Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 23/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 czerwca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa E. sp. z o.o.
przeciwko "C." sp. z o.o. - poprzednio A. Polska
sp. z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 12 czerwca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 27 lipca 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód - E. Spółka z o.o. domagała się zasądzenia od strony powodowej
Spółki z o.o. obecnie H. Polska Spółki z o.o. kwoty 231.400 zł. Strona pozwana
uzyskała bowiem od strony powodowej nienależne wynagrodzenie za usługi
promocyjne (marketingowe) produktu (wody mineralnej), sprzedawanego przez
powódkę stronie pozwanej w latach 2003-2005. Umowy o usługi promocyjne były
zawierane łącznie z umową sprzedaży produktu i nie istniała możliwość samej tylko
sprzedaży tego produktu do sklepów prowadzonych przez stronę pozwaną,
co oznacza popełnienie przez tę stronę (kupującego) czynu nieuczciwej
konkurencji określonego w art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r.
o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. z 2003 r., nr 153, poz. 1503 ze zm.,
cyt. dalej jako „ustawa z 1993 r.”). Tworzy to po stronie pozwanej obowiązek
wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści (art. 18 ust. 1 pkt 5 ustawy).
Objęta pozwem kwota stanowi równowartość opłat, które w dokumentach
rozliczeniowych określono jako należności za promocje w nowo otwartych sklepach
i za gazetki reklamowe. Jako alternatywną podstawę roszczenia powódka
wskazywała nienależyte wykonanie przez stronę pozwaną zobowiązania
wynikającego z umów o świadczenie usług reklamowych, a ponadto wskazywała
na zawyżone wynagrodzenie przyjęte przez stronę pozwaną.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo, ustalając następujący stan faktyczny.
Strony nawiązały współpracę handlową w 2001 r. z inicjatywy powódki,
ponieważ powódka zamierzała wprowadzić swój towar (wodę mineralną „Polanica
Zdrój”) do dużej sieci handlowej strony pozwanej. Współpracujące strony zawarły
umowę o współpracę w zakresie zakupu i dostawy wody mineralnej.
Zasady współpracy wynikały z opracowanych przez stronę pozwaną wzorów
umowy oraz ogólnych warunków umów. Strony zawierały ponadto dodatkowe
porozumienia (promocyjne), mające na celu promocję towarów powoda.
Pozwana wystawiała faktury za wykonanie usług promocyjnych. W ogólnych
warunkach współpracy (zał. nr 4 do umowy o współpracę) określono w § 8 zakres
usług marketingowych. Zgodnie z warunkami handlowymi, przyjętymi od dnia
3
1 kwietnia 2008 r., powódkę obowiązywały określone rabaty, liczone od ceny
zakupu, wyznaczono kwotowo tzw. budżet promocyjny nie niższy niż 100.000 zł.
Zawarcie umowy o współpracę poprzedziły negocjacje stron, w których
negocjowano m.in. wysokość rabatów, poziom cen detalicznych u pozwanego.
Strona pozwana uzależniła rozpoczęcie współpracy handlowej od stworzenia tzw.
budżetu marketingowo-promocyjnego. Strona powodowa przyjmowała bez korekt
i zastrzeżeń wszystkie faktury obejmujące wynagrodzenie za usługi marketingowe,
akceptując wynagrodzenie należne pozwanemu i tym samym - potwierdzała
wykonanie takich usług (rodzaj usługi i należne wynagrodzenie). Powódka sama
występowała z inicjatywą przeprowadzenia akcji promocyjnych wody mineralnej
w sklepach pozwanej. Takie akcje marketingowe były ograniczone w sieci sklepów
strony pozwanej, co przyczyniało się do zwiększenia sprzedaży z towarów
dostarczanych przez stronę powodową. Pozwana wykonała wszystkie usługi,
za które wystawiała faktury zgodnie z cennikiem usług przyjętych w ustalonych
warunkach handlowych.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, strona powoda nie udowodniła tego,
że pobieranie opłat wskazanych w pozwie stanowiło czyn nieuczciwej konkurencji.
Nie wykazała też wysokości spełnionych przez siebie świadczeń, których
domagała się zwrotu. Wskazywana w pozwie kwota 231.400 zł stanowi ogólną
sumę wynagrodzenia umownego należnego stronie pozwanej od strony powodowej
za wykonane na rzecz strony powodowej usługi marketingowe. Okoliczności
zawarcia i wykonania umowy o usługi marketingowe nie świadczą o istnieniu po
stronie pozwanej czynu nieuczciwej konkurencji opisanego w art. 15 ust. 1 pkt 4
ustawy z 1993 r. Promocją dostarczanych stronie pozwanej towarów
zainteresowana była też strona powodowa. Dostawa towarów do sieci handlowej
strony pozwanej i przejęcie przez ten podmiot ryzyka handlowego (sprzedaży
towarów) nie wyklucza możliwości wykonywania usług marketingowych na rzecz
strony powodowej – dostawcy towarów do sklepu. Strona powodowa kontynuowała
współpracę (także marketingową) z pozwaną przez kilka lat. Nie sposób
przyjmować tego, że opłaty za promocję w nowo otwartych sklepach mogły być
kwalifikowane jako „opłaty za samo wejście do sklepu” pozwanej, ponieważ taki fakt
nie został udowodniony. Materiał dowodowy świadczy o zawarciu i wykonaniu
4
umowy o świadczenie usług marketingowych. Strona powodowa każdorazowo
przyjmowała bez korekt i zastrzeżeń wszystkie faktury obejmujące wynagrodzenie
za usługi marketingowe, uznając tym samym, iż usługi te były wykonywane w jej
interesie. Nie wykazano również tego, że strona pozwana pobierała ustaloną
roczną kwotę wydatków promocyjnych bez wykonania stosownych świadczeń.
Strona powodowa nie wykazała wysokości korzyści, które pozwany miałby
bezpośrednio uzyskać od niej (art. 18 ust. 1 pkt 5 ustawy z 1993 r.). Wprawdzie
dołączyła do pozwu odpisy faktur pozwanej, na których wskazywano na przelew
jako sposób zapłaty, nie przedstawiła jednakże dowodu spełnienia świadczenia
objętego przepisem art. 18 ust. 1 pkt 5 ustawy z 1983 r. Na dowody dotyczące
dokonywanych kompensat powódka powoływała się dopiero po upływie prekluzji
dowodowej (k. 175-191 akt sprawy). Nie wynika z nich jasno to, jaki był faktyczny
stan rozliczeń pomiędzy stronami.
Rozważając zasadność alternatywnej podstawy zgłoszonego żądania
o zapłatę kwoty 231.400 zł, Sąd Okręgowy stwierdził, że strona powodowa nie
wykazała przesłanek powstania odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego
określonych w art. 471 k.c.
Sąd Apelacyjny oddalił apelacje powoda, podzielając ustalenia faktyczne
i oceny prawne dokonane przez Sąd pierwszej instancji. Stwierdził, że od stycznia
2001 r. strony wiązała umowa o współpracę, zainicjowana przez stronę powodową
– producenta wody minrelanej. Powód był zainteresowany w sprzedaży tego
produktu w sieci handlowej pozwanego. Strony łączyła umowa o usługi
marketingowe i usługi takie były wykonywane przez stronę pozwaną, a do
czasu zakończenia współpracy (do sierpnia 2005 r.) powód bez korekt
i zastrzeżeń przyjmował wystawiane przez stronę pozwaną faktury za usługi
marketingowe, akceptując tym samym należne pozwanemu wynagrodzenie.
Powódka występowała z inicjatywą przeprowadzenia akcji promocyjnych
w sklepach pozwanego i działo się to w okresie trwającej współpracy pomiędzy
stronami. Powód nie udowodnił tego, że strona pozwana uzyskała jego kosztem
nienależne korzyści objęte pozwem, nie przedstawił dowodów dokumentujących
zapłatę takich należności. Na podstawie materiału dowodowego, przedstawionego
5
przez strony, nie można ustalić tego, jaki jest stan rozliczeń stron i czy powódka
spełniła te świadczenia, których zwrotu obecnie żąda. Nie było także podstaw
do uwzględnienia roszczenia powoda na podstawie art. 471 k.c.
W skardze kasacyjnej powoda podniesiono zarzuty naruszenia art. 224
k.p.c., art. 3 k.p.c., art. 6 k.p.c., art. 232 zd. II k.p.c., art. 47912
§ 1 k.p.c. w zw. z art.
382 k.p.c. i 391 k.p.c. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej podniesiono
zarzuty naruszenia art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r.
o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. z 2003 r., poz. 1503 ze zm., cyt.
dalej jako „ustawa z 1993 r.”), art. 83 § 1 k.c. oraz art. 471 k.c. Skarżący domagał
się uchylenia zaskarżonego wyroku i jego zmiany poprzez uwzględnienie apelacji
powoda, ewentualnie - przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Strona powoda wywodzi swoje roszczenie przede wszystkim z czynu
nieuczciwej konkurencji, określonego w art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z 16 kwietnia
1993 r. i twierdzi, że strona pozwana pobierała od niej inne niż marża handlowa
opłaty za przyjęcie towaru do sprzedaży. Pobieranie opłat następowało na
podstawie umów marketingowych, zawieranych pomiędzy stronami w latach 2003-
2005 i obejmujących promocje sprzedawanego towaru (wody mineralnej „Polanica
Zdrój”). Wskazując na taki czyn nieuczciwej konkurencji, strona powodowa żądała
od pozwanego wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści (art. 18 ust. 1 pkt 5
ustawy z 16 kwietnia 1993 r.).
W zakresie tego roszczenia strony powodowej należy podzielić zarzut
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie spełnia
bowiem podstawowych wymogów przewidzianych w tym przepisie, przede
wszystkim w sferze dokonania odpowiednich, pogłębionych ustaleń w związku
ze zgłoszonym przez stronę powodową roszczeniem podstawowym, wywodzonym
z faktu popełnienia deliktu nieuczciwej konkurencji. Z treści uzasadnienia
zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Apelacyjny skoncentrował całą uwagę
na tym, że strony wiązały - obok umowy o współpracę - roczne umowy
promocyjne (marketingowe) i skoro okazały się one prawnie skuteczne, a w
6
dodatku zostały prawidłowo wykonane, nie było podstaw do przyjmowania czynu
nieuczciwej konkurencji po stronie pozwanej (nabywcy produktu). Tymczasem sam
fakt zawarcia porozumień marketingowych (promocyjnych), odnoszących się do
produktu sprzedawanego do sieci dystrybucyjnej, nie eliminuje możliwości
konstruowania deliktu określonego w art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z 16 lipca 1993 r.
Innymi słowy, wspomniany delikt nie musi zatem przybierać postaci jedynie działań
o charakterze faktycznym, może też polegać na zawarciu określonego
porozumienia (obok umowy sprzedaży), uzasadniającego pobieranie od
sprzedającego (dostawcy) odpowiednich, odrębnych opłat (por. np. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2006 r., II CK 378/05, Wokanda
2006, nr 6, poz. 8).
W skardze kasacyjnej wskazywano także na te okoliczności, które powinny
być z pewnością brane pod uwagę przez Sądy meriti przy ocenie tego, czy stronie
pozwanej należałoby jednak postawić zarzut działania w warunkach nieuczciwej
konkurencji w okresie objętym wykonywaniem umów marketingowych.
Trzeba bowiem pamiętać o szeroko ujętym zakresie deliktu wynikającego z art. 15
ust. 1 pkt 4 ustawy z 16 kwietnia 1993 r.
Zasadnicze znaczenie przy konstruowaniu tego deliktu będą miały dwa
elementy: utrudnienie przedsiębiorcy dostępu do rynku i nieuczciwy charakter
takiego utrudnienia (sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami, art. 15 ust. 1
i art. 3 ustawy z dnia 16 lipca 1993 r.).
O utrudnieniu dostępu do rynku może świadczyć m.in. powszechność
praktyki zawierania umów marketingowych towarzyszącym umowie sprzedaży
towarów do sieci (z każdym dostawcą towarów), zachwianie odpowiedniej,
rzeczowej i finansowej relacji porozumień marketingowych (ich częstotliwości
i okresów) do sprzedawanej do sieci masy towarowej (zjawisko tzw.
nadmarketingu), narzucanie sprzedającemu (dostawcy) odpowiednich postaci wielu
rabatów (w ramach dostawy tego samego towaru do sieci), tworzenia niejasnych
z punktu widzenia umowy głównej (sprzedaży) tzw. budżetów promocyjnych
o charakterze tzw. kredytu handlowego, zawieranie umów o promocję towaru
renomowanego i in.
7
Element nieuczciwości w działaniu kupującego (dużej sieci handlowej)
pojawi się m.in. wówczas, gdy opłaty marketingowe, ponoszone przez dostawcę do
takiej sieci, byłyby jednak niewspółmiernie większym obciążeniem finansowym dla
dostawcy niż koszty stworzenia przez tego dostawcę samodzielnej akcji
marketingowej, tj. bez powiązania jej z umową główną (umową sprzedaży towarów
do sieci handlowej).
Nie można zatem przyjąć za miarodajny i wystarczający wywód
uzasadnienia zaskarżonego wyroku, w którym Sąd drugiej instancji ograniczył się
jedynie do oceny skuteczności prawnej i kwestii prawidłowego wykonania umów
marketingowych, wiążących strony w latach 2003-2005 r., bez odpowiedniego
wkomponowania tych umów w szersze ramy podstawy faktycznej roszczenia
powoda, wywodzonego z art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z 16 kwietnia 2003 r.
Przyjmując zatem trafność zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., należało
zaskarżony wyrok uchylić i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania
(art. 39815
§ 1 k.p.c.).
2. Sąd Apelacyjny nie podzielił sformułowanego w apelacji strony powodowej
zarzutu nietrafnego przyjęcia przez Sąd Okręgowy tzw. prekluzji dowodowej
(art. 47912
§ 1 k.p.c.), aczkolwiek stanowisku swemu nie dał wyrazu wprost w treści
uzasadnienia zaskarżonego wyroku. Oznacza to, że podzielił stanowisko Sądu
pierwszej instancji (s. 9-10 uzasadnienia wyroku tego Sądu; sprekludowanie
dowodu w zakresie powoływanych przez powoda kompensat na rzecz strony
pozwanej). Z treści skargi kasacyjnej nie wynika to, że powód twierdzi, iż na rzecz
strony pozwanej dokonywane były inne jeszcze opłaty niż wynikające z zawartych
porozumień marketingowych, co potwierdza także sposób konstruowania
alternatywnego roszczenia strony powodowej (o odszkodowanie na podstawie art.
471 k.c.). W związku z tym pojawia się kwestia, jaki fakt miałby być objęty prekluzją
dowodową, określoną w art. 47912
§ 1 k.p.c., skoro strona powodowa powołuje się
na opłaty dokonywane na podstawie umów marketingowych (niekwestionowane
przez stronę pozwaną) i z tym wiąże popełnienie przez stronę pozwaną
(kupującego) czynu nieuczciwej konkurencji w rozumieniu art. 15 ust. 1 pkt 4
ustawy z 16 kwietnia 1993 r. Przy odmiennej motywacji prawnej niż czyni
to skarżący należy zatem podzielić zarzut naruszenia art. 47912
§ 1 k.p.c.
8
W każdym razie z uzasadnienia wyroku Sądu pierwszej instancji, a tym bardziej –
z uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynika wprost to, czy omawianą prekluzją
dowodową (i ewentualnie dlaczego) objęte zostały dowody wskazujące na istnienie
i wysokość roszczenia powoda określonego w art. 18 ust. 1 pkt 5 ustawy
z 16 kwietnia 1993 r.
3. Nie sposób podzielić stanowiska skarżącego, że zaskarżony wyrok
narusza art. 83 § 1 k.c., jeżeli weźmie się pod uwagę motywację prawną tego
naruszenia eksponowaną w skardze (pkt 2 skargi). Należy bowiem stwierdzić,
że oba Sądy meriti w ogóle nie stosowały tego przepisu. W każdym razie nie było
podstaw do stwierdzenia, że obie strony – w tym także pozwany – złożyły
oświadczenie o zawarciu porozumień promocyjnych dla pozoru (art. 83 § 1 k.c.),
skoro właśnie pozwany zainteresowany był uzyskaniem odpowiedniej podstawy
prawnej świadczenia sprzedającego na rzecz kupującego w postaci opłat. Ponadto
– jak już stwierdzono wcześniej – dla konstruowania deliktu określonego w art. 15
ust. 1 pkt 4 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. nie ma znaczenia prawna skuteczność
porozumień marketingowych, jeżeli uzyskana przez kupującego opłata oznacza
jednocześnie pobieranie innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru
do sprzedaży w rozumieniu wspomnianego przepisu.
4. Zarzut naruszenia art. 471 k.c. łączy się z tym, że strona powodowa
zgłosiła także roszczenie alternatywne (roszczenie odszkodowawcze), niezwiązane
z faktem popełnienia czynu nieuczciwej konkurencji. Zarzut ten należy uznać
za nieuzasadniony, także przy przyjęciu jego uzupełniającego tylko charakteru.
W zaskarżonym wyroku Sądu Apelacyjnego trafnie bowiem przyjęto, że nie
zostały udowodnione wszystkie przesłanki kontraktowej odpowiedzialności
odszkodowawczej strony pozwanej, a przede wszystkim – istnienie szkody
i związku przyczynowego. W skardze kasacyjnej nawet nie doszło
do zakwestionowania oceny prawnej Sądu Apelacyjnego w tym zakresie (pkt 3
skargi). Skarżący wskazuje tylko, że aktywność pozwanego, podejmującego się
akcji reklamowej towarów powoda, „nie odpowiadała minimum stosunku reklamy”,
bez szczegółowego nawiązania do treści łączącego strony stosunku obligacyjnego.