Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 79/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 czerwca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
w sprawie z powództwa Mirosława S., i in.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 26 czerwca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 lipca 2007 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej
solidarnie na rzecz powodów kwotę 1800 (jeden tysiąc osiemset
złotych) tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowie dochodzili naprawienia szkody obejmującej utracone korzyści
w postaci nieuzyskanych dochodów z nieruchomości w okresie od dnia
2
17 października 1997 r., tj. od dnia wejścia w życie Konstytucji RP, do dnia
9 października 2001 r., tj. do dnia wydania decyzji stwierdzającej nieważność
decyzji wywłaszczeniowych z 11 sierpnia 1978 r., którymi pozbawiono
poprzedników prawnych powodów prawa własności nieruchomości.
Sąd I instancji uwzględnił powództwo zasądzając łącznie na rzecz powodów
kwotę 1.501.405,20 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wydania decyzji
administracyjnej odmawiającej powodom odszkodowania. Podkreślił, że strona
pozwana nie kwestionowała zasady odpowiedzialności, a ostatecznie
kwestionowała jedynie wysokość utraconego dochodu i sposób jej obliczenia.
Pozwany zaskarżył ten wyrok w części, tj. co do kwoty 150.140,52 zł
zarzucając w apelacji niewłaściwe zastosowanie art. 361 § 2 k.c., polegające na
przyjęciu przez Sąd niewspółmiernej wysokości utraconych przez powodów
hipotetycznych korzyści.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację, podzielając trafność stanowiska Sądu
Okręgowego, opartego na dowodzie z opinii biegłego, który wysokość szkody
wyliczył w oparciu o wskaźnik wzrostu cen i usług konsumpcyjnych, a więc zgodnie
ze stanowiskiem pozwanego. W ocenie Sądu odwoławczego, w sprawie
o odszkodowanie za utracone korzyści nie można marginalizować wysokości
korzyści, które osiągał z rzeczy sprawca szkody w okresie, w którym pozbawił
właściciela władztwa nad rzeczą. Próbę pozwanego zapłaty powodom za
powierzchnie najmu na poziomie 85 % w sytuacji wynajmowania w spornym
okresie całej nieruchomości, ocenił Sąd Apelacyjny jako prowadzącą do
pozbawienia powodów pełnego odszkodowania.
Pozwany Skarb Państwa w skardze kasacyjnej, zaskarżającej wyrok
w całości, zarzucił błędną wykładnię i w konsekwencji niewłaściwe zastosowanie
art. 160 § 1 k.p.a. poprzez przyjęcie odpowiedzialności pozwanego za szkodę
w postaci utraconych korzyści (utraty spodziewanych czynszów najmu) za okres
od dnia 17 października 1997 r., tj. od daty wejście w życie Konstytucji RP. Ponadto
zarzucił niewłaściwe zastosowanie art. 361 § 2 k.c. poprzez przyjęcie istnienia
podstawy do zasądzenia odszkodowania za szkodę w postaci utraconych korzyści.
Powołując się na orzecznictwo skarżący podkreślił dopuszczalność podnoszenia
3
w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa materialnego, chociażby
wcześniej owe zarzuty nie były sformułowane przez apelującego, ponieważ Sąd
odwoławczy nie jest zwolniony z obowiązku prawidłowego stosowania prawa
materialnego nawet w razie zaniechania podniesienia w apelacji zarzutu jego
naruszenia.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej pozwany wywodzi, że w kontekście
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 września 2003 r., sygn. akt K 20/02
(Dz.U. 2003, Nr 170, poz. 1660) kluczowym jest ustalenie daty powstania szkody.
W ocenie skarżącego szkoda powstała już w dacie wydania wadliwej decyzji
administracyjnej, a zatem powstania zobowiązania do naprawienia szkody nie
można łączyć z innym zdarzeniem, tj. z wydaniem w 2001 r. kolejnej decyzji
stwierdzającej nieważność decyzji wywłaszczeniowej. Pozwany twierdzi, że szkoda
wynikająca z decyzji administracyjnej powstaje już w momencie wystąpienia
uszczerbku w prawnie chronionych dobrach poszkodowanego, co potwierdza
brzmienie art. 160 § 1 k.p.a. stanowiącego o poniesieniu szkody „na skutek
wydania” decyzji z naruszeniem art. 156 § 1 k.p.a. W okolicznościach sprawy –
w ocenie skarżącego – szkoda powstała więc przed dniem 17 października
1997 r., a po wejściu w życie Konstytucji uległa co najwyżej zwiększeniu
o późniejsze następstwa sprawczego zdarzenia.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powodowie wnieśli o jej oddalenie
i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, podnosząc, że roszczenia
odszkodowawczego mogli dochodzić dopiero z chwilą stwierdzenia nieważności
decyzji wywłaszczeniowych, co nastąpiło decyzją z dnia 9 października 2001 r., i co
przesądza o powstaniu dopiero w tym momencie zobowiązania deliktowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw.
Rację ma skarżący tylko o tyle, że przedmiotem kontroli kasacyjnej Sądu
Najwyższego mogą być także zarzuty naruszenia prawa materialnego przez Sąd
odwoławczy, których to zarzutów Sąd ten nie analizował, bo nie były one objęte
rozpoznawaną przez niego apelacją. To stanowisko pozwanego jest zgodne
z uchwaloną przez Sąd Najwyższy uchwałą mającą moc zasady prawnej, że sąd
4
drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany
przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialengo,
a wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego,
z wyjątkiem nieważności postępowania, którą bierze z urzędu pod rozwagę
w granicach zaskarżenia (v. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 31 stycznia 2008 r., sygn. III CZP 49/07, dotychczas niepubl.).
Przechodząc do zarzutów sformułowanych w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej, za chybiony należało uznać zarzut niewłaściwego zastosowania art.
361 § 2 k.c., ponieważ Sąd Apelacyjny nie stosował tego przepisu jako podstawy
prawnej zasądzenia na rzecz powodów odszkodowania. Wymieniony przepis
zawiera jedynie ustawową deklarację przyjęcia w polskim k.c. zasady pełnego
odszkodowania, a więc obejmującego naprawienie tak szkody rzeczywistej, jak
i utraconych korzyści. Zastosowanie tej zasady ustawodawca wyraźne jednak
ograniczył tylko do wypadków braku odmiennego przepisu ustawy lub
postanowienia umowy. Sąd Apelacyjny analizował przepis art. 361 § 2 k.c.
wyłącznie w kontekście przedmiotu objętej nim regulacji, trafnie wyjaśniając
charakter szkody mającej postać lucrum cessans i sposób jej wyliczenia
w okolicznościach sprawy, z uwzględnieniem dowodu z opinii biegłego.
Natomiast kluczowe dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy zagadnienie określenia
chwili poniesienia przez powodów szkody nie jest przedmiotem regulacji art. 361
§ 2 k.c., podobnie jak i to, że wymieniony przepis nie jest podstawą prawną
odpowiedzialności odszkodowawczej.
Ocena zarzutu błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania art. 160 § 1
k.p.a., przyjętego za podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego za
szkodę mającą postać utraconych korzyści, musi oczywiście zostać
przeprowadzona z uwzględnieniem skutków ogłoszenia w Dzienniku Ustaw wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 września 2003 r. (sygn. akt K 20/02) oraz
przepisów, obowiązującej w dacie orzekania przez Sądy obu instancji, ustawy
z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1692), zwanej dalej „ustawą”. Z sentencji i uzasadnienia
wymienionego wyroku TK jednoznacznie wynika, że uznanie przepisu art. 160 § 1
k.p.a. za niezgodny w części z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP odnosi się do
5
naprawienia szkód powstałych po dniu 17 października 1997 r. Trybunał
Konstytucyjny posłużył się więc kryterium czasowym, tj. chwili powstania szkody,
nie przesądzając stanowczo czy jest ona tożsama z chwilą zdarzenia sprawczego
rozumianego jako wydanie decyzji administracyjnej podlegającej późniejszej
weryfikacji (w sprawie - będącej podstawą wywłaszczenia), czy też decyzji
stwierdzającej jej nieważność i wydanej w trybie nadzoru. W tej sytuacji pomocnym
staje się przepis intertemporalny zawarty w art. 5 ustawy, z którego wynika
obowiązek stosowania m.in. art. 160 § 1 k.p.a. w brzmieniu obowiązującym do dnia
1 września 2004 r., tj. do dnia wejścia w życie tej ustawy (v. wyrok SN z dnia
17 lutego 2005 r. sygn. akt I CSK 623/04, niepubl.). Ustawodawca wprowadził
obowiązek jego stosowania we wskazanym w ustawie brzmieniu do zdarzeń
i stanów prawnych powstałych przed dniem wejścia w życie tej ustawy.
Zdarzeniem powstałym przed dniem 1 września 2004 r. jest wydanie decyzji
skutkującej powstaniem prawnej możliwości żądania naprawienia przez Skarb
Państwa szkody, będącej elementem zobowiązania deliktowego. Źródłem jego
powstania była więc decyzja z dnia 9 października 2001 r. stwierdzająca
nieważność decyzji wywłaszczeniowej z dnia 11 sierpnia 1978 r. Jeżeli więc
z mocy art. 5 ustawy do zdarzenia z dnia 9 października 2001 r. należało
zastosować art. 160 § 1 k.p.a. w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 września
2004 r., to oznaczało to obowiązek zastosowania tego przepisu w brzmieniu
uwzględniającym już skutki prawne ogłoszenia w Dzienniku Ustaw powołanego
wyroku TK, a to z mocy art. 190 ust. 3 zd. 1 Konstytucji RP.
Innymi słowy, do skutków zdarzenia powstałego w 2001 r. a więc wydania
decyzji nadzorczej, skutkującej powstaniem możliwości żądania naprawienia
szkody, będącej elementem zobowiązania deliktowego, należało zastosować art.
160 § 1 k.p.a. i to w brzmieniu pozbawionym już wcześniejszego ograniczenia
zakresu odszkodowania tylko do rzeczywistej szkody, a nie w jego
dotychczasowym brzmieniu, bo takiego sformułowania nie użył ustawodawca w art.
5 ustawy. Odmienny pogląd w tym zakresie wyraził Sąd Najwyższy w tezie wyroku
z dnia 7 lipca 2005 r., sygn. akt IV CK 52/05, niepubl., którego skład orzekający
w niniejszej sprawie nie podziela.
6
Akceptowane stanowisko jest zgodne z wyrażonym w reprezentatywnym
piśmiennictwie poglądem, że źródła powstania zobowiązania odszkodowawczego
należy upatrywać w decyzji stwierdzającej nieważność ostatecznej decyzji
administracyjnej, a to wobec istnienia ścisłego związania zobowiązania
odszkodowawczego z prejudycjalnym stwierdzeniem nieważności zawartym
w kwalifikowanej decyzji administracyjnej. Istnienie takiego związku pozwala
stwierdzić, że zobowiązanie deliktowe do którego stosuje się art. 160 § 1 k.p.a.
powstaje w chwili uprawomocnienia się decyzji nadzorczej. Dopiero bowiem jej
wydanie stwierdzające naruszenie prawa wskutek uprzedniego wydania nieważnej
decyzji administracyjnej ma to znaczenie, że dopiero wówczas można żądać
naprawienia szkody. Decyzja nadzorcza jest więc prejudycjalną przesłanką
stwarzającą możliwość dochodzenia naprawienia powstałej wówczas szkody, jest
więc przesłanką kreującą możliwość skutecznego dochodzenia roszczenia
odszkodowawczego. Powstanie tego roszczenia następuje więc z chwilą ziszczenia
się złożonego stanu faktycznego obejmującego uprzednie wydanie wadliwej
decyzji, a następnie wydanie decyzji stwierdzającej tę wadliwość. Tę ostatnią
kwalifikuje się w piśmiennictwie jako orzeczenie prejudycjalne wywierające skutki
materialnoprawne w postaci zobowiązania deliktowego, będącego źródłem
roszczenia odszkodowawczego.
Taką interpretację normy art. 160 § 1 k.p.a., stosowanego nadal z mocy art.
5 ustawy, zaprezentowano również w orzecznictwie, stwierdzając, że Trybunał
Konstytucyjny nie uwarunkował możliwości dochodzenia odszkodowania
w zakresie utraconych korzyści od daty wydania wadliwej decyzji (wyrok SN z dnia
8 lutego 2008 r., sygn. I CSK 477/07, niepubl.). Istnienia tego rodzaju zależności
nie przyjął również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 stycznia 2006 r., sygn. I CK
273/05 (Biul. SN 2006/5/11), w którym wyraźnie wręcz stwierdził, że powstanie
szkody należy wiązać ze zdarzeniem w postaci wydania decyzji nadzorczej
stwierdzającej nieważność wcześniejszej decyzji. Konkretna szkoda powodów
wyrażająca się w nieotrzymaniu czynszu najmu w okresie od dnia 17.10.1997 r. do
dnia 9.10.2001 r. powstała więc dopiero po wydaniu w 2001 r. decyzji
stwierdzającej nieważność i dopiero wówczas szkoda ta mogła być przedmiotem
7
skutecznego dochodzenia jej naprawienia (v. wyrok SN z dnia 13 listopada 2003 r.,
sygn. akt I CK 262/02; niepubl.).
Podzielając wyrażone w orzecznictwie stanowisko, że z mocy art. 3 k.c. oraz
art. 5 ustawy należy – najogólniej biorąc – stosować stan prawny obowiązujący
w dacie zaistnienia zdarzenia wywołującego szkodę (v. uzasadnienie wyroku SN
z dnia 12 września 2007 r., sygn. akt I CSK 220/07, niepubl.), to w okolicznościach
niniejszej sprawy w odniesieniu do określenia chwili powstania szkody przyjąć
należy, że podstawą odpowiedzialności pozwanego był przepis art. 160 § 1 k.p.a.
w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 września 2004 r., a więc uwzględniającym
już skutki prawne ogłoszenia w Dzienniku Ustaw wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 23 września 2003 r.
Wobec powyższego zarzut naruszenia art. 160 § 1 k.p.a., w każdej z obu
możliwych postaci naruszenia, okazał się nieusprawiedliwiony.
W tej sytuacji Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1
i art. 99 k.p.c. oraz na podstawie § 6 pkt 6 i § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz.
1349 ze zm.).