Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 września 2008 r., III CZP 77/08
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku "P.Z.R.C." S.A. w R. przy uczestnictwie
małżonki dłużnika Andrzeja C. – Amalii C. o nadanie klauzuli wykonalności
przeciwko małżonce dłużnika, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 17 września 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Apelacyjny w Katowicach postanowieniem z dnia 23 kwietnia 2008 r.:
"Czy przepisy kodeksu postępowania cywilnego dotyczące nadania klauzuli
wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika w brzmieniu nadanym ustawą z dnia
17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691), mają zastosowanie w sytuacji,
w której zobowiązanie dłużnika pozostającego w związku małżeńskim powstało po
dniu 20 stycznia 2005 r. (art. 5 ust. 5, pkt 1 i 2), czy też w sytuacji, gdy po dniu 20
stycznia 2005 r. powstał tytuł egzekucyjny przeciwko takiemu dłużnikowi (art. 5 ust.
6 tej ustawy)?"
podjął uchwałę:
Jeżeli zobowiązanie dłużnika pozostającego w ustroju ustawowej
wspólności majątkowej małżeńskiej powstało przed wejściem w życie ustawy
z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691), do postępowania o
nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika stosuje się
przepisy kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu sprzed tej
nowelizacji.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny w Katowicach przedstawił do rozstrzygnięcia zagadnienie
prawne, które powstało przy rozpoznawaniu zażalenia małżonki dłużnika na
postanowienie o nadaniu przeciwko niej klauzuli wykonalności nakazowi zapłaty
wydanemu w dniu 11 września 2006 r., z ograniczeniem jej odpowiedzialności do
majątku, który byłby objęty wspólnością ustawową, gdyby małżonkowie nie zawarli
w dniu 23 listopada 2007 r. umowy majątkowej wyłączającej ustawową wspólność
małżeńską. Roszczenie wierzyciela objęte tym tytułem powstało w okresie od dnia
30 sierpnia 2001 r. do dnia 15 grudnia 2001 r.
Sąd Okręgowy orzekał na podstawie art. 787 k.p.c. w brzmieniu sprzed
wejścia w życie zmian wprowadzonych do kodeksu postępowania cywilnego ustawą
z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691 – dalej: "ustawa nowelizująca"),
przyjmując, że ten przepis wyznacza regulacja zawarta w art. 5 ust. 6 ustawy
nowelizującej, nakazująca – w wypadku roszczeń powstałych przed wejściem w
życie zmienionych przepisów – prowadzić egzekucję według przepisów
dotychczasowych.
W zażaleniu małżonka dłużnika zakwestionowała pogląd prawny Sądu
Okręgowego i powołała się na stanowisko Sądu Najwyższego wypowiedziane w
uzasadnieniu postanowienia z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 44/07 (OSNC-ZD 2008,
nr A, poz. 29), zgodnie z którym art. 5 ust. 6 ustawy nowelizującej nie przyjmuje –
jako cezury wyznaczającej granicę stosowania starych i znowelizowanych
przepisów – daty powstania roszczenia, lecz datę wydania tytułu egzekucyjnego. W
rozpatrywanej sprawie powinny więc mieć zastosowanie przepisy znowelizowane,
na podstawie których klauzula przeciwko małżonce dłużnika nie powinna zostać
nadana, gdyż wierzyciel nie wykazał dokumentem urzędowym ani prywatnym, że
stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej
dokonanej za jej zgodą. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem przedstawiony przez Sąd Apelacyjny dotyczy wykładni przepisów
przejściowych ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks
rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, w której dokonano
kompleksowej nowelizacji przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w
zakresie stosunków majątkowych małżonków, w tym reguł rządzących możliwością
zaspokojenia się przez wierzyciela jednego z małżonków z majątku wspólnego. W
stanie prawnym poprzedzającym wejście w życie ustawy nowelizującej zasadnicze
znaczenie miał art. 41 k.r.o., który ustanawiał zasadę, że zaspokojenia z majątku
wspólnego może żądać także wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z
małżonków (art. 41 § 1 k.r.o.). Odstępstwo od tej reguły obejmowało sytuacje, w
których wierzytelność powstała wcześniej niż wspólność ustawowa albo gdy
dotyczyła odrębnego majątku jednego z małżonków. Wierzyciel mógł wtedy żądać
zaspokojenia tylko z odrębnego majątku dłużnika oraz z wynagrodzenia za pracę
lub za inne usługi świadczone osobiście przez dłużnika, jak również z korzyści
uzyskanych przez dłużnika z jego praw autorskich twórcy, praw twórcy wynalazku,
wzoru lub projektu racjonalizatorskiego (art. 41 § 2 k.r.o.). Ponadto sąd mógł
każdorazowo ograniczyć lub wyłączyć możliwość zaspokojenia się z majątku
wspólnego przez wierzyciela, którego dłużnikiem był tylko jeden z małżonków, jeżeli
ze względu na charakter wierzytelności albo stopień przyczynienia się małżonka
będącego dłużnikiem do powstania majątku wspólnego, zaspokojenie z majątku
wspólnego byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 41 § 3
k.r.o.).
Unormowania materialnoprawne znajdowały uzupełnienie w przepisach
kodeksu postępowania cywilnego. Wierzyciel, który uzyskał tytuł wykonawczy
przeciwko dłużnikowi, chcąc zaspokoić się z majątku wspólnego, musiał
przedstawić tytuł wykonawczy skuteczny przeciwko obojgu małżonkom, występował
zatem o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika na
podstawie art. 787 k.p.c. W postępowaniu klauzulowym, na wniosek małżonka
dłużnika, sąd orzekał o ograniczeniu lub wyłączeniu możliwości zaspokojenia się
wierzyciela z majątku wspólnego (art. 787 § 2 k.p.c.), co stanowiło procesową
realizację art. 41 § 3 k.r.o. Do kognicji sądu w postępowaniu klauzulowym należało
ponadto m.in. badanie, czy pomiędzy małżonkami istnieje ustrój wspólności
ustawowej lub umownej, czy w razie umownego zniesienia wspólności fakt ten był
wiadomy wierzycielom oraz czy odpowiedzialność majątkiem wspólnym nie jest
wyłączona ze względu na datę powstania wierzytelności.
Ustawa nowelizująca ograniczyła wypadki, w których wierzyciel jednego z
małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej może uzyskać
zaspokojenie z majątku wspólnego. Według nowego art. 41 k.r.o., jest to
dopuszczalne tylko wówczas, gdy małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą
drugiego małżonka; w braku takiej zgody, albo jeżeli zobowiązanie nie wynika z
czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego
dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z
innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści, o których mowa w art. 33 pkt
9 k.r.o. Jeśli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa,
zaspokojenie wierzyciela może nastąpić także z przedmiotów majątkowych
wchodzących w skład przedsiębiorstwa. W uzasadnieniu projektu ustawy
wyjaśniono, że możliwość zaspokojenia się z majątku wspólnego pozostawiono w
ten sposób zapobiegliwości wierzycieli, w których interesie leży uzyskanie zgody
małżonka kontrahenta na dokonanie czynności. Procesową realizację
przedstawionych rozwiązań materialnoprawnych zapewniają art. 7761
, 787 i 7871
k.p.c.
Wątpliwości Sądu Apelacyjnego odnoszą się do prawidłowego stosowania
intertemporalnych regulacji zawartych w art. 5 ustawy nowelizującej w sytuacji, w
której tytuł egzekucyjny został wydany w sprawie przeciwko dłużnikowi
pozostającemu w związku małżeńskim po dniu 20 stycznia 2005 r., tj. po dniu
wejścia w życie ustawy nowelizującej (art. 6 ustawy), lecz stwierdzone tytułem
roszczenie powstało przed tą datą.
Powołany przepis ustanawia ogólną zasadę stosowania ustawy nowej także
do stosunków powstałych przed jej wejściem w życie, a następnie ogranicza zakres
stosowania tej zasady m.in. w odniesieniu do oceny skutków czynności
zobowiązujących lub rozporządzających małżonków oraz ich odpowiedzialności za
zobowiązania sprzed wejścia w życie ustawy (art. 5 ust. 5 pkt 1), jak również
wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym za
zobowiązanie jednego małżonka powstałe przed wejściem w życie ustawy (art. 5
ust. 5 pkt 2). Obydwa przepisy dotyczą jednak regulacji materialnoprawnych; do
problematyki procesowej odnosi się art. 5 ust. 6, nakazujący – w wypadku gdy
roszczenie powstało przed wejściem w życie ustawy – prowadzić egzekucję według
przepisów dotychczasowych. Ustawa nie zawiera przepisów przejściowych, które
wprost odnoszą się do postępowania o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko
małżonkowi dłużnika.
Problem powstający w związku z brakiem jednoznacznej regulacji
intertemporalnej w postępowaniu klauzulowym Sąd Najwyższy podjął w
postanowieniu z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 44/07, wydanym w stanie
faktycznym, w którym wyrok przeciwko dłużnikowi zapadł po wejściu w życie ustawy
nowelizującej. Sąd Okręgowy przyjął, że z art. 5 ust. 5 pkt 1 i ust. 6 tej ustawy
wynika, iż reżim prawny stosowany przy rozpoznawaniu wniosku o nadanie klauzuli
wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika wyznacza data powstania
zobowiązania dłużnika, problemem jest natomiast, czy datę tę można ustalać w
postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że w
świetle art. 5 ustawy nowelizującej problem intertemporalny dotyczący wyboru
właściwych przepisów postępowania klauzulowego może być rozwiązany w dwojaki
sposób; można odwołać się do ogólnej reguły stosowania ustawy nowej (art. 5 ust.
1) albo przyjąć, że do postępowania klauzulowego ma zastosowanie art. 5 ust. 6.
Przychylając się do drugiego rozwiązania, Sąd Najwyższy wskazał na art. 804
k.p.c., który pozbawia organ egzekucyjny, w tym sąd, możliwości badania
roszczenia w znaczeniu materialnoprawnym oraz na regulacje zawarte w art. 781,
7811
, 782, 786, 787, 7871
k.p.c., nieprzyznające sądowi uprawnień do takich
ustaleń również w postępowaniu klauzulowym. Te kwestie, po powstaniu tytułu
egzekucyjnego, mogą być ustalane jedynie w postępowaniu wszczętym na
podstawie art. 840 k.p.c.
W konsekwencji użyte w art. 5 ust. 6 ustawy nowelizującej pojęcie
„roszczenie" Sąd Najwyższy zinterpretował jako roszczenie w znaczeniu
egzekucyjnym, to jest roszczenie stwierdzone i określone w tytule egzekucyjnym;
roszczenie takie powstaje w chwili wydania tytułu egzekucyjnego. Jeżeli więc tytuł
przeciwko dłużnikowi powstał przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, do
postępowania o nadanie klauzuli wykonalności i do postępowania egzekucyjnego
stosuje się przepisy dotychczasowe, natomiast jeżeli tytuł powstał po dniu 20
stycznia 2005 r., stosuje się przepisy znowelizowane.
W piśmiennictwie art. 5 ustawy nowelizującej nie jest rozumiany
jednoznacznie. Jeden z poglądów odpowiada koncepcji, za którą opowiedział się
Sąd Najwyższy w omówionym postanowieniu, jakkolwiek datę powstania
„roszczenia egzekucyjnego" utożsamia z chwilą złożenia wniosku o wszczęcie
egzekucji lub z chwilą wszczęcia postępowania egzekucyjnego, a argumentacja nie
zawiera odniesień do postępowania klauzulowego.
Inni autorzy, rozważając bezpośrednio zagadnienia związane z
postępowaniem o nadanie klauzuli wykonalności, opowiadają się za stanowiskiem,
że gdy stosunek prawny, z którego wynika wierzytelność ustalona w tytule
egzekucyjnym, powstał przed dniem 20 stycznia 2005 r., przy nadawaniu klauzuli
wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika zastosowanie ma art. 787 k.p.c. w
brzmieniu sprzed nowelizacji. Podstawy dla tej wykładni poszukują w art. 5 ust. 5
pkt 1 i 2 ustawy nowelizującej, a niekiedy w art. 5 ust. 6 tej ustawy. Ważnym
argumentem wspierającym tę koncepcję jest uniknięcie przy jej zastosowaniu
niekorzystnej dla wierzyciela sytuacji, w której wobec braku nieistotnej we
wcześniejszym stanie prawnym zgody współmałżonka, przewidzianej obecnie w art.
41 § 1 k.r.o., zostałby on niemal w ogóle pozbawiony możliwości egzekwowania
swoich należności z majątku wspólnego.
Należy stwierdzić, że wprowadzone ustawą nowelizującą zmiany w zakresie
postępowania klauzulowego mają służyć realizacji nowych rozwiązań
materialnoprawnych w dziedzinie odpowiedzialności małżonków za zobowiązania
zaciągnięte przez jednego z nich. Jest to przesłanka wymuszająca kompleksową
ocenę regulacji międzyczasowych, które powinny respektować więź między
materialnym i procesowym aspektem regulacji.
Artykuł 41 k.r.o. przesądza, że bez względu na charakter wierzytelności
wierzyciel jednego z małżonków może zaspokoić się także wówczas, gdy
wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku
osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez
dłużnika z innej działalności, jak również z korzyści uzyskanych z praw
wymienionych w art. 33 pkt 9 k.r.o. Stosownie do tego, art. 7761
k.p.c. stanowi, że
tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku
małżeńskim jest podstawą egzekucji nie tylko z majątku osobistego dłużnika, lecz
także z pobranego przez niego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych
z prowadzenia przez niego innej działalności zarobkowej oraz korzyści uzyskanych
z praw określonych w art. 33 pkt 9 k.r.o. Ponadto, zgodnie z art. 41 § 1 i 2 k.r.o.,
wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego wówczas, gdy
zobowiązanie powstało na skutek czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka
albo gdy wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, przy
czym w tym wypadku zaspokojenie może nastąpić z przedmiotów wchodzących w
skład przedsiębiorstwa. Ponieważ zaspokojenie z majątku wspólnego, w tym
należących do tego majątku przedmiotów wchodzących w skład przedsiębiorstwa,
zależy od określonych warunków, kodeks postępowania cywilnego wymaga od
wierzyciela uzyskania tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi dłużnika, a
zgodnie z odpowiednio zmienionym brzmieniem art. 787 i 7871
k.p.c. badanie, czy
zobowiązanie pochodzi z czynności prawnej dokonanej za zgodą dłużnika,
ewentualnie – czy powstało w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa – należy
do kognicji sądu klauzulowego.
Jeżeli natomiast analogiczny dług powstał przed wejściem w życie ustawy
nowelizującej, art. 5 ust. 5 pkt 1 tej ustawy nakazuje do oceny odpowiedzialności
małżonków za takie zobowiązanie stosować przepisy dotychczasowe, a zatem w
szczególności art. 41 k.r.o. w dawnym brzmieniu. Unormowanie to koresponduje z
treścią art. 5 ust. 5 pkt 2, który nakazuje stosować dotychczasowe przepisy także
do wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym za
zobowiązanie jednego małżonka powstałe przed jej wejściem w życie, nawiązując
do art. 41 § 3 k.r.o. w brzmieniu poprzedzającym wejście w życie ustawy
nowelizującej. Taki zamysł ustawodawcy wysłowiony został już w trakcie prac
legislacyjnych nad ustawą i uzasadniony potrzebą ochrony pewności obrotu; miał
umożliwić kontrahentowi małżonka powołanie się na dotychczasowy art. 41 § 1
k.r.o., a małżonkowi dłużnika dochodzenie ograniczenia (albo wyłączenia)
odpowiedzialności majątkiem wspólnym na podstawie obowiązującego wówczas
art. 41 § 3 k.r.o.
Zachowanie dotychczasowych zasad odpowiedzialności w odniesieniu do
zobowiązań powstałych przed wejściem w życie ustawy, jest również rozwiązaniem
słuszniejszym niż poddanie zobowiązań sprzed wejścia w życie ustawy
nowelizującej ogólnej zasadzie bezpośredniego działania ustawy nowej, gdyż nowe
zasady odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego z nich znacznie
silniej chronią majątek wspólny małżonków, ograniczając możliwość zaspokojenia
się wierzyciela. Dokonując czynności prawnej z osobą pozostającą w związku
małżeńskim przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, kontrahent mógł
zasadnie oczekiwać, że w razie niewykonania zobowiązania będzie mógł żądać
zaspokojenia z majątku wspólnego na zasadach określonych w art. 41 k.r.o. w
brzmieniu sprzed wejścia w życie nowelizacji, bez potrzeby uzyskiwania zgody
drugiego małżonka na dokonanie czynności prawnej i stosownie do tego oceniać
ryzyko gospodarcze transakcji. Następcze uzależnienie tej możliwości od
dodatkowej przesłanki wyrażonej obecnie w art. 41 § 1 k.r.o., której kontrahent
dłużnika nie mógł przewidywać, ograniczałoby poważnie przysługujące temu
kontrahentowi prawo podmiotowe, budząc wątpliwości czy nie dochodzi w ten
sposób do naruszenia zasady ochrony praw nabytych i zasady zaufania do prawa.
Uszczuplenia praw wierzyciela nie usprawiedliwia dostatecznie potrzeba ochrony
interesów rodziny i majątku wspólnego, gdyż na straży tych wartości stał
poprzednio art. 41 § 3 k.r.o.
Konkludując należy stwierdzić, że gdy zobowiązanie powstało przed dniem 20
stycznia 2005 r., obowiązujące prawo materialne zezwala na zaspokojenie się
wierzyciela z całego majątku wspólnego na zasadach określonych w art. 41 k.r.o. w
brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy nowelizującej, natomiast podstawową rolą
przepisów procesowych jest umożliwienie uprawnionym realizacji ich
materialnoprawnych uprawnień. Taki tok rozumowania Sąd Najwyższy
zaakceptował rozpatrując zbliżony konstrukcyjnie problem powstały w wyniku
wprowadzenia w drodze nowelizacji od Prawa bankowego – ustawą z dnia 1
kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe i innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz.
870) – nowego wymagania oświadczeniu dłużnika o poddaniu się egzekucji, od
którego uzależniona była dopuszczalność wystawienia bankowego tytułu
egzekucyjnego (uchwała z dnia 9 lutego 2005 r., III CZP 80/04, OSNC 2005, nr 12,
poz. 203). Ustawa nowelizująca Prawo bankowe nie zawierała przepisów
przejściowych, wobec czego Sąd Najwyższy odwołał się do ogólnych zasad
intertemporalnych i przyjął, że w sytuacji, w której stosunek prawny powstał przed
wejściem w życie nowej ustawy, skutki zdarzenia prawnego o złożonym
charakterze, tzn. składającego się z oświadczenia o poddaniu się egzekucji i jego
skutku w postaci realizacji możliwości dochodzenia roszczenia przez udzielenie
bankowemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, należy oceniać pod
każdym względem według starej ustawy.
Wnioskowanie to, klarowne w odniesieniu do przepisów intertemporalnych
skierowanych do regulacji materialnoprawnej, traci jasność w części dotyczącej
norm przejściowych kształtujących zagadnienia procesowe. Ze względu na
konstrukcję art. 5 ustawy nowelizującej, opartą na wyznaczeniu reguły
bezpośredniego stosowania ustawy nowej i wprowadzeniu ograniczonego katalogu
wyjątków, wyjątki muszą być rozumiane ściśle, a sytuacje prawne niemieszczące
się w tym katalogu powinny podlegać zasadzie ogólnej. Z tego względu trudno
przyjąć za podstawę wyboru właściwych przepisów dotyczących postępowania
klauzulowego regulacje wyjątkowe odnoszące się jednoznacznie do zagadnień
materialnoprawnych; mogą one jedynie służyć pomocą przy interpretacji przepisów
procesowych.
Wyjątki dotyczące dalszego stosowania „starych” norm procesowych zawiera
art. 5 ust. 6 i 7 ustawy nowelizującej; pierwszy dotyczy prowadzenia postępowania
egzekucyjnego, drugi toku postępowań o ustalenie ojcostwa, jedynie zatem ust. 6
może stanowić normę wyjątkową wyłączającą stosowanie ust. 1 przy ocenie
właściwego toku postępowania klauzulowego. Co prawda postępowanie klauzulowe
nie jest postępowaniem egzekucyjnym, a w orzecznictwie i piśmiennictwie
przeważa pogląd o jego autonomicznym charakterze (por. uchwała z dnia 25
października 2006 r., III CZP 74/06, OSNC 2007, nr 6, poz. 90), niewątpliwie jednak
jego funkcjonalne powiązanie z postępowaniem egzekucyjnym, mające szczególne
znaczenie w wypadku rozpatrywanej ustawy nowelizującej, narzuca konieczność
zinterpretowania zawartego w art. 5 ust. 6 pojęcia „egzekucji” jako obejmującego
także postępowanie klauzulowe. Takie rozumienie tego przepisu mieści się w
doktrynalnym zakresie postępowania egzekucyjnego sensu largo. Również w
postanowieniu z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 44/07, Sąd Najwyższy przyjął ten
przepis za podstawę rozważań intertemporalnych odnoszących się do
postępowania klauzulowego.
Jednak wynik tych rozważań, prowadzący do utożsamienia chwili powstania
roszczenia, do której odwołuje się art. 5 ust. 6 ustawy nowelizującej, z datą
powstania tytułu egzekucyjnego prowadzi do nakazu stosowania obowiązujących
przepisów regulujących postępowanie klauzulowe do tytułów egzekucyjnych
wydanych po dniu 20 stycznia 2005 r., także wówczas gdy zobowiązanie
stwierdzone tytułem egzekucyjnym powstało przed wejściem w życie ustawy
nowelizującej. Tymczasem art. 787 k.p.c. w nowym brzmieniu wyklucza w ogóle
uzyskanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika jeśli zobowiązanie
nie powstało z czynności prawnej oraz uzależnia możliwość uzyskania tej klauzuli
od wykazania, że czynność prawna, z której powstała wierzytelność stwierdzona
tytułem, została dokonana za zgodą małżonka dłużnika. Jednocześnie nie
zapewnia możliwości domagania się przez małżonka dłużnika ograniczenia albo
wyłączenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym na podstawie art. 41 § 3 k.r.o.,
aktualnego w odniesieniu do zobowiązań powstałych przed wejściem w życie
ustawy nowelizującej, a zatem nie zapewnia realizacji uprawnień wierzyciela i
małżonka dłużnika przysługujących im w świetle przepisów prawa materialnego.
Argumentacja powołana w postanowieniu z dnia 17 maja 2007 r., III CZP
44/07, na uzasadnienie poglądu prowadzącego do tak niekorzystnego z punktu
widzenia interesów wierzyciela rozwiązania opiera się przede wszystkim na
rozważeniu granic kognicji sądu w postępowaniu egzekucyjnym i klauzulowym,
nieobejmujących możliwości badania daty powstania roszczenia
materialnoprawnego, co stanowi przesłankę wniosku, iż przepis dotyczy roszczenia
egzekucyjnego, pojmowanego formalnie jako roszczenie stwierdzone tytułem
egzekucyjnym, nie zaś roszczenia materialnoprawnego, wynikającego z
określonego stosunku prawnego.
Chwila powstania roszczenia nie dotyczy jeszcze ściśle rozumianego
postępowania klauzulowego, stanowi bowiem wstępny krok konieczny do realizacji
ciążącego na sądzie obowiązku ustalenia właściwych przepisów, które powinien
zastosować w tym postępowaniu. Dopiero wybór tych przepisów określi zakres
właściwego postępowania, nie można zatem zgodzić się z poglądem, że zakres
kognicji w postępowaniu klauzulowym stanowi przeszkodę do zbadania przez sąd
zdarzenia, z którym ustawodawca związał czasowe rozgraniczenie zakresu
działania norm regulujących przebieg i materię postępowania klauzulowego.
Możliwości, którymi dysponuje sąd, aby uzyskać niezbędne informacje potrzebne
do wyboru określonego kompleksu norm (sprzed nowelizacji lub znowelizowanych),
określają art. 761 i 766 k.p.c. W efekcie możliwości poznawcze sądu w
postępowaniu klauzulowym nie stanowią przeszkody do przypisania terminowi
„roszczenie”, zawartemu w art. 5 ust. 6 ustawy nowelizującej, treści przystającej do
wcześniejszych regulacji materialnych i umożliwiającej ich pełną realizację.
Inaczej jest w ściśle pojmowanym postępowaniu egzekucyjnym, do którego
omawiany przepis jest skierowany wprost. Jak wskazano w postanowieniu z dnia 17
maja 2007 r., III CZP 44/07, komornik, ze względu na treść art. 804 k.p.c., nie może
badać daty powstania zobowiązania stwierdzonego tytułem wykonawczym.
Tymczasem w każdym wypadku objęcia wnioskiem egzekucyjnym tytułu
wykonawczego wystawionego przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku
małżeńskim konieczne jest ustalenie, czy zakres egzekucji wyznacza art. 7761
k.p.c. wprowadzony ustawą nowelizującą. Ten problem można jednak rozwiązać na
gruncie obowiązujących przepisów w sposób niewymagający wprowadzania pojęcia
roszczenia egzekucyjnego oraz z zachowaniem wewnętrznej logiki unormowania
zawartego w art. 5 ustawy nowelizującej. Ponieważ w postępowaniu egzekucyjnym
przed komornikiem chwila powstania zobowiązania nie może być badana z braku
praktycznych instrumentów do oceny tej okoliczności, należy przyjąć, że jeżeli tytuł
egzekucyjny powstał już po wejściu w życie ustawy nowelizującej, a tym samym
może opiewać na powstałe po tej chwili zobowiązanie, przy czym z treści tytułu nie
wynika wniosek przeciwny, komornik powinien prowadzić egzekucję według nowych
przepisów, w szczególności z zastosowaniem art. 7761
k.p.c. Jeżeli na tej
podstawie doszłoby do zajęcia składników majątku wspólnego wymienionych w art.
7761
k.p.c., a małżonek dłużnika uważałby, że do tytułu wykonawczego będącego
podstawą egzekucji art. 7761
k.p.c. nie ma zastosowania, ponieważ tytuł dotyczy
„roszczenia" powstałego przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, mógłby
domagać się zwolnienia zajętych przedmiotów od egzekucji (art. 841 k.p.c.).
W konsekwencji za chwilę decydującą o stosowaniu w postępowaniu
klauzulowym i postępowaniu egzekucyjnym przepisów wprowadzonych ustawą
nowelizującą należy uznać dzień powstania roszczenia rozumianego jako
roszczenie materialnoprawne. Takie rozwiązanie, poza zapewnieniem
synchronizacji pomiędzy materialnoprawnymi zasadami odpowiedzialności
utrzymanymi w mocy przez art. 5 ust. 5 ustawy nowelizującej i przepisami
procesowymi, zapewnia ochronę praw nabytych przez wierzyciela, jak bowiem
wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 10 kwietnia 2006 r., SK 30/04
(OTK-A Zb.Urz. 2006, nr 4, poz. 42), zasada zaufania obywatela do państwa i
stanowionego przez nie prawa nakazuje ustawodawcy należyte zabezpieczenie
„interesów w toku”, a zwłaszcza należytą realizację uprawnień nabytych na
podstawie poprzednich przepisów.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.