Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 28/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 lipca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący)
SSN Andrzej Wróbel (sprawozdawca)
SSN Józef Iwulski
w sprawie z odwołania S. B.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o zapłatę odsetek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 lipca 2008 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 7 listopada 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie:
2
Zakład Ubezpieczeń Społecznych (organ rentowy) decyzją z dnia 15 maja
2006 r. odmówił S. B. ( wnioskodawca) wypłaty odsetek za zwłokę od dokonanych
płatnikowi zwrotów nadwyżki po upływie 30 dni od dnia wpływu deklaracji
rozliczeniowych z tytułu kwot uznań przewyższających kwotę należnych składek z
tytułu ubezpieczeń społecznych, rozliczonych przez płatnika w ciężar składek na
ubezpieczenie społeczne, w okresie od stycznia 1999 r. do marca 2001 r., od
czerwca 2001 r. do maja 2002 r., od lipca 2002 r. do września 2002 r.
Sąd Okręgowy – Sąd Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 24 maja
2007 r. oddalił odwołanie wnioskodawcy od powyższej decyzji organu rentowego.
Sąd ustalił między innymi, że w 1999 r. wnioskodawca wniósł do organu
rentowego o zwrot kwot wypłaconych tytułem zasiłków poprzez rozliczenie
nadpłaty wynikającej z deklaracji rozliczeniowych za miesiące kwiecień-czerwiec
1999 r. Zwrot ten otrzymał – bez odsetek – do lipca 2000 r. W 2001 r.
wnioskodawca zażądał zapłaty odsetek od nieterminowej wypłaty zwrotu
nadpłaconych świadczeń z tytułu zasiłków za okres od stycznia 1999 do kwietnia
2000, występując jednocześnie z żądaniem zwrotu nadpłaty składek na
ubezpieczenie społeczne za okres od maja do listopada 2000 r. wraz z odsetkami
od dnia wypłaty każdej miesięcznej składki. W styczniu 2001 r. organ rentowy
wypłacił wnioskodawcy kwotę 28.331,23 zł. Kolejne wezwanie do zapłaty
wnioskodawca skierował do organu rentowego w 2003 r.; dotyczyło ono zwrotu
nadpłaconych składek za marzec-maj 2001 r., sierpień 2001 r., oraz wrzesień-
listopad 2002 r. Po przeprowadzeniu kontroli w siedzibie wnioskodawcy organ
rentowy zwrócił przedsiębiorcy nadpłatę za okres od stycznia 2001 r. do lutego
2003 r. w kwocie 40.456,32 zł. Organ rentowy ustalił, że płatnik w tym okresie
rozliczał w ciężar składek wypłacone zasiłki z ubezpieczenia społecznego oraz
zasiłki finansowane z budżetu państwa, których wysokość przekraczała kwotę
należnych składek na ubezpieczenie społeczne, wykazując te kwoty w składanych
deklaracjach rozliczeniowych. W czerwcu 2003 r. wnioskodawca zażądał wypłaty
odsetek od zwróconych mu kwot dotyczących nadpłat za lata 1999-2000, o raz za
styczeń – grudzień 2001 r. Organ rentowy odmówił wypłaty odsetek.
W kwietniu 2004 r. płatnik wystąpił z pozwem o zapłatę kwoty 16.449,54 zł
tytułem odsetek od nadpłaconych składek za okres od lipca do grudnia 1999 r. oraz
3
od stycznia do kwietnia 2000 r. Pozew przekazano organowi rentowemu jako
wniosek. ZUS wydał decyzję odmowną, od której wnioskodawca wniósł odwołanie
Sąd ustalił, że bezspornie od stycznia 1999 r. do marca 2001 r., od czerwca
2001 r. do maja 2002 r. oraz od lipca 2002 r. do września 2002 r. po stronie
wnioskodawcy powstała nadwyżka w rozliczeniach z organem rentowym w kwocie
125.444,37 zł, która została mu zwrócona przez organ rentowy. Sporne jest
natomiast oprocentowanie tej nadwyżki.
W ocenie Sądu pierwszej instancji kwestią zasadniczą dla rozstrzygnięcia
sprawy jest ustalenie, czy nadpłata wynika z uiszczenia przez wnioskodawcę
składek na ubezpieczenia społeczne w zawyżonej wysokości czy też stanowiła
wynik rozliczenia należnych składek z wypłaconymi przez wnioskodawcę zasiłkami
rodzinnymi, pielęgnacyjnymi i wychowawczymi.
Sąd, powołując przepisy art. 24 ust. 6a, 6b i 6c ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2007 r. Nr 11, poz. 74) oraz art. 77 § 1 Ordynacji podatkowej, przyjął, że co do
zasady nadpłacone lub nienależnie opłacone składki na ubezpieczenie społeczne
podlegały zwrotowi na rzecz ubezpieczonego wraz z oprocentowaniem. Odmienny
natomiast sposób rozliczeń przewidziano w przypadku zwrotu na rzecz płatnika
wypłaconych przez niego zasiłków finansowanych z ubezpieczenia społecznego.
Zgodnie z przepisem art. 61 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.), prawo do
zasiłków i ich wysokość ustalają oraz zasiłki te wypłacają płatnicy składek na
ubezpieczenie chorobowe, którzy zgłaszają do ubezpieczenia powyżej 20
ubezpieczonych. Wnioskodawca spełniał tę przesłankę, a zatem obciążał go
obowiązek wymieniony w tym przepisie. Sąd wskazał, że kwoty wypłaconych
zasiłków podlegają rozliczeniu w trybie określonym w § 5 ust. 10 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu
postępowania w sprawach rozliczania składek, wypłaconych zasiłków z
ubezpieczeń chorobowego i wypadkowego, zasiłków rodzinnych, pielęgnacyjnych i
wychowawczych oraz kolejności zaliczania wpłat składek na poszczególne
fundusze (Dz.U. Nr 165, poz. 1197 ze zm.). Przepis ten stanowi, że płatnik
4
dokonuje wpłaty składek na ubezpieczenie społeczne w wysokości stanowiącej
różnicę między kwotą należnych składek na ubezpieczenia społeczne, wykazanych
w deklaracji rozliczeniowej oraz kwotą wypłaconych zasiłków oraz przysługującego
płatnikowi wynagrodzenia nazywanego w rozporządzeniu „kwotą uznań". Na
podstawie przepisu § 19 ust. 1 tego rozporządzenia, co do zasady rozliczenie kwot
uznań następuje poprzez zaliczenie ich na poczet bieżących składek na
ubezpieczenie społeczne. Zgodnie z treścią ust. 2 tego przepisu w sytuacji, gdy
nadwyżka powstała z tytułu uznań, o których mowa w ust. 1, przewyższa kwotę
należnych składek na ubezpieczenie społeczne, Zakład Ubezpieczeń Społecznych
powinien dokonać jej zwrotu w terminie 30 dni od dnia wpływu deklaracji
rozliczeniowej za dany miesiąc kalendarzowy. Według Sądu Okręgowego,
ustawodawca odmiennie niż to ma miejsce w przypadku zwrotu nienależnie
opłaconych składek, nie przewidział możliwości oprocentowania kwot wypłaconych
nadwyżek. Nie ulega przy tym wątpliwości, że wypłacone przez płatnika zasiłki,
pomimo iż są rozliczane w ciężar składek, nie mogą być traktowane na równi ze
składką na ubezpieczenie społeczne, a co za tym idzie nie znajdują do nich
zastosowania reguły dotyczące zwrotu nadpłaty przewidziane w Ordynacji
podatkowej. W odesłaniu określonym w art. 31 ustawy systemowej w sposób
wyraźny wskazano, że zastosowanie przepisów Ordynacji ograniczone jest jedynie
do należności z tytułu składek.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 7
listopada 2007 r. oddalił apelację wnioskodawcy od powyższego wyroku Sądu
pierwszej instancji.
W ocenie Sądu Apelacyjnego chybiony jest zarzut naruszenia zaskarżonym
wyrokiem przepisu art. 77 w związku z art. 78 Ordynacji podatkowej, które dotyczą
oprocentowania nadpłaty w sytuacji niezwrócenia jej podatnikowi w terminie
określonym przez ustawę. W stanie faktycznym sprawy przepisy Ordynacji
podatkowej nie mają zastosowania. Nie ma bowiem wątpliwości, że przedmiotem
sporu jest prawo wnioskodawcy do odsetek od zwróconych mu kwot wypłaconych
przez niego zasiłków finansowanych z ubezpieczenia społecznego. Nie jest to
zatem zwrot nadpłaty, o jakiej mowa w powołanych w apelacji przepisach Ordynacji
podatkowej.
5
Definicję nadpłaty zawiera przepis art. 72 Ordynacji podatkowej, który w § 1
pkt 1 stanowi, że „za nadpłatę uważa się kwotę nadpłaconego lub nienależnie
zapłaconego podatku.” Istota nadpłaty polega na tym. że podatnik płaci wówczas,
gdy nie musi tego robić (nie istnieje obowiązek podatkowy) lub też płaci za dużo
(kwota podatku zapłaconego przewyższa kwotę należną). Drugą cechą
charakterystyczną nadpłaty jest to, że zawsze musi ona być uiszczona na rzecz
organu podatkowego. Adresatem płaconego "podatku" nie może być, co oczywiste,
inny organ. Wpłata ta może być dokonana bezpośrednio na rzecz organu
podatkowego, jak również na rzecz płatnika lub inkasenta. W rezultacie nadpłata
określona w art. 72 Ordynacji podatkowej, dotyczy podatku, a więc
publicznoprawnego, nieodpłatnego, przymusowego oraz bezzwrotnego
świadczenia pieniężnego na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub
gminy wynikającego z ustawy podatkowej (art. 6 Ordynacji podatkowej). Takiego
charakteru, t.j. charakteru nadpłaty określonej w art. 72 § 1 Ordynacji podatkowej z
całą pewnością – zdaniem Sądu - nie mają kwoty wypłacone przez organ rentowy
tytułem zwrotu wypłaconych ubezpieczonym przez wnioskodawcę zasiłków
stosownie do treści art. 61 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Należności te nie były uiszczone
bezpośrednio na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Według Sądu, nie można zatem przyjąć, jak twierdzi apelujący, że dotyczyły
one nadpłaconych składek na ubezpieczenie społeczne. Przewidziana w § 5 ust. 10
rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie szczegółowych zasad i trybu
postępowania w sprawach rozliczania składek, wypłaconych zasiłków z
ubezpieczeń chorobowego i wypadkowego, zasiłków rodzinnych, pielęgnacyjnych i
wychowawczych oraz kolejności zaliczania wpłat składek na poszczególne
fundusze możliwość zaliczenia wypłaconych zasiłków oraz należnego płatnikowi
wynagrodzenia z tytułu dokonywanych wypłat, t.j. tzw. „kwoty uznań" nie nadaje tej
należności charakteru składek na ubezpieczenia społeczne. W konsekwencji, w
stanie faktycznym sprawy nie mają zastosowania wymienione wyżej przepisy
Ordynacji podatkowej. Jak bowiem trafnie zauważył Sąd Okręgowy znajdujące się
w art. 31 ustawy systemowej odesłanie do enumeratywnie wymienionych przepisów
Ordynacji podatkowej dotyczy wyłącznie kwestii należności z tytułu składek
6
(składek na -ubezpieczenie społeczne art. 4 pkt 3). W tej sytuacji, w ocenie
Sądu drugiej instancji, całkowicie bezprzedmiotowe są obszerne wywody zawarte
w uzasadnieniu apelacji zawierające szczegółową analizę zmieniającej się treści
art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych gwarantującej oprocentowanie
nadpłat już od wejścia w życie wymienionej ustawy, aż po nadanie nowej treści art.
24 tej ustawy, przewidującej w sposób samodzielny oprocentowanie nienależnie
opłaconych składek, jeżeli nie zostały zwrócone w określonym terminie (art. 24 ust.
6e obowiązujący od 1 lipca 2004 roku). Przepis art. 31 jak i art. 24 ust. 6e ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych, niezmiennie bowiem dotyczyły należności z
tytułu składek przewidując odpowiednie stosowanie przepisów Ordynacji
podatkowej. Tymczasem należność wypłacona wnioskodawcy nie miała charakteru
składki na ubezpieczenie społeczne.
Odnosząc się do zarzutów apelacji dotyczących błędnej wykładni
omawianych przepisów wskutek zastosowania jedynie reguł wykładni gramatycznej
bez sięgania do reguł wykładni celowościowej i funkcjonalnej Sąd podniósł, że w
swej istocie zmierzają one do stworzenia normy prawnej nie wynikającej z art. 31
ustawy systemowej. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, między innymi w
wyroku z dnia 13 stycznia 2006 r. I UK 155/05 (OSNP z 2006 nr 23-24, poz. 368),
że przy wszelkiej wykładni prawa nie jest dopuszczalne nie tylko zawężanie
znaczenia słów użytych w przepisie prawa, ale również ich interpretacja wbrew
wynikom wykładni językowej. Pierwszeństwo ma bowiem wykładnia językowa, a
dopiero, gdy ta zawodzi, prowadząc do wyników nie dających się pogodzić z
racjonalnym działaniem ustawodawcy i celem, jaki ma realizować dana norma,
sięga się do dyrektyw wykładni systemowej i funkcjonalnej. Skarżący, w ocenie
Sądu, nie wskazał dyrektyw wykładni systemowej czy funkcjonalnej
(celowościowej), które uzasadniałyby przyjętą przez niego w apelacji interpretację
przepisów.
Sąd zważył, że autor apelacji ma wątpliwości w zakresie skuteczności
zarzutów określonych w pkt. 4 i 2, skoro w punkcie 3 formułuje zarzut naruszenia
art. 32 Konstytucji w związku z art. 481 § 1 i 2 k.c. wywodząc, iż sposobem wydania
rozstrzygnięcia zgodnego z porządkiem konstytucyjnym w kontekście braku
zupełności i kompletności regulacji ustawy systemowej może być np. art. 481 § 1
7
i 2 k.c. Zdanie Sądu drugiej instancji, skarżący nie wskazuje, który z przepisów
mających zastosowanie w sprawie jest sprzeczny z Konstytucją RP naruszając jej
przepis art. 32. Całkowicie nieuprawniony jest pogląd odnośnie do bezzasadnego
pominięcia przez Sąd pierwszej instancji art. 481 § 1 i 2 k.c., bowiem w stosunkach
opartych na prawie ubezpieczeń społecznych odsetki od opóźnionego świadczenia
uregulowane są - dla potrzeb tego prawa - wyczerpująco, bez możliwości
odwoływania się do przepisów prawa cywilnego. Świadczenia należne w tym
systemie nie mają charakteru obligacyjnego, więc obowiązek zapłaty odsetek może
wynikać tylko z ustawy. W jednym tylko wypadku Zakład Ubezpieczeń Społecznych
jest obowiązany do wypłaty odsetek w wysokości określonej przepisami prawda
cywilnego, wówczas gdy nie dokona - w następstwie okoliczności, za które ponosi
odpowiedzialność - wypłaty świadczeń w terminach przewidzianych w przepisach
dotyczących ich przyznawania i wypłacania (art. 85 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych). Chodzi zatem o odsetki za zwłokę w świadczeniu,
powstałą na skutek okoliczności, za które ten organ odpowiada, a nie za
opóźnienie, w którym nie ma elementu winy. Z tej przyczyny – zdaniem Sądu
drugiej instancji - niedopuszczalna jest analogia z art. 476 i 481 k.c. (por. uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 11 września 1991 r., U UZP 11/91, OSP 1992 nr 7-8,
poz. 147 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 października 1997 r. II UKN
208/97, OSNAPiUS 1998 nr 15 poz. 461). Przedstawione wyżej wywody dotyczące
braku podstaw do ustalenia wnioskodawcy prawa do odsetek od zwróconych mu
kwot wypłaconych przez niego świadczeń z ubezpieczenia społecznego, w ocenie
Sądu Apelacyjnego, są tym bardziej uzasadnione, jeśli zważy się na sytuację
prawną płatnika składek, a taki przymiot niewątpliwie posiadał wnioskodawca jako
osoba zatrudniająca pracowników (art. 4 pkt 2 lit. a) ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych). Tym właśnie podmiotom, w przypadku zatrudnienia
powyżej 20 pracowników, ustawodawca powierzył wypłatę zasiłków z
ubezpieczenia społecznego oraz finansowanych z budżetu państwa, przewidując
stosowne wynagrodzenie za wykonywanie tych czynności (art. 3 ust. 2 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych).
Wnioskodawca zaskarżył powyższy wyrok Sądu drugiej instancji w całości
skargą kasacyjną, w której zarzucił:
8
1. naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 23 ust 1 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 64 ust 2 ustawy o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa oraz art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a to
poprzez dokonanie błędnej i zawężającej wykładni wskazanych przepisów, co
skutkowało ich wadliwym zastosowaniem do oceny skutków prawnych zaistniałego
w sprawie niniejszej stanu faktycznego, polegającym w szczególności na
niezasadnym uznaniu, że w sytuacji, gdy płatnik uiścił kwotę z tytułu zasiłków w
wysokości przekraczającej kwotę należną nie stosuje się przepisów o obowiązku ze
strony organu przyjmującego nienależne świadczenie zapłaty odsetek od
nieterminowo zwróconych kwot oraz, że do oceny skutków prawnych
przedmiotowej sytuacji nie stosuje się przepisów ustawy o ubezpieczeniach
społecznych oraz ordynacji podatkowej, podczas gdy wniosek przeciwny wynika z
prawidłowej wykładni powołanego przepisu art. 23 ust 1 interpretowanego per
analogiam i jej art. 31.
2. naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 72 § 1, art. 73 i art. 78
Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych polegające na dokonaniu zawężającej i w konsekwencji błędnej
wykładni pojęcia „nadpłaty" na gruncie regulacji prawa podatkowego i ustawy
systemowej, podczas gdy Ordynacja podatkowa w powołanych przepisach statuuje
generalną zasadę, iż każda sytuacja uiszczenia obywatela świadczenia
pieniężnego w wysokości przekraczającej należną (świadczenia nadpłaconego lub
nienależnie zapłaconego) bez względu na sposób obliczenia tychże należności
powoduje powstanie nadpłaty, która z kolei na zasadzie art. 78 podlega
oprocentowaniu w wysokości równej oprocentowaniu od zaległości podatkowych;
3. naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 77 w związku z art. 78
Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych polegające na dokonaniu błędnej wykładni wskazanych przepisów
wskutek zastosowania jedynie reguł wykładni gramatycznej i w konsekwencji
nieuzasadnionym uznaniu, że nie mają one zastosowania w sprawie niniejszej,
podczas gdy reguły wykładni celowościowej i funkcjonalnej prowadzą do wniosku
9
odmiennego o niezbędności ich zastosowania i co za tym idzie istnieniu po stronie
ZUS obowiązku do wypłacenia odsetek z tytułu nieterminowego zwrotu składek.
Wskazując na powyższe podstawy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania
lub zmianę zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy
poprzez orzeczenie o obowiązku zapłaty przez organ rentowy odsetek na rzecz
wnioskodawcy tytułem nieterminowo zwróconych nadpłat w łącznej wysokości
25.198,50 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 27 czerwca 2003 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy.
Przedmiot postępowania w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych
wyznacza w zasadzie przedmiot zaskarżonej decyzji organu rentowego. W
rozpoznawanej sprawie przedmiotem postępowania jest prawo wnioskodawcy do
wypłaty odsetek za zwłokę od dokonanych płatnikowi zwrotów nadwyżki po upływie
30 dni od dnia wpływu deklaracji rozliczeniowych z tytułu kwot uznań
przewyższających kwotę należnych składek z tytułu ubezpieczeń społecznych,
rozliczonych przez płatnika w ciężar składek na ubezpieczenie społeczne, w
okresie od stycznia 1999 r. do marca 2001 r., od czerwca 2001 r. do maja 2002 r.,
od lipca 2002 r. do września 2002 r. Nie jest to zatem prawo wnioskodawcy do
odsetek od zwróconych mu kwot wypłaconych przez niego zasiłków finansowanych
z ubezpieczenia społecznego, jak błędnie przyjął Sąd drugiej instancji.
W rozpoznawanej sprawie jest bezsporne, iż od stycznia 1999 r. do marca
2001 r., od czerwca 2001 r. do maja 2002 r. oraz od lipca 2002 r. do września 2002
r. po stronie wnioskodawcy powstała nadwyżka (nadpłata) w rozliczeniach z
organem rentowym w kwocie 125.444,37 zł, która została mu zwrócona przez
organ rentowy. Sporne jest natomiast oprocentowanie tej nadwyżki (nadpłaty).
Nadpłata ta nie wynika z uiszczenia przez wnioskodawcę składek na ubezpieczenia
społeczne w zawyżonej wysokości, ani też nie stanowi wyniku rozliczenia
należnych składek z wypłaconymi przez wnioskodawcę zasiłkami rodzinnymi,
pielęgnacyjnymi i wychowawczymi. Jest to bowiem nadwyżka z tytułu kwot uznań
10
przewyższających kwotę należnych składek z tytułu ubezpieczeń społecznych,
rozliczonych przez płatnika w ciężar składek na ubezpieczenie społeczne.
Ustalenie to może mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, gdy się zważy, że
pogląd Sądu drugiej instancji o nieprzysługiwaniu wnioskodawcy prawa do odsetek
oparty był na założeniu, że cech nadpłaty nie mają kwoty wypłacone przez organ
rentowy tytułem zwrotu wypłaconych ubezpieczonym przez wnioskodawcę zasiłków
stosownie do treści art. 61 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Kwota uznań, która w niniejszej
sprawie przewyższa kwoty należnych składek z ubezpieczenia społecznego to
kwota wynagrodzenia przysługującego płatnikowi za wykonywanie zadań
związanych z ustalaniem prawa do świadczeń i ich wysokości oraz wypłatą
świadczeń z ubezpieczenia chorobowego (art. 3 ust. 2 ustawy). Przy czym,
zgodnie § 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 14 grudnia
1998 r. w sprawie wysokości i trybu wypłaty wynagrodzenia płatnikom składek z
tytułu wykonywania zadań z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (Dz. U. Nr 153. Poz. 1005), kwota przysługującego płatnikowi
wynagrodzenia potrącana jest z należnych od płatnika składek na ubezpieczenia
społeczne. Z przepisów tych wynika, że kwota uznań jest rozliczana w ciężar
należnych składek na ubezpieczenie społeczne, a nie w ciężar wypłaconych
zasiłków, które również podlegają rozliczeniu w ciężar składek na ubezpieczenie
społeczne. Wynika to także z § 5 ust. 10 rozporządzenia, który stanowi, że płatnik
dokonuje wpłaty składek na ubezpieczenia społeczne, z zastrzeżeniem ust. 14, w
wysokości stanowiącej różnicę między: 1) kwotą należnych składek za dany
miesiąc kalendarzowy, wykazanych w deklaracji rozliczeniowej, i 2) kwotą
wypłaconych ubezpieczonym zasiłków, zasiłków rodzinnych, pielęgnacyjnych i
wychowawczych oraz przysługującego płatnikowi składek wynagrodzenia, o którym
mowa w art. 3 ust. 2 ustawy, zwanej dalej "kwotą uznań".
Niezależnie zatem, czy nadwyżka jest wynikiem dokonania przez płatnika
wpłaty przewyższającej prawidłową kwotę do zapłaty wynikającą z deklaracji
rozliczeniowej lub wynikającej z wadliwego rozliczenia w deklaracji składek,
zasiłków i kwot uznań, w każdym wypadku chodzi o różnicę między kwotą
należnych składek na ubezpieczenie społeczne z jednej strony, a kwotami
11
wypłaconych zasiłków oraz kwotą uznań z drugiej. Prowadzi to do wniosku, że dla
bytu i charakteru prawnego nadwyżki nie jest istotne to, czy nadwyżka jest
rezultatem nadpłaty składek na ubezpieczenie społeczne czy zasiłków lub kwoty
uznań, ponieważ nadwyżka wynika z porównania dokonanej przez płatnika wpłaty i
należności wynikającej z deklaracji rozliczeniowej. Nie można zatem różnicować
prawnego charakteru nadwyżki, a w konsekwencji uprawnienia do żądania jej
zwrotu oraz ewentualnych odsetek lub oprocentowania za zwłokę lub opóźnienie w
zwrocie tej nadwyżki, w zależności od tego, czy w nadwyżce mieszczą się kwoty
nadpłaconych składek na ubezpieczenia społeczne lub kwoty nadpłaconych
zasiłków czy kwoty uznań.
Przemawia za tym także przyjęty w ustawie o systemie ubezpieczeń
społecznych mechanizm rozliczania składek na ubezpieczenie społeczne, który
dotyczy także zasiłków wypłacanych przez płatników i należnych im kwot
wynagrodzenia, tzw. kwot uznań. Zgodnie z art. 46 ust. 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych rozliczenie składek, o których mowa w ust. 1, oraz
wypłaconych przez płatnika w tym samym miesiącu zasiłków oraz zasiłków
rodzinnych i pielęgnacyjnych podlegających rozliczeniu na poczet składek
następuje w deklaracji rozliczeniowej według ustalonego wzoru. Deklaracja
rozliczeniowa zawiera między innymi - zestawienie należnych składek na
poszczególne rodzaje ubezpieczeń społecznych, z uwzględnieniem podziału na
składki finansowane przez ubezpieczonego i przez płatnika oraz budżet państwa i
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, - kwoty wypłaconych
zasiłków oraz zasiłków finansowanych z budżetu państwa, podlegających
rozliczeniu w ciężar składek na ubezpieczenia społeczne oraz kwoty wynagrodzeń
z tytułu niezdolności do pracy, - kwoty przysługujących płatnikowi wynagrodzeń w
myśl art. 3 ust. 2, tzw. kwoty „uznań”; -zestawienie należnych składek na: a)
ubezpieczenie zdrowotne uwzględniając podział na podmioty, które finansują
składki, b) Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Podkreślić należy, że zasady rozliczania wypłaconych zasiłków i należnych
płatnikowi wynagrodzeń uregulowane są w ustawie o systemie ubezpieczeń
społecznych, nie zaś w ustawie o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa. W związku z tym, gdy nadwyżka jest
12
rezultatem nadpłaty w wypłaconych przez płatnika zasiłkach lub wynagrodzenia
przysługującego płatnikowi na podstawie art. 3 ust. 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, to prawo do zwrotu takiej nadwyżki nie jest
równoznaczne z żądaniem zwrotu nadpłaconych zasiłków lub kwot uznań.
Nadwyżka ta bowiem jest wielkością rachunkową (rozliczeniową) i jako taka może
być wynikiem wadliwych rozliczeń zawartych w deklaracji rozliczeniowej lub
zawyżonych w stosunku do wykazanych w deklaracji kwot do zapłaty ( art. 46 ust. 4
pkt 7 ustawy) wpłat rzeczywiście zapłaconych przez płatnika.
Mimo zatem, że deklaracji rozliczeniowej płatnik rozlicza kwoty z różnych
tytułów, a mianowicie z mających charakter należności publicznoprawnych składek
na ubezpieczenie społeczne, z tytułu świadczeń na rzecz osób uprawnionych
(zasiłki) oraz własnego wynagrodzenia (kwoty uznań), to ze względu na to, że
zarówno zasiłki jak i wynagrodzenie rozliczane są w ciężar składek na
ubezpieczenie społeczne, a także z uwagi na uregulowanie zasad i trybu
dokonywania rozliczeń w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych i przepisach
rozporządzenia wykonawczego do tej ustawy, należy przyjąć, że w ostatecznym
rozrachunku nadwyżka jest nienależnie opłaconą składką na ubezpieczenie
społeczne lub składką nadpłaconą, do której stosuje się przepisy ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, a tym samym nie stosuje się przepisów ustawy o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa.
Materialnoprawną podstawą żądania zwrotu płatnikowi nadpłaconych lub
nienależnie opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne są przepisy ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych oraz zastosowany w niniejszej sprawie przepis
§ 9 ust. 2 rozporządzenia, który stanowi, że w razie braku zaległych lub bieżących
zobowiązań, nadwyżka powstała z tytułu uznań, o których mowa w ust. 1,
przewyższających kwotę należnych składek na ubezpieczenia społeczne, podlega
zwrotowi w ciągu 30 dni od dnia wpływu deklaracji rozliczeniowej za dany miesiąc
kalendarzowy do jednostki organizacyjnej Zakładu, chyba że płatnik złoży wniosek
o zaliczenie tej nadwyżki na poczet przyszłych należności z tytułu składek na
ubezpieczenia społeczne, a w razie ich braku - na pozostałe fundusze i
zobowiązania. W zakresie nieuregulowanym w ustawie i wydanych na jej podstawie
13
przepisów wykonawczych do nadpłaconych i nienależnie opłaconych składek na
ubezpieczenie społeczne stosuje się wskazane w art. 31 ustawy przepisy
Ordynacji podatkowej. Powyższy przepis w brzmieniu obowiązującym w spornym
okresie nakazywał stosowanie do składek na ubezpieczenie społeczne między
innymi przepisu art. 77 § 1, § 2 pkt 1 i 2 oraz § 4 Ordynacji podatkowej, które w tym
okresie przewidywały między innymi, że nadpłaty podlegają oprocentowaniu w
wysokości równej wysokości odsetek za zwłokę pobieranych od zaległości
podatkowych (§ 1).
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.