdarzenia gospodarcze w postaci
utargu ze sprzedaży i faktury zakupu towarów, na których widniały podpisy ubezpie-
czonej, co doprowadziło organ rentowy do konkluzji, że w okresie niezdolności do
pracy spowodowanej chorobą wykonywała ona pracę zarobkową.
W odwołaniu ubezpieczona podnosiła, iż w prowadzeniu działalności gospo-
darczej pomagali jej mąż i syn, a w ramach prac interwencyjnych w sklepie zatrud-
niono jej synową. Twierdziła, iż w przedmiotowym okresie podpisywała jedynie fak-
tury, gdyż nie ustanowiła nikogo pełnomocnikiem. Nie uczestniczyła w procesie ne-
gocjacji, wszystkim zajmowali się pomagający jej w prowadzeniu firmy domownicy,
wszelkie dokumenty były jej przywożone do domu do podpisu, nie dostarczała ich
osobiście do organów skarbowych lub organu rentowego.
Wyrokiem z dnia 30 maja 2007 r. [...] Sąd Rejonowy w Lublinie uwzględnił od-
wołanie i zmienił zaskarżoną decyzje, przyznając prawo do zasiłku chorobowego,
ustalając, że wnioskodawczyni nie wykonywała żadnych czynności, które prowadzi-
łyby do pozbawienia jej prawa do zasiłku chorobowego. Fakt podpisywania faktur nie
świadczy o prowadzeniu działalności gospodarczej, jest to bowiem czynność tech-
niczna, niewymagająca ani zaangażowania, ani sił. Sąd Rejonowy wskazał, iż wnio-
skodawczyni nie miała żadnego udziału w zamawianiu towaru, negocjacjach, itp.
Organ rentowy zaskarżył wyrok Sądu Rejonowego apelacją.
Wyrokiem z dnia 25 września 2007 r. [...] Sąd Okręgowy w Lublinie zmienił
wyrok Sądu Rejonowego w Lublinie i oddalił odwołanie Jadwigi Ż. od decyzji organu
rentowego. Sąd Okręgowy uznał, że czynności wykonywane w okresie pobierania
zasiłku chorobowego przez ubezpieczoną były wykonywaniem pracy (działalności
gospodarczej), ponieważ ubezpieczona przez cały okres niezdolności do pracy ewi-
dencjonowała utarg ze sprzedaży i na większości faktur widnieją jej podpisy. W skle-
pie przez cały okres zwolnienia była prowadzona działalność gospodarcza, a wnio-
skodawczyni z tego tytułu osiągała zarobek. Zasiłek chorobowy ma zaś stanowić re-
kompensatę zarobku utraconego wskutek niezdolności do pracy spowodowanej cho-
robą a nie dodatkową korzyść obok wynagrodzenia.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie art. 17 i 66
ustawy zasiłkowej, poprzez 1) uzależnienie prawa do uzyskania zasiłku chorobowe-
go przez osobę prowadząca działalność gospodarczą od nieuzyskania utargu ze
sprzedaży w związku z prowadzoną działalnością w okresie pobierania takiego za-
siłku i w konsekwencji uznanie, że uzyskanie utargu jest równoznaczne z osiągnię-
3
ciem zarobku; 2) przyjęcie, że działania polegające na podpisywaniu faktur i wyko-
nywaniu czynności związanych z zatrudnieniem pracownika w ramach prac inter-
wencyjnych stanowią wykonywanie pracy zarobkowej, 3) przyjęcie, że podczas
zwolnienia lekarskiego ubezpieczona nie mogła wykonywać żadnych czynności, na-
wet tych, do których była zobowiązana jako pracodawca i właściciel firmy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie, mimo iż niektóre z jej za-
rzutów okazały się zasadne. Stosownie do art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, ubezpie-
czony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub
wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia
traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Z przepisu wyni-
kają dwie niezależne przesłanki utraty prawa do zasiłku: 1) wykonywanie pracy za-
robkowej w okresie niezdolności do pracy; 2) wykorzystanie zwolnienia w sposób
niezgodny z jego celem. Do utraty prawa do zasiłku wystarczy zaistnienie jednej z
nich.
Odnosząc się do interpretacji pojęcia „wykonywanie pracy zarobkowej”, Sąd
Najwyższy podziela wyrażony w dotychczasowym orzecznictwie pogląd, zgodnie z
którym o zakwalifikowaniu wykonywania określonych czynności jako „pracy”, nie de-
cyduje charakter stosunku prawnego, na podstawie którego są one wykonywane, ale
rodzaj tych czynności. W pierwszej przesłance art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej cho-
dzi bowiem nie tylko o wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy lub innego
stosunku zatrudnienia, ale także o wykonywanie różnych czynności na podstawie
różnych stosunków prawnych o charakterze cywilnoprawnym, a także prowadzenie
własnej działalności gospodarczej, samozatrudnienie (tak Sąd Najwyższy w wyro-
kach: z dnia 9 października 2006 r., II UK 44/06, OSNP 2007 nr 19-20, poz. 295; z 14
kwietnia 2000 r., II UKN 513/99; OSNAPiUS 2001 nr 20, poz. 627; z 19 lipca 2001 r.,
II UKN 494/00, OSNP 2003 nr 9, poz. 234). Pojęcie pracy zarobkowej odnosi się za-
tem („w sposób abstrakcyjny”) do tej pracy, która co do zasady jest pracą prowadzą-
cą do uzyskania dochodu (wyrok Sądu Najwyższego z 6 lutego 2008 r., II UK 10/07,
niepublikowany). Nie jest istotne czy ubezpieczony zarobek faktycznie osiągnął (wy-
rok Sądu Najwyższego z 6 lutego 2008 r., II UK 10/07). Praca zarobkowa w rozumie-
niu art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej nie musi być wykonywana w pełnym wymiarze.
4
Chodzi o wykonywanie - w myśl literalnej wykładni - jakichkolwiek czynności o zarob-
kowym charakterze. Ponadto, kwalifikacja pracy zarobkowej w czasie niezdolności
do pracy nie jest też zależna od faktycznego osiągania zarobku, gdyż wynika z sa-
mego podjęcia działań stanowiących realizację obowiązków pracowniczych. W okre-
sie pobierania zasiłku zakaz pracy zarobkowej ma charakter bezwzględny, zaś wy-
konywanie jakiejkolwiek pracy o takim charakterze, prowadzi do utraty prawa. Dlate-
go bez znaczenie jest np. dowód z opinii medycznej na okoliczność, czy praca ta
miała wpływ na stan zdrowia ubezpieczonego (wyrok Sądu Najwyższego z 6 lutego
2008 r., II UK 10/07).
Orzecznictwo Sąd Najwyższego dopuszcza jednak sytuacje, w których po-
mimo wykonywania pewnych czynności składających się na pracę zarobkową, nie
zostaje spełniona dyspozycja art. 17 ustawy zasiłkowej. Dopuszczalne jest bowiem
wykonywanie czynności „sporadycznie” oraz „o formalnym charakterze” (jak np. zło-
żenie podpisu, zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 6 lutego 2008 r., II UK 10/07; z 15
czerwca 2007 r., II UK 223/06, OSNP 2008 nr 15-16, poz. 231 oraz z 9 października
2006 r., II UK 44/06, OSNP z 2007 nr 19-20, poz. 295). Sporadyczność i charakter
tych czynności muszą wynikać z ustaleń faktycznych dokonanych przez sądy pierw-
szej i drugiej instancji (wyrok Sądu Najwyższego z 6 lutego 2008 r., II UK 10/07). Je-
żeli czynności będą częste lub powtarzalne bądź - gdy będą miały charakter meryto-
ryczny - związany z zapewnieniem prawidłowego funkcjonowania przedsiębiorstwa,
ubezpieczony traci prawo do zasiłku. Ponadto, podejmowane przez osobę pobierają-
cą zasiłek czynności muszą być wymuszone okolicznościami (wyroki Sądu Najwyż-
szego: z 9 października 2006 r., II UK 44/06; z 15 czerwca 2007 r., II UK 223/06). Nie
zmienia to faktu, iż jedynie wyjątkowo „wykonywanie niektórych ubocznych czynności
związanych z prowadzoną działalnością może nie być kwalifikowane jako wykony-
wanie pracy” (wyrok Sądu Najwyższego z 15 czerwca 2007 r., II UK 223/06).
W dotychczasowym orzecznictwie za pracę zarobkową nie uznano czynności,
poza podstawową działalnością, które prowadzący działalność wykonał jako praco-
dawca (wyrok Sądu Najwyższego z 7 października 2003 r., II UK 76/05, OSNP 2004
nr 14, poz. 247) oraz czynności przedsiębiorcy polegających wyłącznie na podpisy-
waniu faktur sporządzonych przez inne osoby (wyrok Sądu Najwyższego z 17 stycz-
nia 2002 r., II UKN 710/00, OSNP 2003 nr 20, poz. 498). W obu przypadkach można
mówić o wykonywaniu przez przedsiębiorcę czynności o charakterze ubocznym,
5
związanych z prowadzoną działalnością, których wyjątkowy charakter nie znosi wy-
mogu zaniechania pracy w okresie niezdolności do pracy.
Przepis art. 17 ustawy zasiłkowej znajduje zastosowanie gdy ubezpieczony
pracownik w okresie niezdolności do pracy wykonywał czynności, które bezpośrednio
wynikały z jego zatrudnienia (wchodziły w zakres jego obowiązków). W odniesieniu
do przedsiębiorców oznacza to, iż analogicznie należy traktować podejmowanie w
okresie niezdolności do pracy czynności z zakresu prowadzonej działalności gospo-
darczej. Konieczna jest zatem relatywizacja zachowań podejmowanych przez ubez-
pieczonego w czasie pobierania zasiłku chorobowego do rodzaju działalności oraz
sposobu, w jaki jest ona prowadzona normalnie (a zatem w okresie, kiedy ubezpie-
czony-przedsiębiorca nie pobiera zasiłku). Skutkiem tego, jeżeli faktyczna aktywność
zawodowa ubezpieczonego z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospo-
darczej (np. zarobkowego wynajmu handlowych lokali użytkowych), polega wyłącznie
na comiesięcznym wystawianiu kilku rachunków, to prowadzenie takiej działalności w
takim samym zakresie w okresie korzystania z zasiłków chorobowych i świadczenia
rehabilitacyjnego prowadzi do utraty pobranych świadczeń za cały okres orzeczonej
niezdolności do wykonywania tej działalności (wyrok Sądu Najwyższego z 11 grudnia
2007 r., I UK 145/07, Monitor Prawa Pracy 2008, s. 212). Ponadto, podpisywanie
przez prowadzącego pozarolniczą działalność rachunków to nie tylko złożenie same-
go podpisu, ale także proces myślowy, który obejmuje koncepcyjną analizę treści
sygnowanych dokumentów pozostających w związku z prowadzoną pozarolniczą
działalnością (wyrok Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2007 r., I UK 145/07).
W dotychczasowej praktyce Sądu Najwyższego art. 17 ustawy zasiłkowej za-
stosowano do: 1) dyrektora, który przebywając na zwolnieniu, w trakcie którego ko-
rzystał z samochodu służbowego z kierowcą udając się na zlecone przez lekarzy
badania, zaś w oczekiwaniu na kierowcę w siedzibie przedsiębiorstwa przeglądał i
dekretował korespondencję, wyciągi bankowe, podpisywał faktury dotyczące sprze-
daży, aneks do umowy rachunku bieżącego, pismo do urzędu w sprawie darowizny,
rozmawiał z główną księgową oraz ze specjalistą do spraw zbytu o sprawach przed-
siębiorstwa. Ubezpieczony ten załatwiał telefonicznie sprawy przedsiębiorstwa z za-
stępcą i główną księgową. Podpisał 67 faktur VAT, 19 pism dotyczących zamówień,
3 pisma dotyczące bhp, zadekretował i skierował do realizacji 48 dokumentów
pochodzących z korespondencji, omawiał z pracownikami sprawy zakładu, decydo-
wał o przeprowadzeniu operacji bankowych. Na tej podstawie przyjęto, iż w czasie
6
zwolnienia lekarskiego wykonywał swoje czynności i była to praca zarobkowa, mimo
iż za wykonywane czynności nie uzyskiwał żadnych korzyści materialnych i ich nie
wymagał, natomiast podejmował je z troski o prawidłowe funkcjonowanie zakładu
pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 6 lutego 2008 r., II UK 10/07); 2) pracownika,
który nie tylko podpisywał przelewy, ale i badał czy stan konta umożliwia zapłatę, a
także udzielał porad telefonicznych pracownikom, podpisywał dokumenty rozlicze-
niowe, tj. deklaracje podatku dochodowego od osób prawnych CIT, deklaracje rozli-
czeniowe z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych oraz przelewy bankowe. Deklaracje
sporządzane były raz w miesiącu, a przelewy stosownie do posiadanych środków i
potrzeb. Dokumentacja była mu dostarczana w tym celu bądź do domu, bądź do pla-
cówki leczącej (wyrok Sądu Najwyższego z 9 października 2006 r., II UK 44/06).
Odnosząc powyższe założenia do stanu faktycznego niniejszej sprawy i ar-
gumentacji przedstawionej w uzasadnieniu wyroku Sądu drugiej instancji, należy
stwierdzić, co następuje. Skarga kasacyjna nie zawiera zarzutów o charakterze pro-
cesowym, co oznacza, że Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi Są-
dów pierwszej i drugiej instancji. Z ustaleń tych wynika zaś, iż ubezpieczona doko-
nywała określonych czynności w sposób stały a nie wyjątkowy. Samo podpisywanie
faktur i innych dokumentów niezbędnych do prowadzenia działalności (w sytuacji gdy
nie ma możliwości jej zawieszenia w okresie pobierania zasiłku - zresztą nawet moż-
liwości zawieszenia nie zwalniałaby przedsiębiorący choćby z obowiązku zapłaty
czynszu z tytułu najmu lokalu, w którym prowadzona jest działalność) można byłoby
uznać - w przeciwieństwie do stanowiska Sądu Okręgowego - za działalność, która
nie miała zarobkowego charakteru. Ubezpieczona ograniczała się bowiem jedynie do
podpisania faktur i innych dokumentów sporządzonych przez inne osoby, których
dostarczeniem również zajmowały się inne osoby, na treść których (faktury zakupu)
wpływ miały inne osoby (prowadząc np. negocjacje z dostawcami).
Nie można jednak uznać za czynności niezwiązane z pracą zarobkową, czyn-
ności podjętych przez ubezpieczoną w związku z zatrudnieniem pracownika w ra-
mach prac interwencyjnych. Jest to co prawda zachowanie incydentalne, ale wykra-
czające poza to, co jest konieczne do „zachowania” działalności gospodarczej. Po-
nadto, wymaga ono podjęcia przez przebywającego na zwolnieniu chorobowym
przedsiębiorcę czynności, które nie mają charakteru formalnego (vide: wyroki Sądu
Najwyższego z 15 czerwca 2007 r., II UK 223/06 oraz z 9 października 2006 r., II UK
7
44/06), jak podpisywania faktur sporządzonych przez osobę trzecią, w związku z
działaniami tej lub innej osoby.
Ponadto, co okazało się decydujące dla nieuwzględnienia skargi, z ustalonych
przez Sądy pierwszej i drugiej instancji okoliczności stanu faktycznego, niekwestio-
nowanych przez wnioskodawczynię, wynika, że w okresie, w którym pobierała zasi-
łek chorobowy, to jest od 18 listopada 2003 r. do 17 grudnia 2004 r., działalność
gospodarcza wnioskodawczyni - prowadzona w formie indywidualnej działalności
gospodarczej - była kontynuowana bez przeszkód, gdyż została zorganizowana w
taki sposób, że w zastępstwie wnioskodawczyni prowadzili ją bez przeszkód człon-
kowie jej rodziny. Utrata zdrowia nie spowodowała więc konieczności likwidacji pro-
wadzonej działalności gospodarczej wskutek niemożności dokonywania czynności
związanych z funkcjonowaniem w charakterze przedsiębiorcy. Świadczenia z choro-
bowego ubezpieczenia społecznego mają zaś rekompensować straty w uzyskiwa-
nych dochodach z prowadzonej pozarolniczej działalności, przeto niedopuszczalne
jest pobieranie takich świadczeń (połączone przecież z brakiem obowiązku opłacania
składek na ubezpieczenie społeczne za okresy choroby), w razie uzyskiwania do-
tychczasowych dochodów wynikających z kontynuowania przez ubezpieczonego
prowadzonej działalności w nieumniejszonym zakresie, nawet gdyby polegało to na
wykonywaniu czynności w istotny sposób nieobciążających jego organizmu (wyrok
Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2007 r., I UK 145/07). Ewentualna wysokość utargu,
uzyskiwanego przez wnioskodawczynię działającą nadal jako przedsiębiorca w okre-
sie przebywania na zasiłku chorobowym, jest nieistotna.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================