Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 65/08
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Walentyny S. przeciwko wspólnocie
mieszkaniowej "H." w B.P. o uchylenie uchwały, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 28 sierpnia 2008 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku postanowieniem z dnia 10
kwietnia 2008 r.:
"Czy na zarządzenie przewodniczącego zwracające wniosek o
zabezpieczenie nie odpowiadający wymogom formalnym przewidzianym w art. 736
k.p.c., służy zażalenie?"
podjął uchwałę:
Na zarządzenie przewodniczącego w sądzie pierwszej instancji o zwrocie
wniosku o udzielenie zabezpieczenia przysługuje zażalenie.
Uzasadnienie
Powódka Walentyna S. w pozwie o uchylenie uchwały pozwanej wspólnoty
mieszkaniowej „H.” w B.P. z dnia 9 lutego 2008 r. wniosła o zabezpieczenie
powództwa przez wstrzymanie jej wykonania do czasu zakończenia postępowania.
Zarządzeniem z dnia 4 marca 2008 r. przewodniczący zwrócił wniosek u udzielenie
zabezpieczenia stwierdzając, że nie spełnia on wymagań formalnych
przewidzianych w art. 736 k.p.c. Rozpoznając zażalenie na to zarządzenie, Sąd
Apelacyjny w Białymstoku powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w
zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na
podstawie art. 390 w związku z art. 397 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Źródłem wątpliwości Sądu Apelacyjnego jest brak w przepisach regulujących
postępowanie zabezpieczające wyraźnego unormowania przewidującego
dopuszczalność zaskarżenia zarządzenie przewodniczącego o zwrocie wniosku o
udzielenie zabezpieczenia, a art. 741 k.p.c. traktuje jedynie o zaskarżalności
postanowienia sądu pierwszej instancji w przedmiocie zabezpieczenia. Stosując
odpowiednio art. 394 § 1 k.p.c., określający zamknięty katalog przypadków, w
których zażalenie przysługuje, można uznać, że środek ten – w odniesieniu do
zarządzenia o zwrocie wniosku – jest niedopuszczalny. Wniosek ten może być bez
przeszkód ponowiony, a niezaskarżalność decyzji o jego zwrocie nie narusza w
niczym praw strony.
Możliwe jest też przyjęcie stanowiska odmiennego. Skoro wniosek o
udzielenie zabezpieczenia wszczyna postępowanie charakteryzujące się pewną
odrębnością, to nie ma przeszkód, aby potraktować go podobnie jak pozew. Przy
takim założeniu zaskarżenie zarządzenia o zwrocie wniosku o zabezpieczenie
można uznać za dopuszczalne, stosując odpowiednio art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego rozważane zagadnienie nie było – jak
dotychczas – podejmowane wprost. Na gruncie nieobowiązującego art. 392 k.p.c.
Sąd Najwyższy prezentował pogląd, że jakkolwiek w postępowaniu
zabezpieczającym znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy księgi pierwszej
kodeksu postępowania cywilnego, to jednak użyty w tym przepisie zwrot „w
sprawie” świadczy o woli ustawodawcy ograniczenia kręgu postanowień
zaskarżalnych kasacją do orzeczeń kończących postępowanie jako całość. Do
takich nie można zaliczyć orzeczeń, które zamykają jedynie jakiś fragment sprawy,
jej boczny nurt lub rozstrzygają kwestię wpadkową albo finalizują postępowanie
pomocnicze (por. m.in. postanowienia z dnia 14 listopada 1996 r., I CKN 7/96,
OSNC 1997, nr 3, poz. 31, z dnia z dnia 14 lipca 1998 r., III CKN 548/98, OSNC
1999, nr 3, poz. 48, z dnia 22 stycznia 1997 r., I CKN 48/96, OSNC 1997, nr 8, poz.
107 lub z dnia 8 kwietnia 1997 r., I CZ 22/97, OSNC 1997, nr 10, poz. 147). Sąd
Najwyższy podkreślił, że gdyby przyjąć odmienne zapatrywanie, art. 741 k.p.c.,
przewidujący zażalenie na postanowienie w sprawie zarządzenia tymczasowego,
należałoby uznać – w świetle art. 394 § 1 in principio k.p.c. – za zbędny. Trzeba
jednak odnotować, że w postanowieniu z dnia 18 lutego 1993 r., I CRN 6/93
(OSNCP 1993, nr 11, poz. 204) Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie, że
zarządzenie tymczasowe wydane na skutek wniosku złożonego przed wytoczeniem
powództwa należy do orzeczeń kończących postępowanie w sprawie jako całość.
W sprawie tej strony dokonały zapisu na zagraniczny sąd polubowny, a powództwo
zostało wytoczone przed tym sądem w terminie określonym w postanowieniu o
udzieleniu zabezpieczenia.
W nowszym orzecznictwie, dotyczącym skargi o stwierdzenie niezgodności z
prawem prawomocnego orzeczenia, postanowienia orzekające co do
zabezpieczenia traktowane były jako niekończące postępowania w sprawie (por.
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2006 r., V CNP 66/06, nie publ.,
z dnia 14 września 2006 r., V CNP 72/06, nie publ. lub z dnia 20 listopada 2007 r.,
V CNP 163/07, nie publ.).
Również w piśmiennictwie zagadnienie dopuszczalności zażalenia na
zarządzenie przewodniczącego zwracające wniosek o zabezpieczenie postrzegane
jest niejednolicie. Przeważa jednak szerzej uzasadniany pogląd o dopuszczalności
takiego zażalenia, akcentujący strukturalną odrębność postępowania
zabezpieczającego, usprawiedliwiającą – na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. –
odpowiednie stosowanie do wniosku inicjującego to postępowanie art. 394 § 1 pkt 1
k.p.c.
Trzeba zgodzić się z zapatrywaniem, że podstawę usunięcia wątpliwości
ujętych w przedstawionym zagadnieniu prawnym stanowić powinien art. 394 § 1
k.p.c., który przewiduje wyraźnie dopuszczalność zażalenia tylko na zarządzenie
przewodniczącego w przedmiocie zwrotu pozwu. Zgodnie jednak z art. 13 § 2
k.p.c., znajduje on odpowiednie zastosowanie do innych rodzajów postępowań
unormowanych w kodeksie postępowania cywilnego, a nie ulega wątpliwości, że
takim innym rodzajem postępowania jest postępowanie zabezpieczające. Trudno
zgodzić się z poglądem, że art. 741 k.p.c. określa wszystkie przypadki
dopuszczalności zażalenia w postępowaniu zabezpieczającym. Bezsprzecznie
zażalenie przysługuje w tym postępowaniu np. na postanowienie sądu pierwszej
instancji o przekazaniu sprawy sądowi właściwemu (art. 394 § 1 pkt 1 w związku z
art. 13 § 2 k.p.c.), na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego (art.
394 § 1 pkt 10 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), na postanowienie stwierdzające
prawomocność postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia (art. 394 § 1 pkt 42
k.p.c.), czy też w przedmiocie kosztów postępowania (art. 394 § 1 pkt 9 w związku z
art. 13 § 2 k.p.c.).
Jakkolwiek art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c. traktuje wyraźnie o zwrocie pozwu, nie
wyłącza to możliwości jego odpowiedniego zastosowania, przez odesłanie zawarte
w art. 13 § 2 k.p.c., do zarządzenia o zwrocie wniosku o udzielenie zabezpieczenia.
Brzmienie art. 394 § 1 k.p.c. wskazuje jedynie na to, że przepis ten nie może być
stosowany w postępowaniu zabezpieczającym wprost, nie wyklucza ono zatem
stosowania wyrażonej w nim reguły z modyfikacją, polegającą na odniesieniu jej do
innego pisma procesowego pełniącego taką samą rolę jak pozew. Odpowiednie
stosowanie zbioru określonych przepisów może wprawdzie polegać na
niestosowaniu niektórych z nich ze względu na ich bezprzedmiotowość lub
niezgodność z przepisami ustanowionymi dla stosunków, do których miałyby one
być stosowane, bądź też zasadniczą sprzeczność z istotą konkretnej instytucji
prawnej z zakresu tych stosunków, jednakże w rozpoznawanym przypadku sytuacja
taka nie występuje.
Postępowanie zabezpieczające – jak podkreśla się w literaturze – jest
postępowaniem strukturalnie samodzielnym wobec postępowania rozpoznawczego
i egzekucyjnego. Samodzielności tej nie traci ono nawet wówczas, gdy toczy się
równolegle z postępowaniem głównym, jako że i w takim przypadku zachowuje w
pełni samodzielny przedmiot, występują w nim odrębnie określone strony,
odmienne reguły sędziowskiej oceny materiału procesowego oraz szczególna
postać rozstrzygnięcia. Odrębność postępowania zabezpieczającego uwypuklona
została przez jego wydzielenie do nowej części trzeciej kodeksu postępowania
cywilnego w wyniku nowelizacji tej regulacji, dokonanej ustawą z dnia 2 lipca 2004
r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych ustaw (Dz.U.
Nr 172, poz. 1804).
Postępowanie zabezpieczające wykazuje jednak związek z postępowaniem
rozpoznawczym oraz – w przypadku wykonalności wydanego w nim postanowienia
– z postępowaniem egzekucyjnym. Co prawda odznacza się ono również
odrębnością funkcjonalną, wyrażająca się w tym, że udzielana w nim ochrona ma
charakter tymczasowy (art. 7541
, art. 757 k.p.c.), jednak wydawane w nim
orzeczenia nie mogą być uznawane za kończące postępowanie w sprawie.
Wskazuje na to pośrednio treść art. 741 k.p.c.
W świetle art. 394 § 1 pkt 1 in principio k.p.c., niewątpliwie dopuszczalne jest
zażalenie na zwrot pisma inicjującego postępowanie o właściwościach
równorzędnych procesowi, a więc postępowanie cechujące się nie tylko
samodzielnością strukturalną i funkcjonalną, ale pozbawione jednocześnie
charakteru akcesoryjnego. Za takie postępowanie może być uznane postępowanie
nieprocesowe, egzekucyjne, upadłościowe, ewentualnie postępowanie w
przedmiocie uznania oraz stwierdzenia wykonalności orzeczenia zagranicznego.
Należy wskazać, że Sąd Najwyższy opowiedział się za dopuszczalnością zażalenia
na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie wniosku o ogłoszenie upadłości (por.
uchwała z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 111/03, OSNC 2005, nr 4, poz. 62), na
zarządzenie sędziego-komisarza o zwrocie zgłoszenia wierzytelności (por. uchwałę
z dnia 2 marca 2005 r., III CZP 98/04, OSNC 2006, nr 2, poz. 21), a pośrednio
także na zarządzenia przewodniczącego o zwrocie wniosku o uznanie
zagranicznego orzeczenia (por. postanowienia z dnia 29 grudnia 1972 r., I CZ
150/72, OSPiKA 1975, nr 12, poz. 267, z dnia 6 czerwca 1977 r., II CZ 45/77,
OSNC 1978, nr 3, poz. 51 oraz z dnia 28 maja 1978 r., II CZ 61/87, OSNC 1988, nr
11, poz. 162), o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu
(por. uchwała z dnia 24 października 2001 r., III CZP 53/01, "Prawo Bankowe"
2002, nr 3, s. 19) oraz o wyjawienie majątku (por. uchwała z dnia 20 lipca 1995 r.,
III CZP 90/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 171). W piśmiennictwie trafnie dopuszcza
się zażalenie także na zwrot wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego,
zwrot wniosku wszczęcie egzekucji przez sąd, jak też na zwrot wniosku o nadanie
klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu.
Można wskazać ważne argumenty przemawiające za bardziej elastycznym
rozwiązaniem, dopuszczającym stosowanie art. 394 § 1 pkt 1 in principio k.p.c. w
innych rodzajach postępowania w rozumieniu art. 13 § 2 k.p.c., niemających
wszystkich cech postępowania w sprawie. W takim ujęciu nie ma przeszkód do
uznania postępowania zabezpieczającego za inny rodzaj postępowania, co pozwala
uniknąć rozbieżności w ocenie dopuszczalności odpowiedniego stosowania art. 394
§ 1 pkt 1 in principio k.p.c. w sytuacjach, w których – jak wskazano – jest to
bezdyskusyjne oraz w rozważanym przypadku zwrotu wniosku o udzielenie
zabezpieczenia. W tym kontekście pogląd o wyłączeniu stosowania wymienionego
przepisu w odniesieniu do tego ostatniego wniosku – ze względu na niesamoistny
charakter postępowania zabezpieczającego – nie jest przekonywający. Przydanie
przez ustawodawcę postępowaniu zabezpieczającemu większej rangi, jego
wyraźna samodzielność strukturalna i funkcjonalna, jak również wskazane wyżej
racje celowościowe przemawiają za dopuszczeniem zażalenia na zarządzenie o
zwrocie wniosku o zabezpieczenie. Przyjęcie takiego rozwiązania umożliwia
jednolite traktowanie wszystkich wchodzących w grę sytuacji, niezależnie od tego,
czy wniosek ten zgłoszony został w pozwie, czy odrębnie, jak też bez względu na
to, czy postępowanie główne toczy się lub ma zostać wszczęte przed sądem
polubownym, czy też przed sądem państwowym zagranicznym bądź krajowym.
Zajęte stanowisko nie oznacza – co trzeba wyraźnie podkreślić –
kwalifikowania postępowania zabezpieczającego jako postępowania w sprawie ani
też traktowania zarządzenia o zwrocie wniosku o udzielenie zabezpieczenia jako
postanowienia kończącego postępowanie w sprawie. Nie jest też ono próbą
rozszerzającej wykładni art. 394 § pkt 1 in principio k.p.c., dopuszczającej zażalenia
na zwrot pism wszczynających każde postępowanie dające się w jakiś sposób
wyodrębnić. Zakłada ono jedynie dopuszczalność odpowiedniego stosowania
wymienionego przepisu w innych rodzajach postępowania, nie mających wszystkich
właściwości charakteryzujących postępowanie w sprawie. W konkretnym przypadku
odpowiednie stosowanie wymaga podstawienia pod zwrot „pozew” nazwy „wniosek
o udzielenie zabezpieczenia”.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione
zagadnienie, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).