Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 164/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 lipca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Szpitala Neuropsychiatrycznego im. (…) w L.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie X.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 24 lipca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 28 listopada
2007 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 5 400 zł
(pięć tysięcy czterysta złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 3 lipca 2007 r. Sąd Okręgowy w L. zasądził od pozwanego
Skarbu Państwa – Wojewody X. na rzecz Szpitala Neuropsychiatrycznego im. (…) w L.
kwotę 194 250,98 zł z ustawowymi odsetkami: od kwoty 159 866,11 zł od dnia 23
grudnia 2005 r. do dnia 5 grudnia 2006 r., a od kwoty 194 250,98 zł od 6 grudnia 2006 r.
2
do dnia zapłaty, oraz kwotę 49 475,80 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 6 grudnia
2006 r. do dnia zapłaty, umorzył postępowanie w części dotyczącej ustawowych odsetek
od kwoty 279 001,57 zł za czas od 8 grudnia 2005 r. do dnia zapłaty, a w pozostałej
części powództwo oddalił. Istotne elementy stanu faktycznego sprawy przedstawiały się
następująco.
Zarządzeniem Wojewody X. z dnia 17 sierpnia 1998 r. Psychiatryczny
Specjalistyczny Zespół Opieki Zdrowotnej w L., prowadzony w formie jednostki
budżetowej Skarbu Państwa, został przekształcony w Szpital Neuropsychiatryczny im.
(…) w L., który w dniu 1 grudnia 1998 r. został wpisany do Krajowego Rejestru
Sądowego. Po wydaniu przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z dnia 17 maja 1999 r., P
6/98, uznającego przepisy § 11 i § 12 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia
1974 r. w sprawie niektórych obowiązków i uprawnień pracowników zatrudnionych w
zakładach służby zdrowia (Dz. U. Nr 51, poz. 326 ze zm. – dalej: „rozporządzenie z dnia
27 grudnia 1974 r.”) za niezgodne z art. 66 ust. 2 Konstytucji oraz z art. 298 i art. 128
Kodeksu pracy, trzydziestu lekarzy zatrudnionych w powodowym Szpitalu wystąpiło na
drogę sądową o wynagrodzenie za dyżury pełnione między innymi w czasie od maja
1996 r. do końca listopada 1998 r., kiedy to byli jeszcze pracownikami Psychiatrycznego
Specjalistycznego Zespołu Opieki Zdrowotnej w L. W 28 sprawach zapadły wyroki
uwzględniające powództwo, a w dwóch doszło do zawarcia ugody. Lekarze J. K., E. D.,
K. D., K. K., M. B., A. D., M. G., A. N., M. B., M. C., E. P., A. S., J. Ś. i W. P. wystąpili
wyłącznie przeciwko powodowi jako pracodawcy. Dochodzone kwoty zostały zasądzone
od powodowego Szpitala, z tym że w sprawach tych Skarb Państwa wziął udział w
charakterze interwenienta. Na podstawie wydanych wyroków powód wypłacił: tytułem
należności głównej za czas sprzed dnia 1 grudnia 1998 r. kwotę 82 398,65 zł, tytułem
odsetek kwotę 34 881,34 zł, a tytułem składki na ubezpieczenie społeczne odprowadził
na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych kwotę 39 551,35 zł. Lekarze E. E., J. J., B.
M., T. T., B. Ł., B. D. i J. S. wystąpili zarówno przeciwko powodowi, jak i przeciwko
Skarbowi Państwa. Dochodzone kwoty zostały zasądzone od powoda oraz od Skarbu
Państwa-Wojewody X. in solidum. W wykonaniu tych wyroków powód wypłacił: tytułem
należności głównej za czas sprzed dnia 1 grudnia 1998 r. kwotę 26 157,88 zł, tytułem
odsetek kwotę 9 299,06 zł, a tytułem składki na ubezpieczenie społeczne odprowadził
na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych kwotę 12 555,79 zł. W dwóch sprawach, w
których lekarze D. G. i E. Ż. wytoczyli powództwo przeciwko powodowi, Skarb Państwa
pomimo zawiadomienia nie wziął udziału w charakterze interwenienta. Na podstawie
3
wydanych w tych sprawach wyroków powód wypłacił: tytułem należności głównej za
czas sprzed dnia 1 grudnia 1998 r. kwotę 8 111,33 zł, tytułem odsetek kwotę 2 758,77
zł, a tytułem składki na ubezpieczenie społecznie odprowadził na rzecz Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych kwotę 3 893,43 zł. W kolejnych dwóch sprawach, w których z
lekarzami A. S. i Z. K. doszło do zawarcia ugody, powód wypłacił: tytułem należności
głównej za czas sprzed dnia 1 grudnia 1998 r. kwotę 8 730,97 zł, a tytułem składki na
ubezpieczenie społeczne odprowadził na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
kwotę 4 190,87 zł. Lekarz M. O., która wystąpiła przeciwko powodowi i Skarbowi
Państwa, cofnęła pozew i zrzekła się roszczenia w stosunku do Skarbu Państwa, wobec
czego dochodzona kwota została zasądzona od powoda, a postępowanie w stosunku
do Skarbu Państwa uległo umorzeniu. Na podstawie tego wyroku powód wypłacił:
tytułem należności głównej za czas sprzed dnia 1 grudnia 1998 r. kwotę 5 855,40 zł,
tytułem odsetek kwotę 2 536,63 zł, a tytułem składki na ubezpieczenie społeczne
odprowadził na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych kwotę 2 805,31 zł. W
pozostałych czterech sprawach, w których lekarze B. K., A. G., T. S. i M. D. wystąpili
przeciwko powodowi oraz Skarbowi Państwa-Wojewodzie X., dochodzone należności
zasądzono od powoda, a w stosunku do Skarbu Państwa oddalono powództwo. Na
podstawie tytułów egzekucyjnych w 26-ciu spośród wspomnianych 30 spraw powód
wypłacił lekarzom łącznie: tytułem należności głównej za czas sprzed dnia 1 grudnia
1998 r. kwotę 131 254,23 zł ( tj. 82 398,65 zł +26 157,88 zł +8 111,33 zł +8 730,97 zł
+5 855,40 zł), tytułem odsetek kwotę 49 475,80 zł (tj.34 881,34 zł +9 299,06 zł
+2 758,77 zł +2 536,63 zł), a tytułem składki na ubezpieczenie społeczne odprowadził
na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych kwotę 62 996,75 zł (tj. 39 551,35 zł +12
555,79 zł +3 893,43 zł +4 190,87 zł +2 805,31 zł).
Pismem z dnia 5 grudnia 2005 r. powód wezwał pozwanego do dobrowolnej
zapłaty wypłaconego pracownikom wynagrodzenia za godziny nadliczbowe w kwocie
159 866,11 zł w terminie 14 dni, a wobec niespełnienia świadczenia wystąpił z pozwem,
który zapoczątkował postępowanie w sprawie.
Sąd Okręgowy – podzielając pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z
dnia 8 października 2003 r., III CZP 64/03 (OSNC 2004, nr 7-8, poz. 108) – stanął na
stanowisku, że samodzielnemu publicznemu zakładowi opieki zdrowotnej, powstałemu z
przekształcenia publicznego zakładu opieki zdrowotnej prowadzonego w formie
jednostki budżetowej Skarbu Państwa, który spełnił świadczenie z tytułu wynagrodzenia
pracownika za okres jego pracy w tym zakładzie przed przekształceniem, przysługuje
4
roszczenie do Skarbu Państwa o zwrot spełnionego świadczenia oraz że podstawę
prawną tego roszczenia stanowi art. 518 § 1 pkt 1 k.c. Podkreślił, że Psychiatryczny
Specjalistyczny Zespół Opieki Zdrowotnej w L., prowadzony w formie jednostki
budżetowej, nie był samodzielnym podmiotem prawa, gdyż zgodnie z art. 15 ust. 1
ustawy z dnia 5 stycznia 1991 r. – Prawo budżetowe (Dz. U. z 1993 r. Nr 72, poz. 344
ze zm.), państwowe jednostki budżetowe pokrywały swoje wydatki bezpośrednio z
budżetu państwa, a uzyskane dochody odprowadzały do tego budżetu. Zobowiązania
wynikające z działalności zakładu opieki zdrowotnej prowadzonego w formie jednostki
budżetowej były de iure civili w czasie istnienia tego zakładu zobowiązaniami Skarbu
Państwa. Po przekształceniu Psychiatrycznego Specjalistycznego Zespołu Opieki
Zdrowotnej w L., powstały Szpital Neuropsychiatryczny im. (…) w L., z chwilą wpisania
go do rejestru, uzyskał osobowość prawną. Zgodnie z zasadą wynikającą z art. 40 § 1
k.c., Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania państwowych osób
prawnych, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej. Osoby prawne natomiast, nawet
gdy są państwowymi osobami prawnymi, nie ponoszą odpowiedzialności za
zobowiązania Skarbu Państwa. Z braku przepisu stanowiącego, że powstały w wyniku
przekształcenia publicznego zakładu opieki zdrowotnej prowadzonego w formie
jednostki budżetowej samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej ponosi
odpowiedzialność za zobowiązania powstałe w związku z działaniem zakładu przed
przekształceniem, nie można do zobowiązań związanych z działalnością państwowej
jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, w razie jej przekształcenia w
osobę prawną, przyjmować konstrukcji sukcesji uniwersalnej. W konsekwencji, w
przypadku przekształcenia jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa w samodzielny
podmiot prawa, co powoduje likwidację tej jednostki, zobowiązania związane z jej
działaniem pozostają zobowiązaniami Skarbu Państwa.
Odmiennie postrzegana jest natomiast – stwierdził Sąd Okręgowy – kwestia
przejścia zobowiązań związanych z działalnością przekształconej państwowej jednostki
organizacyjnej na nowo powstałą osobę prawną, gdy chodzi o zobowiązania wynikające
ze stosunku pracy. Z dniem przekształcenia jednostki budżetowej w samodzielny
publiczny zakład opieki zdrowotnej doszło do przejścia zakładu pracy na innego
pracodawcę w rozumieniu art. 231
§ 1 k.p., gdyż dotychczasowy pracodawca przestał
istnieć zarówno w sensie prawnym, jak i faktycznym. W następstwie dokonanego
przekształcenia pracownicy stali się z mocy prawa stronami stosunków pracy z nowym
pracodawcą, który ponosi odpowiedzialność za zobowiązania wynikające ze stosunków
5
pracy powstałe przed przejściem na niego dotychczasowego zakładu pracy. W
konsekwencji, w orzecznictwie przyjęta została teza, że samodzielny publiczny zakład
opieki zdrowotnej, powstały z przekształcenia zakładu publicznego prowadzonego w
formie jednostki budżetowej, ponosi odpowiedzialność za zobowiązania wynikające ze
stosunku pracy powstałe przed dokonaniem przekształcenia. Na tle regulacji zawartej w
art. 3 k.p., zgodnie z którą pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie
posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one
pracowników, przyjęto zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie, że Skarb Państwa nie
może być pracodawcą; status pracodawcy mają jego jednostki organizacyjne. Oznacza
to, że w sprawach o roszczenia pracowników ze stosunku pracy stroną nie jest Skarb
Państwa, lecz państwowa jednostka organizacyjna będąca pracodawcą. Dotyczy to tym
samym publicznych zakładów opieki zdrowotnej prowadzonych w formie jednostki
budżetowej Skarbu Państwa. Z przedstawionej konstrukcji podmiotowości prawnej
jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa w zakresie stosunków pracy wynika, że de
lege lata jednostki te są pracodawcą, czyli stroną stosunku pracy, a przez to dłużnikiem
pracownika, jednak odpowiedzialność majątkową wobec pracownika ponosi Skarb
Państwa wyposażony w osobowość prawną. Można zatem twierdzić, że jednostka
organizacyjna Skarbu Państwa będąca pracodawcą jest dłużnikiem pracownika jedynie
w znaczeniu formalnym, natomiast dłużnikiem w znaczeniu materialnym (dłużnikiem
rzeczywistym) jest Skarb Państwa.
W związku z wprowadzeniem reformy ustrojowej państwa – podkreślił Sąd
Okręgowy – ustawodawca w art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. –
Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną (Dz. U. Nr 133,
poz. 872 ze zm. – dalej: „p.w.r.a.”) uregulował kwestię odpowiedzialności za
zobowiązania wynikające z dotychczasowej działalności państwowych jednostek
organizacyjnych niemających osobowości prawnej. Zgodnie z wyrażoną w tym przepisie
regułą, powstałe do dnia 31 grudnia 1998 r. zobowiązania państwowych jednostek
budżetowych i zakładów budżetowych, przejmowanych przez jednostki samorządu
terytorialnego, pozostały zobowiązaniami Skarbu Państwa. Z przepisu tego wypływa
wniosek, że gdyby w dniu 1 stycznia 1999 r. doszło do przejęcia przez jednostkę
samorządu terytorialnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej prowadzonego w
formie jednostki budżetowej, odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie art. 80
ust. 1 p.w.r.a. za powstałe do dnia 31 grudnia 1998 r. zobowiązania, wynikające z
działalności tego zakładu, nie budziłaby wątpliwości. Obejmowałaby ona także
6
zobowiązania wynikające ze stosunku pracy, ponieważ powołany przepis odnosi się do
wszelkich zobowiązań. Skoro zatem przepis art. 80 ust. 1 p.w.r.a. ma zastosowanie do
wynikających ze stosunku pracy zobowiązań publicznych zakładów opieki zdrowotnej
prowadzonych w formie jednostki budżetowej Skarbu Państwa, powstałych przed ich
przekształceniem w samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, także wówczas,
gdy przekształcenie to nastąpiło przed dniem 1 stycznia 1999 r., to za zobowiązania te
odpowiedzialność ponosi zarówno Skarb Państwa, jak i samodzielny publiczny zakład
opieki zdrowotnej jako pracodawca. Dla określenia wzajemnych relacji między tymi
dwoma współodpowiedzialnymi podmiotami trzeba odwołać się do konstrukcji
odpowiedzialności in solidum. W konsekwencji uprawnione jest – zdaniem Sądu
Okręgowego – stwierdzenie, że w okolicznościach niniejszej sprawy dług, który był
długiem Skarbu Państwa, spełnił – wykonując równocześnie własne zobowiązanie –
powodowy samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej. W tej sytuacji należało
zastosować przyjmowaną zarówno w nauce prawa, jak i w orzecznictwie konstrukcję
długu formalnie własnego, ale materialnie cudzego. Zastosowanie tej konstrukcji
pozwala na przyjęcie, że samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej, spełniając
świadczenie z tytułu wynagrodzenia pracownika za okres jego pracy w tym zakładzie
przed przekształceniem, spłaca cudzy dług w rozumieniu art. 518 § 1 pkt 1 k.c. Oznacza
to, że samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej jest w rozumieniu tego przepisu
osobą trzecią, wobec czego art. 518 § 1 pkt 1 k.c. może stanowić podstawę roszczenia
samodzielnego zakładu opieki zdrowotnej do Skarbu Państwa o zwrot spełnionego
świadczenia. Z powyższych względów Sąd Okręgowy uznał roszczenie powoda za
usprawiedliwione co do zasady.
Analizując poszczególne sprawy, w których powodowy Szpital wykonał wydane
orzeczenia, Sąd Okręgowy uznał, że żądanie zwrotu kwot wypłaconych lekarzom B. K.,
A. G., T. S. i M. D. jest nieuzasadnione, ponieważ w sprawach tych powództwo w
stosunku do Skarbu Państwa- Wojewody X. zostało prawomocnie oddalone. Pewne
wątpliwości może nasuwać żądanie zwrotu kwot wypłaconych M. O. z tej przyczyny, że
wymieniona w stosunku do Skarbu Państwa cofnęła pozew i zrzekła się roszczenia. Sąd
Okręgowy uznał jednak, że umorzenie postępowania, które było konsekwencją cofnięcia
pozwu, nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej, wobec czego zrzeczenie się przez
pracownika roszczenia w stosunku do Skarbu Państwa, a uwzględnienie go w stosunku
do pracodawcy nie pozbawia pracodawcy możliwości zwrotnego żądania spełnionego
świadczenia na podstawie art. 518 § 1 pkt 1 k.c. Zasadność żądania zwrotu pozostałych
7
kwot wypłaconych przez powoda swoim pracownikom nie budzi natomiast żadnych
wątpliwości.
Apelację pozwanego od powyższego wyroku Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem z
dnia 28 listopada 2007 r., aprobując w całości zarówno ustalenia faktyczne, jak i ocenę
prawną Sądu pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny przypomniał, że na rozprawie w dniu
21 grudnia 2006 r. pozwany częściowo, mianowicie w zakresie żądanej należności
głównej oraz odsetek, uznał powództwo. Podkreślił, że uznaniem tym Sąd jest związany
(art. 213 § 2 k.p.c.), zwłaszcza że w aktach sprawy znajdują się odpisy prawomocnych
wyroków zasądzających należności od powoda, a w siedmiu wypadkach na zasadzie in
solidum także od pozwanego, na podstawie art. 128, art. 133 § 1 i art. 144 k.p. w
związku z art. 80 ust. 1 p.w.r.a. Zastrzeżenia pozwanego dotyczące stosowania wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r., P 6/98, w odniesieniu do okresu
poprzedzającego wejście w życie Konstytucji są – zdaniem Sądu Apelacyjnego –
nieuzasadnione, w wyroku tym bowiem Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność
odnośnych przepisów rozporządzenia z dnia 27 grudnia 1974 r. nie tylko z Konstytucją,
ale także z przepisami kodeksu pracy, który wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1975 r.
Stanowisko, że przepisy rozporządzenia z dnia 27 grudnia 1974 r. nie mają
zastosowania przy ustalaniu wynagrodzenia za czas pełnienia dyżurów zakładowych
przed dniem wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego można zresztą uznać
już w orzecznictwie za utrwalone. Nieuzasadnione są też zarzuty pozwanego dotyczące
zwrotu kwot wypłaconych M. O., która w stosunku do pozwanego cofnęła pozew i
zrzekła się roszczenia, trzeba bowiem zauważyć, że w sprawie chodzi o szeroko
rozumiane roszczenie regresowe, a nie o ponowne powództwo pracownika w stosunku
do Skarbu Państwa. Jest to przy tym – stwierdził Sąd Apelacyjny – nietypowe
roszczenie z art. 518 § 1 pkt 1 k.c., gdyż powód spłacił nie tylko „cudzy” dług, ale i
„własny”. W sprawie nie można zatem ograniczać się do prostego zastosowania
powołanego przepisu. Bezpodstawny jest również – zdaniem Sądu Apelacyjnego –
zarzut naruszenia art. 123 § 1 pkt 2 k.c. w związku z art. 291 k.p., gdyż wniesienie
pozwu o wynagrodzenie za pełnione dyżury lekarskie przeciwko samodzielnemu
publicznemu zakładowi opieki zdrowotnej jako pracodawcy przerwało bieg
przedawnienia roszczenia przeciwko Skarbowi Państwa, odpowiedzialnemu materialnie
za zobowiązania powstałe przed przekształceniem jednostki budżetowej. Samodzielny
publiczny zakład opieki zdrowotnej pozostaje bowiem w tym samym stosunku
obligacyjnym, jaki zawiązał się między lekarzami a Skarbem Państwa. Gdyby zresztą
8
odwołać się do konstrukcji odpowiedzialności solidarnej, co w drodze analogii jest w
odniesieniu do odpowiedzialności in solidum dopuszczalne, w tym przepisów
regulujących roszczenia regresowe, skutek byłby identyczny. Zrzeczenie się przez
wierzyciela roszczenia wobec jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku wobec
pozostałych współdłużników (art. 373 k.c.), a jeżeli dłużnik solidarny, w stosunku do
którego nastąpiło przerwanie biegu przedawnienia, spełnił świadczenie na rzecz
wierzyciela, to pomimo że w stosunku do współdłużników roszczenie wierzyciela uległo
przedawnieniu, nie będą mogli oni uchylić się od zaspokojenia roszczenia regresowego
dłużnika (art. 376 k.c.), który spełnił świadczenie. Gdyby nawet pominąć tę regulację,
powoływanie się przez pozwanego w ustalonym stanie faktycznym na przedawnienie
należałoby uznać – stwierdził Sąd Apelacyjny – za ewidentne nadużycie prawa (art. 5
k.c.).
W skardze kasacyjnej pozwany powołał się na obie podstawy określone w art.
3983
§ 1 k.p.c. i zgłosił wniosek o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego oraz zmianę
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 3 lipca 2007 r. przez oddalenie powództwa
ewentualnie o uchylenie także powołanego wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej skarżący wskazał na naruszenie przepisów: art. 518 § 1 pkt 1 k.c. przez jego
zastosowanie do należności publicznoprawnych, art. 291 § 1 k.p. przez odmowę jego
zastosowania, art. 80 ust. 1 p.w.r.a. przez jego zastosowanie do stanu faktycznego
niemieszczącego się w hipotezie zakodowanej w nim normy prawnej, art. 518 § 1 pkt 1
k.c. przez jego zastosowanie do należności, która wygasła na skutek zrzeczenia się
przez wierzyciela, i art. 123 § 1 pkt 2 k.c. w związku z art. 291 § 5 k.p. przez błędne
odczytanie znaczenia wyrażonej w nim normy prawnej, polegające na przyjęciu, że bieg
terminu przedawnienia zostaje przerwany przez wniesienie pozwu także wtedy, gdy
został on skierowany przeciwko innej osobie niż dłużnik. W ramach drugiej podstawy
podniósł natomiast zarzut obrazy przepisów: art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
przez niewskazanie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku podstawy prawnej
retroaktywnego działania wyroków Trybunału Konstytucyjnego, zastosowania wyroków
Trybunału Konstytucyjnego wydanych na gruncie Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997
r. do stanów faktycznych ukształtowanych przed jej wejściem w życie oraz rodzaju
ubezpieczenia, podstawy prawnej i sposobu obliczania składek odprowadzonych przez
powoda na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, art. 45 i art. 78 Konstytucji w
związku z art. 386 § 4 k.p.c. przez odmowę uchylenia wyroku Sądu pierwszej instancji i
9
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania w sytuacji nierozpoznania przez ten
Sąd istoty sprawy, a w konsekwencji pozbawienie strony powodowej prawa do
rozpoznania sprawy w postępowaniu dwuinstancyjnym, art. 321 w związku z art. 391 § 1
k.p.c. w związku z art. 128, art. 133 § 1 i art. 144 k.p. przez wydanie orzeczenia w
oparciu o powołane przepisy w sytuacji braku w materiale procesowym twierdzeń
wypełniających dyspozycje zakodowanych w nich norm prawnych, i art. 213 § 2 k.p.c.
przez pominięcie cofnięcia częściowego uznania powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przystępując w pierwszej kolejności do rozważenia podstawy kasacyjnej z art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. trzeba przypomnieć, że dla zachowania formy skargi kasacyjnej
opartej na tej podstawie konieczne jest wskazanie przepisu postępowania, który miał
doznać naruszenia, oraz wyjaśnienie, na czym to naruszenie polegało i jaki mogło mieć
wpływ na wynik sprawy. To ostatnie wymaganie podyktowane jest tym, że w ujęciu art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. samo naruszenie przepisów postępowania nie stanowi
wystarczającej podstawy skargi kasacyjnej. Skarżący powinien zatem – obok
naruszenia przepisów postępowania – wykazać, że następstwa stwierdzonych
wadliwości postępowania były tego rodzaju, że kształtowały lub współkształtowały treść
kwestionowanego orzeczenia (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego
1997 r., I CKN 57/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 82, z dnia 11 marca 1997 r., III CKN
13/97, OSNC 1997 r. nr 8, poz. 114 i z dnia 2 kwietnia 1997 r., II CKN 98/96, OSNC
1997, nr 10, poz. 144 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 1996 r., III CKN
14/96, OSP 1997, nr 3, poz. 65).
Powołując się na naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., skarżący
wskazał na niedostateczne wyjaśnienie podstawy prawnej zaskarżonego wyroku.
Twierdził, że brak w niej wskazania miarodajnego brzmienia nowelizowanych przepisów
art. 128, art. 133 § 1 i art. 144 k.p., podstawy zastosowania do odpowiedzialności
Skarbu Państwa i samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej konstrukcji in
solidum, pozostającej w opozycji do konstrukcji subrogacji ustawowej, wskazania
podstawy prawnej retroaktywnego działania wyroków Trybunału Konstytucyjnego,
zastosowania wyroków Trybunału Konstytucyjnego wydanych na gruncie Konstytucji z
dnia 2 kwietnia 1997 r. do stanów faktycznych ukształtowanych przed jej wejściem w
życie oraz pobrania i obliczenia przez powoda składki odprowadzonej do Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych. Podniósł, że wskazane niedostatki uzasadnienia utrudniają
prawidłowe skonstruowanie skargi kasacyjnej, która charakteryzuje się dużym
10
formalizmem i wysokim poziomem stawianych stronie wymagań merytorycznych. Nie
podjął natomiast próby wykazania, czy i jaki wpływ na wynik sprawy mogłyby mieć
wskazane uchybienia i czy rzeczywiście uniemożliwiały poprawne sformułowanie
zarzutów dotyczących materialnego aspektu sporu.
Odnosząc się do tego zarzutu trzeba podkreślić, że, zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem Sądu Najwyższego, zarzut obrazy art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1
k.p.c. może wypełniać podstawę kasacyjną z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. tylko wyjątkowo,
gdy z powodu istotnych braków w uzasadnieniu zaskarżone orzeczenie nie poddaje się
kontroli kasacyjnej (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1997 r., I PKN
97/97, OSNAPiUS 1998, nr 4, poz. 121, z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 460/98,
OSNC 2000, nr 5, poz. 100 oraz z dnia 25 października 2000 r., IV CKN 142/00,
niepubl.).
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny wyjaśnił, że przepisy § 11
i § 12 rozporządzenia z dnia 27 grudnia 1974 r., uznane wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r., P 6/98, za niezgodne z art. 66 ust. 2 Konstytucji
oraz z art. 298 i z art. 128 kodeksu pracy, nie mają zastosowania przy ustalaniu
wysokości wynagrodzenia za czas pełnienia dyżurów zakładowych przed dniem wejścia
w życie tego wyroku. Uzasadniając to stanowisko odwołał się do argumentacji zawartej
w orzeczeniach Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00 (OSNP 2001,
nr 10, poz. 331), z dnia 23 stycznia 2001 r., III ZP 30/00 (OSNP 2001, nr 23, poz. 685) i
z dnia 18 grudnia 2002 r., I PKN 668/01 (OSNP 2004, nr 3, poz. 47), dodał też, że
odnośne przepisy rozporządzenia z dnia 27 grudnia 1974 r. zostały uznane za
niezgodne nie tylko z Konstytucją, ale także z przepisami art. 298 i 128 k.p. W
pierwszym z powołanych przez Sąd Apelacyjny orzeczeń Sąd Najwyższy wskazał, że
akt normatywny uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją,
ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą nie powinien być stosowany przez
sąd w odniesieniu do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia Trybunału, w
drugim, że przepisy § 11 i § 12 rozporządzenia z dnia 27 grudnia 1974 r., uznane
wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r., P 6/98, za niezgodne z art.
66 ust. 2 Konstytucji oraz z art. 298 i z art. 128 Kodeksu pracy, nie mają zastosowania
przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia za czas pełnienia dyżurów zakładowych przed
dniem wejścia w życie tego wyroku, a w trzecim, że do czasu wejścia w życie art. 32j
ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408
ze zm.), to jest do dnia 21 stycznia 2000 r., podstawę prawną oceny sytuacji
11
pracowników zakładów opieki zdrowotnej pełniących dyżury zakładowe stanowił art. 144
k.p. Sąd Apelacyjny w pełni podzielił argumentację zawartą w uzasadnieniach
powołanych orzeczeń i uznał ją za własną. W tej sytuacji nie może być w ogóle mowy o
naruszeniu art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez niedostateczne wyjaśnienie
skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r., P 6/98, gdyż
powtarzanie podzielanej argumentacji przytoczonej w publikowanych orzeczeniach
Sądu Najwyższego trzeba uznać za zbędne. Skarżący mógł zapoznać się z tą
argumentacją i ustosunkować się do niej w skardze kasacyjnej. Tak samo ma się rzecz,
gdy chodzi o wskazanie miarodajnego brzmienia nowelizowanych przepisów art. 128,
art. 133 § 1 i art. 144 k.p. Istotnie, przepisy te były nowelizowane, niemniej zapoznanie
się z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r., P 6/98, i
orzeczeniami Sądu Najwyższego, do których odwołał się Sąd Apelacyjny w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, w pełni pozwalało odczytać miarodajne dla
rozstrzygnięcia sporu brzmienie przepisów kodeksu dotyczących czasu pracy.
Konstrukcja odpowiedzialności in solidum przyjęta została w zakończonych
prawomocnymi wyrokami sprawach z powództwa E. E., J. J., B. M., T. T., B. D., J. S. i
B. Ł., w których skarżący występował po stronie pozwanej. Brak wypowiedzi na ten
temat w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nie pozbawiał skarżącego możliwości
sformułowania na odpowiednim poziomie zarzutów kasacyjnych dotyczących
materialnego aspektu sporu. Co się natomiast tyczy wskazania podstawy prawnej
odprowadzenia od zasądzonego wynagrodzenia za pracę składki na ubezpieczenie
społeczne, to trzeba zgodzić się ze skarżącym, że podstawa ta nie została w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku powołana. Sąd Apelacyjny stwierdził, że składka na
ubezpieczenie społeczne została obliczona od wynagrodzenia należnego lekarzom za
pracę przed dniem 1 grudnia 1998 r. i podkreślił, że skarżący nie kwestionował
prawidłowości obliczenia składki, a jedynie zasadność żądania jej zwrotu. Sam brak
wskazania w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku podstawy prawnej pobrania i
odprowadzenia do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składki na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe społeczne nie wypełnia podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c., gdyż nie uniemożliwia skarżącemu sformułowania zarzutów ani Sądowi
Najwyższemu przeprowadzenia kontroli kasacyjnej. Skoro skarżący kwestionował samą
zasadność żądania przez powoda zwrotu wspomnianej składki, Sąd Apelacyjny mógł
zakładać, że zarówno podstawa prawna jej pobrania, jak i zasady obliczenia przez
płatnika są skarżącemu znane. Wiadomo, że podstawę tę stanowią przepisy ustawy z
12
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz.
887 ze zm.; jedn. tekst: Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) i wydanych na jej
podstawie aktów wykonawczych; wcześniej – przepisy wymienione w art. 122 powołanej
ustawy. Konkludując zatem ten wątek rozważań, trzeba stwierdzić, że podniesiony
zarzut naruszenia przepisów art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. nie może
odnieść zamierzonego skutku.
Za bezzasadny uznać trzeba także kolejny zarzut mający wypełniać podstawę
kasacyjną z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., mianowicie zarzut naruszenia art. 45 i art. 78
Konstytucji w związku z art. 386 § 4 k.p.c. przez odmowę uchylenia wyroku Sądu
pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania w sytuacji
nierozpoznania przez ten Sąd istoty sprawy, a w konsekwencji pozbawienia strony
powodowej prawa do rozpoznania sprawy w postępowaniu dwuinstancyjnym. Bez
względu na to, czy formułując zarzut obrazy art. 386 § 4 k.p.c. skarżący omyłkowo
podkreślił uprawnienia procesowe strony powodowej zamiast własnych, zarzut
nierozpoznania istoty sprawy jest nieuzasadniony. Jak już wyjaśniał Sąd Najwyższy,
nierozpoznanie istoty sprawy oznacza zaniechanie przez sąd pierwszej instancji
zbadania materialnoprawnej podstawy żądania pozwu albo pominięcie merytorycznych
zarzutów pozwanego (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., II
CKN 897/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 22, z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, niepubl.
oraz z dnia 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, niepubl.). W niniejszej sprawie Sąd
pierwszej instancji zbadał zarówno materialną podstawę żądań pozwu, jak i
merytoryczne zarzuty skarżącego. Okoliczność, że skarżący nie aprobuje podjętego
rozstrzygnięcia lub nie podziela wspierającej je argumentacji, nie oznacza, że Sąd
pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy. Skarżący może kwestionować
prawidłowość rozstrzygnięcia, zgłaszając konkretne zarzuty dotyczące materialnego
aspektu sporu.
Kolejny zarzut mający wypełniać podstawę kasacyjną z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.
dotyczy naruszenia art. 321 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. w związku z art. 128, art. 133
§ 1 i art. 144 k.p. Uzasadniając go skarżący wywodził, że w hipotezach art. 128, art. 133
§ 1 i art. 144 k.p., regulujących czas pracy pracowników, powołane zostały takie
okoliczności jak stosowany wobec pracowników system czasu pracy, czas pełnionych
dyżurów, czas pracy wykonywanej podczas dyżurów oraz czas wolny wykorzystany za
czas pełnionych dyżurów, co do których materiał procesowy nie zawiera żadnych
twierdzeń strony powodowej. Zdaniem skarżącego, oznacza to, że zaskarżony wyrok
13
został wydany na podstawie faktycznej niepowołanej przez powoda. Odnosząc się tak
skonstruowanego zarzutu można zgodzić się jedynie z samą tezą, że oparcie wyroku na
podstawie faktycznej niepowołanej przez powoda jest orzeczeniem ponad żądanie w
rozumieniu art. 321 k.p.c. (zob. wyrok sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2005 r., II CK
556/04, OSNC 2006, nr 2, poz. 38). Nie można natomiast podzielić poglądu skarżącego,
jakoby w niniejszej sprawie wyrok uwzględniający powództwo wydany został na
podstawie faktycznej, na której powód ani w pozwie, ani w postępowaniu przed Sądem
pierwszej instancji nie opierał powództwa. Skarżący pominął bowiem okoliczności
istotne dla określenia granic żądania, zwłaszcza to, że powód dochodził zwrotu
wypłaconego 26 lekarzom wynagrodzenia za pracę, które zostało na ich rzecz – z
wyjątkiem dwóch wypadków – zasądzone prawomocnymi wyrokami, że kserokopie
wyroków zostały złożone do akt sprawy, że w sprawach toczących się z powództwa J.
K., E. D., K. D., K. K., M. B., A. D., M. K., A. N., M. B., M. C., E. K., A. S., J. Ś. i W. P.
skarżący brał udział w charakterze interwenienta, w sprawach z powództwa D. G. i E. Ż.
skarżący nie wziął udział pomimo zawiadomienia go o toczącym się postępowaniu, a w
sprawach z powództwa E. E., J. J., B. M., T. T., B. D., J. S. i B. Ł. dochodzone
wynagrodzenie zostało zasądzone także od skarżącego. W tej sytuacji nie może być
mowy o tym, by Sąd Apelacyjny naruszył wynikający z art. 321 k.p.c. zakaz
wyrokowania ponad żądanie. Oceny tej nie zmienia przy tym podnoszona przez
skarżącego okoliczność, że powód uzasadniając żądanie nie powoływał się na przejęcie
Szpitala w O. przez jednostkę samorządu terytorialnego. Skarżący nie podjął zresztą
nawet próby wykazania, czy i jaki wpływ na wynik sprawy mogłaby mieć wspomniana
okoliczność faktyczna. Co się zaś tyczy powodowego Szpitala, to figuruje on w
załączniku do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 czerwca 2001 r. w
sprawie wykazu samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, które zostały
przejęte przez gminy, powiaty i samorządy województw (Dz.U. Nr 65, poz. 659; sprost.
Dz. U. z 2003 r. Nr 121, poz. 1140).
Nie może również odnieść zamierzonego skutku ostatni spośród zarzutów
mających wypełniać podstawę kasacyjną z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., mianowicie zarzut
obrazy art. 213 § 2 k.p.c. Według powołanego przepisu, sąd jest związany uznaniem
powództwa, chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia
społecznego albo zmierza do obejścia prawa. Pozostawiając na uboczu teoretyczne
kontrowersje dotyczące samej istoty uznania, można stwierdzić, że skutkiem uznania
powództwa jest pominięcie postępowania dowodowego w zakresie okoliczności objętych
14
uznaniem, wydanie wyroku uwzględniającego powództwo w zakresie objętym jego
uznaniem, nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności i zwrot kosztów
procesu pozwanemu w wypadku, gdy uznanie zostało dokonane przy pierwszej
czynności procesowej. Dopóki toczące się postępowanie nie zostanie zakończone w
rezultacie dokonanego uznania, dopóty uznanie może być skutecznie odwołane.
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny jedynie przypomniał, że w
dniu 21 grudnia 2006 r. skarżący częściowo uznał powództwo oraz że w toku dalszego
postępowania nie odwołał złożonego oświadczenia o uznaniu. Nie powinno jednak
budzić wątpliwości, że rozstrzygnięcie nie zostało oparte wyłącznie na uznaniu, w
sprawie przeprowadzono bowiem postępowanie dowodowe, poczyniono ustalenia
faktyczne, rozważono materialną podstawę żądania, a wydanego wyroku nie
zaopatrzono w rygor natychmiastowej wykonalności. W tej sytuacji okoliczność, czy
późniejsze czynności procesowe skarżącego w powiązaniu ze zmianą pełnomocnika
były dostatecznym wyrazem woli odwołania złożonego oświadczenia o uznaniu,
pozostaje bez znaczenia. Warto jedynie zauważyć, że zmiana pełnomocnika
procesowego jest nieistotna dla oceny, czy doszło do odwołania dokonanej wcześniej
przez ten sam podmiot czynności procesowej.
Jak wynika z powyższych rozważań, powołana w skardze kasacyjnej podstawa z
art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. jest nieuzasadniona.
Przed przystąpieniem do rozważenia zarzutów podniesionych w ramach
podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. wypada przypomnieć, że kwestia
rozliczeń między samodzielnym publicznym zakładem opieki zdrowotnej, który zgodnie z
art. 231
§ 2 k.p. zapłacił zaległe wynagrodzenia pracownikom byłego zakładu opieki
zdrowotnej – jednostki budżetowej, a Skarbem Państwa nie stanowi w orzecznictwie
Sądu Najwyższego novum. W powołanej i obszernie cytowanej przez Sądy Orzekające
uchwale z dnia 8 października 2003 r., III CZP 64/03, Sąd Najwyższy stanął na
stanowisku, że samodzielnemu publicznemu zakładowi opieki zdrowotnej, powstałemu z
przekształcenia publicznego zakładu opieki zdrowotnej prowadzonego w formie
jednostki budżetowej Skarbu Państwa, który spełnił świadczenie z tytułu wynagrodzenia
pracownika za okres jego pracy w tym zakładzie przed przekształceniem, przysługuje
roszczenie do Skarbu Państwa o zwrot spełnionego świadczenia. Powołał się przy tym
na przyjmowaną zarówno w nauce prawa, jak i w orzecznictwie konstrukcję długu
formalnie własnego, ale materialnie cudzego, której zastosowanie pozwala na przyjęcie,
że samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej, spełniając świadczenie z tytułu
15
wynagrodzenia pracownika, spłaca cudzy dług w rozumieniu art. 518 § 1 pkt 1 k.c.,
wobec czego może żądać zwrotu spełnionego świadczenia (zob. uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 października 1995 r., III CZP 98/95,
OSNC 1995, nr 12, poz. 169).
Natomiast w wyroku z dnia z dnia 23 kwietnia 2004 r., I CK 581/03, Sąd
Najwyższy wywiódł roszczenie o zwrot spełnionego świadczenia z normy prawnej
wyprowadzonej z całokształtu regulacji zawartej w art. 80 ust. 1 w związku z art. 47 ust.
1 p.w.r.a. i art. 231
§ 2 k.p. (Biuletyn SN 2004, nr 11 s. 9). Podkreślił, że art. 231
k.p. w
brzmieniu nadanym mu z mocą od dnia 2 lutego 1996 r. stanowił między innymi, że w
razie przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę, nowy pracodawca
staje się z mocy prawa stroną w dotychczasowym stosunku pracy, a za zobowiązania
wynikające ze stosunku pracy, powstałe przed przejściem części zakładu pracy na
innego pracodawcę, dotychczasowy i nowy pracodawca odpowiadają solidarnie. Według
wykładni przeprowadzonej w orzecznictwie, jeżeli zgodnie z brzmieniem art. 231
§ 2 k.p.
nowy pracodawca odpowiada za zobowiązania wynikające ze stosunku pracy, powstałe
przed przejściem zakładu pracy, w przypadku częściowego przejścia zakładu pracy, to
tym bardziej należy przyjąć na podstawie tego przepisu odpowiedzialność nowego
pracodawcy za zobowiązania wynikające ze stosunku pracy, powstałe przed przejściem
zakładu pracy, w przypadku całkowitego przejścia zakładu pracy. Po wejściu w życie
art. 80 ust. 1 p.w.r.a. – stwierdził Sąd Najwyższy – wyłoniły się pytania, czy hipoteza
tego przepisu objęła zobowiązania, w tym mające swe źródło w stosunku pracy,
powstałe w związku z funkcjonowaniem zakładów opieki zdrowotnej – jednostek
budżetowych, przekształconych w samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej,
co do których, stosownie do art. 47 ust. 1 p.w.r.a., jednostki samorządu terytorialnego
przejęły z dniem 1 stycznia 1999 r. uprawnienia organu administracji rządowej
związane z utworzeniem samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej, a w
razie odpowiedzi pozytywnej na to pytanie, czy przepis art. 80 ust. 1 p.w.r.a. wywarł
wpływ na możliwość stosowania art. 231
§ 2 k.p. w odniesieniu do przypadków
przekształcenia zakładów opieki zdrowotnej. Na pierwsze pytanie w orzecznictwie
udzielono odpowiedzi pozytywnej (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia
2002 r., I PKN 668/01). Artykuł 80 ust. 1 p.w.r.a. – podkreślił Sąd Najwyższy – nie
stanowi podstawy następstwa prawnego w odniesieniu do wymienionych w nim
zobowiązań. Zobowiązania te z chwilą swego powstania w zakresie działania
jednostek budżetowych były zobowiązaniami Skarbu Państwa i według omawianego
16
przepisu pozostały nimi nadal, z tą tylko różnicą, że obecnie – skoro jednostki
budżetowe, w zakresie działania których one powstały, już nie istnieją – ich realizacja
wchodzi w obręb zadań innych państwowych jednostek organizacyjnych (zob. uwagi
zawarte w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 19999 r., III
CZP 11/99, OSNC 2000, nr 1, poz. 2). Celem tego przepisu było zatem usunięcie
ewentualnych wątpliwości co do tego, czy wspomniane zobowiązania pozostają nadal
zobowiązaniami Skarbu Państwa. Przyjęte w omawianym przepisie rozwiązanie
odpowiada regule, zgodnie z którą zobowiązania związane z działalnością państwowej
jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej po włączeniu jej w strukturę
innej osoby prawnej pozostają nadal zobowiązaniami Skarbu Państwa, jeżeli co innego
nie wynika ze szczególnego przepisu ustawy (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
5 grudnia 2002 r., III CZP 75/02, OSNC 2003, nr 10, poz. 134). W ustanowieniu art. 80
ust. 1 p.w.r.a. należy dostrzegać – podkreślił Sąd Najwyższy – wyraz dążeń
ustawodawcy do ochrony jednostek samorządu terytorialnego przed obciążeniem ich
zobowiązaniami powstałymi w zakresie działalności państwowych jednostek
organizacyjnych bez przekazania im środków finansowych na pokrycie tych
zobowiązań. W granicach, w jakich art. 80 ust. 1 p.w.r.a. dotyczy również zobowiązań
ze stosunków pracy powstałych w zakresie funkcjonowania zakładów opieki
zdrowotnej – jednostek budżetowych, ani art. 80 ust. 1 p.w.r.a. nie narusza
zastosowania art. 231
§ 2 k.p. w odniesieniu do tych zobowiązań, ani jego
zastosowanie w tym zakresie nie jest naruszone przez art. 231
§ 2 k.p. Rozważania te
– stwierdził Sąd Najwyższy – prowadzą do wniosku, że do zapłaty zaległych
wynagrodzeń za okres przed przekształceniem zobowiązany był zarówno samodzielny
publiczny zakład opieki zdrowotnej, jak i Skarb Państwa. Ze względu na to, że, w
odróżnieniu od przypadków odpowiedzialności wyraźnie uregulowanej w art. 231
§ 2
k.p., zobowiązanych podmiotów nie łączyła więź solidarności, odpowiadały one in
solidum. Z chwilą zapłaty zaległych wynagrodzeń – stwierdził dalej Sąd Najwyższy –
doszło wygaśnięcia (per anlogiam art. 366 § 1 k.c., zob. uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 7 kwietnia 1975 r., III CZP 6/75, OSNCP 1976, nr 6, poz. 27 oraz z dnia 22
listopada 1978 r., III CZP 76/78, OSNCP 1979, nr 5, poz. 93) zobowiązań obu tych
podmiotów i wyłoniło się pytanie, czy i w jakim zakresie ten z nich, który zapłacił nabył
wobec drugiego roszczenie zwrotne. Nie wykluczając możliwości uznania art. 518 § 1
pkt 1 k.c. za podstawę regresu między dłużnikami zobowiązania in solidum Sąd
Najwyższy wskazał na konsekwencje tego rozwiązania. Podkreślił, że przedawnienie
17
roszczenia o zwrot z chwilą przedawnienia roszczenia wierzyciela, w którego prawa
nastąpiło wstąpienie, nie harmonizuje z tym, że rozpoczęcie biegu przedawnienia
roszczeń regresowych następuje z reguły dopiero po spełnieniu świadczenia przez
występującego z roszczeniem regresowym. Różnorodność sytuacji, w których
dochodzi do powstania zobowiązań in solidum sprawia, że jeżeli nie ma przepisu
szczególnego wyraźnie rozstrzygającego o dopuszczalności i zakresie roszczenia
regresowego, na rozstrzygnięcie tej kwestii powinien mieć wpływ przede wszystkim
charakter stosunków składających się na określone zobowiązanie tego rodzaju. Artykuł
231
§ 2 k.p., będący źródłem odpowiedzialności samodzielnego publicznego zakładu
opieki zdrowotnej, został podyktowany interesem pracowników, natomiast
przesądzenie w art. 80 ust. 1 p.w.r.a. o pozostaniu objętych mim zobowiązań, a więc i
zobowiązań do zapłaty wynagrodzeń pracowniczych, zobowiązaniami Skarbu
Państwa, jakkolwiek leżało także w interesie wierzycieli, było przede wszystkim
wyrazem dążeń ustawodawcy do ochrony jednostek samorządu terytorialnego przed
obciążeniem ich zobowiązaniami powstałymi w zakresie działalności państwowych
jednostek organizacyjnych bez przekazania im środków finansowych na pokrycie tych
zobowiązań. Stąd wniosek – skonstatował Sąd Najwyższy – nakazujący uznać nabycie
z chwilą zapłaty zaległych wynagrodzeń przez samodzielny publiczny zakład opieki
zdrowotnej roszczenia wobec Skarbu Państwa o zwrot całej zapłaconej sumy.
Skład orzekający Sądu Najwyższego podziela argumentację przeprowadzoną w
powołanym wyroku z dnia 23 kwietnia 2004 r., I CK 581/03, która przy przyjęciu
wprawdzie odmiennej konstrukcji niż w uchwale z dnia 8 października 2003 r., III CZP
64/03, niemniej prowadzi do identycznej konkluzji (zob. też wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 18 maja 2004 r., IV CK 361/03, niepubl., z dnia 8 lipca 2004 r., IV CK 561/03,
niepubl., z dnia 7 października 2004 r., II PZP 11/04, OSNP 2005, nr 1, poz. 2, z dnia
26 stycznia 2005 r., V CK 407/04, niepubl. z dnia 12 lipca 2006 r., V CSK 187/06,
niepubl. oraz z dnia 15 czerwca 2007 r., II CSK 99/07, niepubl.).
W świetle przytoczonych wywodów podniesiony przez skarżącego zarzut
naruszenia art. 80 ust. 1 p.w.r.a. przez jego zastosowanie do stanu faktycznego
niemieszczącego się w hipotezie zakodowanej w nim normy prawnej nie może być
uznany za uzasadniony. Trzeba przy tym podkreślić, że zarzut ten nie został poparty
przekonującą argumentacją, nie można bowiem przyjmować, że zobowiązanie z tytułu
wynagrodzenia za pracę świadczoną przed dniem 1 grudnia 1998 r. powstało dopiero
po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 maja 1999 r., P 6/98.
18
Szerszego rozważenia wymagają natomiast zarzuty dotyczące przedawnienia
dochodzonego roszczenia. Skarżący ma rację niewątpliwie stwierdzając, że, zgodnie z
art. 291 § 1 k.p., roszczenia ze stosunku pracy ulegają przedawnieniu z upływem 3 lat
od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Trafnie też wywodzi, że roszczenie
osoby trzeciej nabyte na podstawie art. 518 § 1 pkt 1 k.c. przedawnia się w terminie
przewidzianym dla roszczenia wierzyciela wobec dłużnika głównego, co wynika z
zasad konstrukcyjnych, które legły u podstaw instytucji subrogacji ustawowej (art. 518
k.c.). Nowy wierzyciel kontynuuje bowiem ten sam jurydycznie stosunek obligacyjny do
czasu uzyskania świadczenia od dłużnika. Innymi słowy, wstępuje w sytuację prawną
wierzyciela wobec dłużnika. Nabywa zatem roszczenie z takim ograniczonym
terminem przedawnienia, jaki – po odliczeniu okresu, który do tego czasu upłynął –
pozostawał dotychczasowemu wierzycielowi do dochodzenia roszczenia od dłużnika
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 1985 r., III CRN 148/85, OSNCP 1986,
nr 3, poz. 34 oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2003 r., III CZP 43/03,
OSNC 2004, nr 10, poz. 151). Gdyby podstawę prawną dochodzonego roszczenia
mógł stanowić jedynie przepis art. 518 § 1 pkt 1 k.c., trzeba by zgodzić się z zarzutami
skarżącego, że roszczenie to ulegałoby przedawnieniu w terminie przewidzianym w
art. 291 § 1 k.p. oraz że – wbrew odmiennym zapatrywaniom Sądu Apelacyjnego –
wniesienie przez pracownika pozwu o wynagrodzenie za dyżury lekarskie przeciwko
samodzielnemu publicznemu zakładowi opieki zdrowotnej nie przerywałoby biegu
przedawnienia przeciwko Skarbowi Państwa. Te trafne wywody skarżącego nie mogą
jednak prowadzić do uwzględniania skargi kasacyjnej przede wszystkim z tej
przyczyny, że dochodzona wierzytelność zwrotna miała oparcie w normie prawnej
wyprowadzonej z całokształtu regulacji zawartej w art. 80 ust. 1 w związku z art. 47
ust. 1 p.w.r.a. i art. 231
§ 2 k.p. Poza tym Sąd Apelacyjny stanął na stanowisku, że w
ustalonym stanie faktycznym podniesienie przez pozwanego zarzutu przedawnienia
należałoby uznać za ewidentne nadużycie prawa (art. 5 k.c.). Okoliczność ta – jak się
wydaje – uszła uwagi skarżącego, gdyż nie podniósł zarzutu naruszenia art. 5 k.c.
Dochodzona wierzytelność zwrotna, mająca oparcie w normie prawnej
wywiedzionej z art. 80 ust. 1 w związku z art. 47 ust. 1 p.w.r.a. i art. 231
§ 2 k.p., nie
powstała w wyniku wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela, lecz z chwilą
dokonania zapłaty przez powoda. Rozpoczęcie biegu przedawnienia roszczeń
regresowych następuje dopiero po spełnieniu świadczenia przez występującego z
roszczeniem (art. 120 § 1 zdanie drugie k.c.; zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23
19
kwietnia 2004 r., I CK 581/03). Z ustaleń Sądu Apelacyjnego wynika, że zapłata
zasądzonych od powoda wynagrodzeń nastąpiła w latach 2004 – 2006, natomiast
pozew wpłynął do Sądu pierwszej instancji w dniu 14 listopada 2006 r. Roszczenie
powoda nie uległo zatem przedawnieniu.
Roszczenia regresowe przewidziane w art. 376 i art. 378 k.c. mają charakter
samoistny i nie mogą być utożsamiane z instytucją subrogacji ustawowej unormowanej
w art. 518 k.c. Nie może zatem odnieść zamierzonego skutku podniesiony przez
skarżącego zarzut naruszenia art. 518 § 1 pkt 1 k.c. przez jego zastosowanie do
należności publicznoprawnych.
Tak samo ma się rzecz, gdy chodzi o zarzut obrazy powołanego przepisu przez
jego zastosowanie do należności, która wcześniej wygasła na skutek zrzeczenia się
przez wierzyciela. Zgodnie z art. 373 k.c., zwolnienie z długu lub zrzeczenie się
solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych nie ma
skutku względem współdłużników. Regulacja ta oznacza, że mimo iż zwolnienie z
długu lub zrzeczenie się solidarności odnoszą skutek wobec dłużnika, którego dotyczą,
współdłużnicy ponoszą nadal solidarną odpowiedzialność wobec wierzyciela za cały
dług, a dłużnik zwolniony z długu lub wobec którego wierzyciel zrzekł się solidarności
jest nadal zobowiązany do pokrycia przypadającego nań udziału w długu wobec
współdłużnika, który spełnił świadczenie (art. 376 k.c.). Współdłużnik nie może
powoływać się na to, że roszczenie wierzyciela w stosunku do niego uległo
przedawnieniu, jeżeli roszczenie wierzyciela w stosunku do dłużnika, który spełnił
świadczenie, w chwili spełnienia nie było przedawnione. Tę samą regułę należy w
drodze analogii odnieść do odpowiedzialności in solidum.
Jak wynika z powyższych rozważań, zaskarżony wyrok mimo częściowo
błędnego uzasadnienia odpowiada prawu. W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy na
podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną, postanawiając o kosztach
postępowania kasacyjnego po myśli art. 98 § 1 i 3 oraz art. 99 w związku z art. 391 § 1
i art. 39821
k.p.c. Wysokość tych kosztów została określona na podstawie § 6 pkt 7 i §
12 ust. 4 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w
sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu
(Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).