Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 126/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 września 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSA Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Wydawnictwa "L.(...)" Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
z siedzibą w Z.
przeciwko D. B.
o ochronę dóbr osobistych i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 24 września 2008 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 27 czerwca 2007 r.,
sygn. akt I ACa (…),
1. uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I (pierwszym) – w części dotyczącej
rozstrzygnięcia o żądaniu zapłaty kwoty 40.000zł (czterdzieści tysięcy
złotych) na rzecz Domu Samotnych Matek z Małymi Dziećmi - Ośrodek
Interwencji Kryzysowej w G. - oraz w punkcie II (drugim) i w tym zakresie
przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2. oddala skargę kasacyjną w pozostałym zakresie.
2
Uzasadnienie
Powód Wydawnictwo „L.(...)” spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą
w Z. wniósł pozew przeciwko D. B. o ochronę dóbr osobistych, które naruszył pozwany
rozmieszczając w dniu 5 lipca 2005 r. w kilku miejscowościach województwa x. plakaty o
treści, która naruszała dobra osobiste powoda, który jest wydawcą dziennika „Gazeta
L.”. Nazwa jak i forma graficzna „Gazeta L.” stanowią znak towarowy zastrzeżony
prawnie dla powoda. Celem rozmieszczonych przez pozwanego plakatów było
ośmieszenie wydawnictwa oraz jego dziennika. Naruszało to także dobre imię powoda.
Wyrokiem z dnia 8 grudnia 2006 r. Sąd Okręgowy w G. - po ponownym
rozpoznaniu sprawy na skutek uchylenia wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 29
czerwca 2006 r. poprzedniego wyroku Sądu Okręgowego z dnia 17 listopada 2005 r.
oddalającego powództwo - nakazał pozwanemu, aby w terminie jednego miesiąca od
daty uprawomocnienia się wyroku zamieścił na własny koszt pisemne ogłoszenie w
Gazecie L., Gazecie Y. - wydaniu x. i Tygodniku G. - o wymiarach minimum 15x10 cm o
następującej treści: D. B., jako poseł IV kadencji na Sejm Rzeczpospolitej, odwołuję
swoje twierdzenia umieszczone na billboardach rozmieszczone w dniu 5 lipca 2005 roku
w województwie x., o tym, że Gazeta L. broni politycznej sitwy w regionie oraz kłamie na
mój temat i manipuluje czytelnikami. Jednocześnie przepraszam czytelników Gazety L. i
wydawcę L.(...) Spółkę z o.o. w Z., jej redakcję oraz jej pracowników za powyższe
pomówienia oraz za nazwanie Gazety L. - Gazetą Lewuską; nakazał pozwanemu
umieszczenie na własny koszt na billboardach Agencji Reklamowej A.(...) S.A. z
siedzibą w W., plakatów o wymiarach 5,04x2,38 m o treści jak wyżej wskazane
ogłoszenie prasowe - o ilości 17 sztuk, w tym po trzy plakaty w G. i w Z. oraz po jednym
plakacie w każdym mieście powiatowym województwa x. – w terminie jednego miesiąca
od daty uprawomocnienia się wyroku; zasądził od pozwanego na rzecz Domu
Samotnych Matek z Małymi Dziećmi - Ośrodka Interwencji Kryzysowej w G. kwotę
40.000 zł.
Sąd Okręgowy ustalił, że Wydawnictwo L.(...) spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością z siedzibą w Z. jest wydawcą dziennika Gazeta L. Nazwa Gazeta L.
oraz jej forma graficzna stanowi znak towarowy zastrzeżony prawnie dla w/w
wydawnictwa. Na łamach dziennika Gazeta L. wielokrotnie ukazywały się artykuły
poświęcone działalności publicznej i osobie posła na Sejm Rzeczpospolitej Polskiej,
członka Klubu Poselskiego (...) D. B., m.in. w dniu 05.03.2005 r. ukazał się artykuł pt.
3
„Poseł B. odmawia płacenia”, dnia 13.06.2005 r. „Poseł wyczuł spisek”, dnia 23.06.2005
r. „Poseł pyta ministra”, dnia 30.06.2005 r. „Kasety prawdy”, dnia 06.07.2005 r. „Poseł
łamie prawo”, dnia 13.07.2005 r. „O co ta walka”, dnia 23.07.2005 r. „Wojna posła z
gazetą i radiem”. Pozwany jest prezesem zarządu L.(...) spółki z o.o. w P. Jedynym
wspólnikiem tej spółki jest J.(…) B. spółka z o.o. Pozwany od szeregu lat prowadzi
między innymi działalność gospodarczą w G.- Szkołę Języków Obcych pod nazwą J.(...)
B. spółka z o.o. W dniu 05.07.2005 r. na zlecenie firmy L.(...) spółki z o.o. w P., na
tablicach reklamowych firmy A.(...) S.A. (Centrala w W.) z siedzibą w P., zostały
rozmieszczone plakaty następującej treści: Nawet Gazeta Lewuska nie obroni
politycznej sitwy w regionie. Z przykrością stwierdzam, że Gazeta L. kłamie na mój
temat i manipuluje czytelnikami. J. B., poseł (...). Powyższe plakaty zostały
rozmieszczone: w G., M., S., S., Z., G., K., N. i Ż. Spółka A.(...) S.A. z siedzibą w W.
świadczy usługi reklamowe, w tym zamieszczane na billbordach. Pozwany jest
udziałowcem I.(...) spółki z o.o. w P. oraz członkiem jej zarządu która to spółka jest
wydawcą tygodnika Tylko G.
W ocenie Sądu Okręgowego powództwo podlegało uwzględnieniu na podstawie
art. 43 k.c. w związku z art. 23 i art. 24 k.c. Na skutek rozmieszczenia plakatów zostały
naruszone dobra osobiste powoda w postaci jego dobrego imienia oraz zastrzeżonego
prawnie znaku towarowego. Nazwa „Gazeta L.” jest zarejestrowanym znakiem
towarowym i jednocześnie tytułem prasowym. Jest zatem dobrem intelektualnym
podobnie jak nazwa firmy i przynależy do konkretnej osoby prawnej w ujęciu
majątkowym i niemajątkowym. Treść plakatu, w której użyto zniekształconej nazwy
dziennika „Gazeta Lewuska” zamiast prawidłowej i chronionej prawnie nazwy „Gazeta
L.” i przypisano jej, że „nie obroni politycznej sitwy w regionie” stanowi zabarwienie
negatywne i ośmieszające dziennik „Gazetę L.”, jej redakcję i pracowników.
Umieszczenie na plakatach wizerunku pozwanego, jego imienia, nazwiska i pełnionej
funkcji publicznej świadczy o naruszeniu dóbr osobistych powoda przez pozwanego,
gdyż może to być traktowane jak podpis pozwanego. Zlecenie zamieszczenia plakatów
na billboardach Agencji Reklamowej A.(...) dokonała L.(...) spółka z o.o. z siedzibą w P.,
której prezesem zarządu jest pozwany. Według art. 201 k.s.h. zarząd jest organem
kierującym spółką z o.o. i reprezentującym ją na zewnątrz. Spółka L.(...) składając
zlecenie do Agencji Reklamowej A.(...) zrealizowała wolę zarządu spółki L.(...), na czele
którego stał pozwany, który był inicjatorem publicznej ekspozycji plakatów. Działanie
pozwanego, o charakterze publicznym, podyktowane było jego własnym interesem,
4
gdyż pozwany w taki szczególny sposób rozpoczął swoją kampanię wyborczą do
parlamentu, a ponadto pozwany jest pośrednio udziałowcem „I.(...)” spółki z o.o. w P.
oraz członkiem jej zarządu, która to spółka jest wydawcą tygodnika „Tylko G.”, gazety
konkurencyjnej do „Gazety L.” na rynku prasowym województwa x. Takie działanie
pozwanego było bezprawne. Pozwany nie podważył domniemania bezprawności czynu,
tj. aby jego działanie wynikało z określonego przepisu prawa lub w wykonaniu prawa
podmiotowego, bądź też, aby działał za zgodą strony powodowej. Pozwany nie wykazał
także, aby była nieprawdziwa treść artykułów zamieszczonych w „Gazecie L.” co do jego
osoby. Powyższe uzasadniało uwzględnienie powództwa w zakresie roszczeń o
charakterze niemajątkowym. Zasądzając kwotę 40.000 zł tytułem odpowiedniej sumy
pieniężnej na wskazany przez powoda cel społeczny Sąd Okręgowy uznał, że kwota ta
jest adekwatna do charakteru naruszonego dobra osobistego powoda, a także sytuacji
materialnej pozwanego.
Apelacja pozwanego wniesiona od wyroku sądu pierwszej instancji została
oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 27 czerwca 2007 r., który uznał za
prawidłowe ustalenia faktyczne, jak również ocenę prawną Sądu Okręgowego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony w całości przez pozwanego skargą
kasacyjną, w której wskazano jako jej podstawę: naruszenie prawa materialnego: - art.
78 § l k.c. poprzez błędną jego wykładnię polegającą na zrównaniu zamieszczenia na
plakacie fotografii pozwanego oraz zwrotu „J. B., Poseł (…)” z podpisem pozwanego; -
art. 38 k.c. w związku z art. 201 § 1 k.s.h. poprzez uznanie, że pozwany a nie spółka
L.(...), nakazał rozmieszczenie plakatów, co implikowało błędne przyjęcie, iż pozwany
jest legitymowany biernie w sprawie; - art. 23 k.c. w zw. z art. 24 § 3 k.c. poprzez błędną
jego wykładnię i przyjęcie, iż znak towarowy zastrzeżony prawnie jest dobrem osobistym
powoda; art. 23 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie i przyjęcie, że treść napisów na
plakatach narusza dobra osobiste powoda; - art. 448 k.c. poprzez błędną jego wykładnię
i przyjęcie, iż konstrukcja zadośćuczynienia pieniężnego znajduje zastosowanie w
odniesieniu do osób prawnych, ewentualnie zaś - w przypadku uznania wykładni Sądu
Apelacyjnego za poprawną - błędne zastosowanie art. 448 k.c. poprzez bezzasadne
zasądzenie zadośćuczynienia w związku z przyjęciem, iż powód doznał krzywdy oraz
poprzez zasądzenie zadośćuczynienia w kwocie rażąco wygórowanej w związku z nie
rozważeniem wszystkich istotnych przesłanek zadośćuczynienia, mających wpływ na
miarkowanie wysokości kwoty zadośćuczynienia. Ponadto jako podstawę skargi
kasacyjnej pozwany wskazał naruszenie prawa procesowego mogące mieć istotny
5
wpływ na wynik postępowania: - art. 328 § 2 k.p.c. poprzez sporządzenie uzasadnienia
nie zawierającego wszystkich niezbędnych jego elementów, w szczególności nie
zawierającego oceny dowodów i nie odnoszącego się do całości zgromadzonego w
sprawie materiału dowodowego, a także nie zawierającego rozważenia zasadności
zarzutu apelacji dotyczącego naruszenia art. 448 k.c. Pozwany zarzucił także
nieważność postępowania na podstawie art. 379 w zw. z art. 39813
§ 1 zdanie drugie
k.p.c., gdyż składy: Sądu Apelacyjnego, który wydał zaskarżony skargą kasacyjna wyrok
z dnia 27 czerwca 2007 r., Sądu Okręgowego w G., który wydał wyrok w sprawie w
pierwszej instancji [sygn. akt I C (…)] w dniu 17 listopada 2005 r. oraz Sądu
Apelacyjnego, który wydał wyrok kasatoryjny z dnia 8 grudnia 2006 r. [sygn. akt I ACa
(…)] – były sprzeczne z przepisami prawami, tj. z art. 77 § 1 i art. 46 § 1 ustawy z dnia
27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze
zm.) ze względu na brak ważnej delegacji Ministra Sprawiedliwości uprawniającej do
orzekania w składzie Sądu Apelacyjnego oraz Sądu Okręgowego sędziów, którzy brali
udział w wydaniu tych orzeczeń. Z uwagi na powyższe zarzuty pozwany wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego w G. z dnia 8 grudnia
2006 r. i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
sądowi drugiej instancji ewentualnie uchylenie także wyroku Sądu Okręgowego w G. z
dnia 8 grudnia 2006 r. i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi
pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie były uzasadnione podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia
przepisów postępowania. W skardze podniesiono zarzut nieważności postępowania z
przyczyny określonej w art. 379 pkt 4 k.p.c., która zachodzi wówczas, gdy skład
orzekający był sprzeczny z przepisami prawa. Sąd Apelacyjny, który wydał zaskarżony
skargą kasacyjną wyrok z dnia 27 czerwca 2007 r., rozpoznał sprawę w składzie trzech
sędziów zawodowych, co było zgodne z treścią przepisu art. 367 § 3 k.p.c. W składzie
orzekającym poza sędziami Sądu Apelacyjnego był jeden sędzia Sądu Okręgowego
delegowany do pełnienia obowiązków sędziowskich w Sądzie Apelacyjnym przez
Ministra Sprawiedliwości na podstawie art. 77 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo
o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.). Zgodnie z tym
przepisem Minister Sprawiedliwości może delegować sędziego do pełnienia
obowiązków sędziego w innym sądzie. Ważności delegowania sędziego, który brał
6
udział w wydaniu zaskarżonego skargą kasacyjną wyroku nie podważa to, że pod
delegacją sędziego znajduje się podpis podsekretarza stanu z upoważnienia Ministra
Sprawiedliwości. Zgodnie bowiem z uchwałą Pełnego Składu Sądu Najwyższego z dnia
14 listopada 2007 r., BSA I-4110-5/07 (OSNC z 2008 r., nr 4, poz. 42) ustawowe
uprawnienie Ministra Sprawiedliwości do delegowania sędziego do pełnienia
obowiązków sędziego w innym sądzie (art. 77 § 1 ustawy - Prawo o ustroju sądów
powszechnych) może być w jego zastępstwie (art. 37 ust. 5 ustawy z dnia 8 sierpnia
1996 r. o Radzie Ministrów, j.t. Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 199 ze zm.) albo z jego
upoważnienia (art. 37 ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów)
wykonywane przez sekretarza stanu lub podsekretarza stanu. Nie został także
naruszony wskazany w skardze kasacyjnej przepis zawarty w art. 46 § 1 ustawy z dnia
27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, według którego w składzie
sądu może brać udział tylko jeden sędzia innego sądu. Sędzia sądu niższego nie może
być przewodniczącym składu sądu. Jak już wyżej stwierdzono w składzie Sądu
Apelacyjnego, który wydał zaskarżony wyrok, brał udział tylko jeden sędzia innego sądu.
Sędzia ten nie przewodniczył składowi orzekającemu. Zważywszy na powyższe
postępowanie przed Sądem Apelacyjnym, który wydał zaskarżony skargą kasacyjną
wyrok nie było dotknięte nieważnością z przyczyny, o której mowa w art. 379 pkt 4 k.p.c.
Skarga kasacyjna jest nadzwyczajnym środkiem odwoławczym służącym do
kontroli orzeczenia sądu drugiej instancji, który wydał orzeczenie zaskarżone skargą
kasacyjną. Dlatego na podstawie art. 39813
§ 1 k.p.c. – powołanym w skardze
kasacyjnej - Sąd Najwyższy bierze pod uwagę z urzędu w granicach zaskarżenia tylko
nieważność postępowania, które toczyło się przed sądem drugiej instancji
zakończonego prawomocnym wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną. Sąd
Najwyższy nie bada natomiast z urzędu nieważności postępowania przed sądem
pierwszej, czy też sądem drugiej instancji, który wcześniej wyrokował w tej sprawie.
Jeżeli przed sądem pierwszej instancji, który wydał wyrok poprzedzający wyrok sądu
drugiej instancji zaskarżony skargą kasacyjną, miały miejsce uchybienia postępowania
tego rodzaju, że skutkiem ich byłaby nieważność postępowania, z przyczyn określonych
w art. 379 k.p.c., a których nie podniesiono w apelacji od wyroku sądu pierwszej
instancji, to w skardze kasacyjnej nie można skutecznie podnosić zarzutu nieważności
postępowania, lecz należy podnieść zarzut uchybienia przez sąd odwoławczy tym
przepisom postępowania, według których obowiązkiem tego sądu było uwzględnienie z
urzędu w granicach apelacji nieważności postępowania przed sądem pierwszej instancji.
7
Pozwany w apelacji wniesionej od wyroku Sądu Okręgowego w G. z dnia 8 grudnia
2006 r. [sygn. akt I C (…)] nie podnosił zarzutu nieważności postępowania, wobec czego
nie podniósł w apelacji zarzutu naruszenia przez sąd pierwszej instancji wskazanych w
skardze kasacyjnej przepisów: art. 379 pkt 4 k.p.c. i art. 77 § 1 i art. 46 § 1 ustawy z dnia
27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych. Obowiązek uwzględnienia
przez sąd odwoławczy z urzędu nieważności postępowania przed sądem pierwszej
instancji określony jest w art. 378 § 1 k.p.c. i ten właśnie przepis powinien być wskazany
w skardze kasacyjnej, w ramach podstawy z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., jako uchybienie
przepisom postępowania, jeżeli uchybienia te mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2004 r., III CK 38/04, niepubl.,
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 1998 r., II CKN 600/97, OSP z 1999 r., nr 3,
poz. 58). Brak wskazania w skardze kasacyjnej przepisu, który naruszył sąd drugiej
instancji, nie rozpoznając z urzędu ewentualnej nieważności postępowania przed
Sądem Okręgowym, który wydał wyrok z dnia 8 grudnia 2006 r., uchyla spod oceny
Sądu Najwyższego rozważenie, czy zasadnie w skardze kasacyjnej podniesiono, że
skład Sądu Okręgowego, który wydał wyrok w pierwszej instancji w sprawie I C 179/06,
był sprzeczny z przepisami art. 77 § 1 i art. 46 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo
o ustroju sądów powszechnych. Wskazane bowiem w skardze kasacyjnej przepisy
mogły zostać naruszone przez Sąd Okręgowy, a nie Sąd Apelacyjny, który wydał wyrok
zaskarżony skargą kasacyjną.
Przepis art. 328 § 2 k.p.c. określający elementy pisemnego uzasadnienia wyroku
sądu pierwszej instancji ma także odpowiednie zastosowanie poprzez przepis art. 391 §
1 k.p.c. do uzasadnienia sądu drugiej instancji. W myśl tego przepisu, uzasadnienie
wyroku powinno zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia oraz
wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. W przypadku
uzasadnienia sądu drugiej instancji uzasadnienie to powinno odnosić się także do
zarzutów podniesionych w apelacji. Spełnia te wymagania uzasadnienie zaskarżonego
wyroku, w którym wskazano podstawę faktyczną rozstrzygnięcia uznając za prawidłowe
ustalenia faktyczne sądu pierwszej instancji. W uzasadnieniu wyroku Sądu
Apelacyjnego odniesiono się również do zarzutów procesowych oraz naruszenia prawa
materialnego podniesionych w apelacji. Oceniając uzasadnienie zaskarżonego wyroku
należy mieć na uwadze, że Sąd Apelacyjny orzekał w sprawie po raz drugi i wyjaśnił, że
jest związany oceną prawną i wskazaniami zawartymi w uzasadnieniu pierwszego
swojego wyroku, których ponowne przytoczenie w uzasadnieniu kolejnego wyroku Sądu
8
Apelacyjnego było zbędne. Podnosząc zarzut, że sąd odwoławczy nie odniósł się do
całości zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego w skardze kasacyjnej nie
skonkretyzowano, do jakich dowodów nie odniósł się sąd drugiej instancji, co
uzasadniałoby tak postawiony zarzut. W uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji
znajdują się również wyraźnie określone okoliczności, które w ocenie tego Sądu miały
wpływ na uznanie bezzasadnej apelacji w zakresie kwestionującym wysokość kwoty
pieniężnej zasądzonej od pozwanego na podstawie art. 448 k.c. na cel społeczny. Inną
natomiast rzeczą jest to, czy wskazane przez Sąd Apelacyjny okoliczności były
wyczerpujące przy zastosowaniu art. 448 k.c. Oddalając apelację pozwanego w części
dotyczącej zasądzenia kwoty na cel społeczny wskazany przez powoda Sąd Apelacyjny
dał wyraz temu, że wbrew zarzutowi apelacji uważa, że do ochrony dóbr osobistych
osób prawnych ma zastosowanie przepis art. 448 k.c. W świetle powyższej oceny, jest
uzasadniony zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., który
to zarzut w postępowaniu kasacyjnym może być uznany za zasadny wyjątkowo, gdy
treść uzasadnienia sądu drugiej instancji nie pozwala ustalić podstawy faktycznej bądź
prawnej rozstrzygnięcia, czy też jakie stanowisko zajął sąd odwoławczy w stosunku do
zarzutów zawartych w apelacji, a w konsekwencji nie jest możliwe przeprowadzenie
kontroli zaskarżonego orzeczenia skargą kasacyjną (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, niepubl., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24
lutego 2006 r., II CSK 136/05, niepubl., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 października
2005 r., IV CK 122/05, niepubl., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2001 r., II
UKN 446/00, OSNP z 2003 r., nr 7, poz. 182). Taki zarzut nie jest usprawiedliwiony w
stosunku do uzasadnienia wyroku zaskarżonego skargą kasacyjną.
Przepis art. 78 § 1 k.c. dotyczy wymagań niezbędnych do zachowania pisemnej
formy czynności prawnej. Według tego przepisu, wystarcza złożenie własnoręcznego
podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli, zaś do zawarcia umowy
wystarcza wymiana dokumentów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy
jest podpisany przez jedną ze stron, lub dokumentów, z których każdy obejmuje treść
oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany. Zarzut naruszenia przepisu
art. 78 § 1 k.c. pozwany uzasadnił błędną wykładnią polegającą na zrównaniu
zamieszczonej na plakacie fotografii pozwanego oraz zwrotu „J. B., Poseł (…)” z
podpisem pozwanego. Takie uzasadnienie podniesionego zarzutu w istocie świadczy,
że pozwany kwestionuje niewłaściwe zastosowanie przepisu do ustalonego stanu
faktycznego, a nie błędną wykładnię. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd
9
Apelacyjny nie wskazał, aby zastosował w sprawie przepis art. 78 § 1 k.c. Tym samym
także Sąd ten nie mógł dokonać błędnej wykładni tego przepisu, którego nie zastosował
w sprawie i co do którego nie odniósł się w uzasadnieniu wyroku. O zastosowaniu tego
przepisu nie może przesądzać tylko to, że Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu uznał, że
zamieszczenie na rozwieszonych plakatach wizerunku powoda, jego imienia, nazwiska i
funkcji publicznej może być uznane za złożenie podpisu. Podpis ma bowiem szersze
znaczenie niż to, o jakim mowa w art. 78 § 1 k.c., traktującym o złożeniu podpisu pod
oświadczeniami woli składającymi się na czynność prawną w formie pisemnej. Według
ustaleń faktycznych i oceny prawnej sądu drugiej instancji czyn pozwanego, którego
skutkiem była odpowiedzialność pozwanego na podstawie art. 24 § 1 k.c. i art. 448 k.c.
w związku z art. 23 k.c. i art. 43 k.c. nie został uznany za złożenie oświadczenia woli
stanowiące element czynności prawnej, do którego miałby zastosowanie przepis art. 78
§ 1 k.c., lecz za czyn bezprawny. Sąd Apelacyjny - za sądem pierwszej instancji - użył
określenia, że zamieszczenie na plakacie pod zdjęciem pozwanego zwrotu
zawierającego imię, nazwisko i wykonywaną funkcję publiczną pozwanego można
traktować jako podpis. Użycie tego określenia nie wiązało się jednak z nadaniem mu
przez Sąd Apelacyjnych takich skutków prawnych podpisu, o jakich mowa w art. 78 § 1
k.c. Podpis może bowiem zostać złożony nie tylko pod oświadczeniem woli składającym
się na czynność prawną, ale także pod treścią oświadczeń o innym charakterze np.
oświadczeń wiedzy, wypowiedzi prywatnych bądź prasowych. W takich wypadkach
można mówić, że podpis pełni funkcję identyfikującą autora wypowiedzi. Posłużenie się
na plakatach danymi osobowymi pozwanego, dotyczącymi wykonywanej przez niego
funkcji publicznej oraz jego wizerunkiem, spełniało więc funkcję identyfikującą autora
treści wypowiedzi zamieszczonej na plakatach.
Według przepisu zawartego w art. 38 k.c., osoba prawna działa przez swoje
organy. Działanie osoby fizycznej w charakterze organu osoby prawnej jest działaniem
samej osoby prawnej, która, co do zasady ponosi skutki cywilnoprawne wynikające z
działania swoich organów. Takie zasady obowiązują także w stosunku do spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością, której organem, zgodnie z art. 201 § 1 k.s.h., jest
zarząd spółki. Nie zawsze jednak działanie określonej osoby fizycznej wchodzącej w
skład organu osoby prawnej wyłącza jej osobistą odpowiedzialność cywilnoprawną z
tytułu naruszenia dóbr osobistych innej osoby. Wbrew zarzutowi skargi kasacyjnej, Sąd
Apelacyjny nie przyjął, że to pozwany jako osoba fizyczna, a nie spółka L.(...) nakazała
rozmieszczenie plakatów na billbordach, lecz przyjął, że zlecenie przez zarząd tej spółki
10
rozmieszczenia plakatów nie uchyla odpowiedzialności pozwanego za naruszenie dóbr
osobistych powoda, skoro pozwany kierował zarządem tej spółki. Nie jest wykluczona
sytuacja, że zarząd L.(...) spółki z o.o. w P. mógł zlecić rozwieszenie plakatów bez
wiedzy i zgody na to pozwanego. Pozwany jednak ani nie twierdził, ani też nie wykazał
w sprawie, że zlecenie wywieszenia plakatów - z wizerunkiem i danymi osobowymi
pozwanego - przez zarząd L.(...) spółki z o.o. w P., którym kierował, odbyło się bez
wiedzy i zgody samego pozwanego. Należy mieć także na uwadze – pomijane w
skardze kasacyjnej ustalenie faktyczne Sądu Apelacyjnego, którym zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c. Sąd Najwyższy jest związany – że rozwieszając plakaty pozwany rozpoczął
własną akcję wyborczą do parlamentu, co wyklucza brak akceptacji pozwanego do
działań zarządu L.(...) spółki z o.o. w P.
W sytuacji, gdy naruszenie dóbr osobistych jest następstwem działania osoby
fizycznej wchodzącej w skład organu osoby prawnej w orzecznictwie Sądu Najwyższego
prezentowane były dwa stanowiska dotyczące możliwości ponoszenia
odpowiedzialności wobec pokrzywdzonego na podstawie art. 24 § 1 k.c. przez tę osobę
fizyczną: pierwsze, według którego działanie osoby fizycznej w charakterze organu jest
zawsze działaniem samej osoby prawnej, w konsekwencji to osoba prawna, a nie osoba
fizyczna, ponosi odpowiedzialność cywilnoprawną za naruszenie dóbr osobistych (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1984 r., II CR 442/84, niepubl.) oraz drugie,
że w takim wypadku osoba fizyczna nie może zwolnić się od odpowiedzialności za
naruszenie dóbr osobistych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1972 r. I PR
352/72, OSNC z 1973 r., nr 6, poz. 115, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada
1980 r., IV CR 475/80, OSNC z 1981 r., nr 9, poz. 170, wyrok Sądu Najwyższego z dnia
19 grudnia 2002 r., II CKN 167/01, niepubl., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12
października 2007 r., V CSK 249/07, Mon. Prawniczy z 2007 r., nr 21, str. 1170).
Przeważa stanowisko, do którego przychyla się także Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym skargę kasacyjną, że odpowiedzialność osoby fizycznej na podstawie
art. 24 § 1 k.c. wobec pokrzywdzonego za naruszenie dóbr osobistych nie jest
wyłączona, gdy osoba ta dopuściła się naruszenia dóbr osobistych na skutek działania
przy wykonywaniu czynności jako organ osoby prawnej. Należy mieć na uwadze treść
przepisu art. 24 § 1 k.c., w którym jest mowa o roszczeniach związanych z ochroną dóbr
osobistych, które można skierować bezpośrednio przeciwko osobie, której działanie
zagraża, bądź której działanie doprowadziło do naruszenia dóbr osobistych. Dla oceny,
czy osoba fizyczna wchodząca w skład organu osoby prawnej będzie ponosić
11
odpowiedzialność na podstawie art. 24 § 1 k.c. istotne jest to, czy naruszenie dóbr
osobistych pokrzywdzonego było związane z realizacją zadań związanych z
funkcjonowaniem danej osoby prawnej, czy też realizacją zamiaru i ochroną interesu
prawnego bądź faktycznego osoby fizycznej wchodzącej w skład organu osoby prawnej.
W wyroku z dnia 29 września 2005 r., III CK 76/05, niepubl. (por. podobne stanowisko w
wyroku z dnia 23 lipca 1997 r., II CKN 285/97, niepubl. oraz w wyroku z dnia 27
października 2004 r., IV CK 135/04, niepubl.), Sąd Najwyższy przyjął, że bezprawna
działalność przedstawicieli osoby prawnej (wchodzących w skład organu tej osoby)
może uzasadniać odpowiedzialność cywilną reprezentowanej osoby prawnej na
podstawie art. 24 k.c., jeżeli działanie godzące w dobra osobiste pokrzywdzonego
dokonane zostało w ramach działania na rzecz i w imieniu tej osoby prawnej (w ramach
ustawowych i statutowych kompetencji organu osoby prawnej). Natomiast w wyroku z
dnia 21 stycznia 2005 r., I CK 316/04, niepubl. Sąd Najwyższy przyjął, że przypisywanie
skutków działalności osoby fizycznej osobie prawnej jest uzasadnione wówczas, gdy ta
osoba występuje, jako niosąca wolę bądź wiedzę danej osoby prawnej ze wszystkimi
skutkami wynikającymi stąd konsekwencjami a nie zamieszczała własne pochodzące od
niej treści. W przeciwnym wypadku osoba fizyczna nie może uwolnić się od
odpowiedzialności za skutki swego działania. Ustalony stan faktyczny uzasadniał
przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że pozwany ponosi odpowiedzialność na podstawie art.
24 § 1 k.c. za naruszenie dóbr osobistych powoda. Pomiędzy Wydawcą „Gazety L.” a
L.(...) spółką z o.o. w P., która zleciła wywieszenie plakatów na billbordach, nie
zachodziły jakiekolwiek stosunki faktyczne i prawne, z którymi związane byłoby zlecenie
przez L.(...) spółkę z o.o. w P. wywieszenia plakatów o treści odnoszącej się do
publikacji zawartych w „Gazecie L.”. W dzienniku tym ukazywały się natomiast
publikacje dotyczące pozwanego. Rozwieszone publicznie plakaty były nośnikiem treści,
których autorem, czemu dano też wyraz w treści plakatów, był sam pozwany.
Przepis art. 23 k.c. stanowi, że dobra osobiste osób fizycznych, które
przykładowo zostały wymienione w tym przepisie, pozostają pod ochroną prawa
cywilnego. Przepis ten zawiera otwarty katalog dóbr osobistych osób fizycznych (tzw.
pluralistyczna koncepcja dóbr osobistych) i ma on odpowiednie zastosowanie poprzez
art. 43 k.c. także do ochrony dóbr osobistych osób prawnych. Przepis art. 43 k.c., jak
również inne przepisy kodeksu cywilnego, nie zawiera bowiem żadnego katalogu dóbr
osobistych osób prawnych, ani też nie zawierają definicji pojęcia dóbr osobistych osób
prawnych. W uzasadnieniu uchwały z dnia 16 lipca 1993 r. I PZP 28/93 (OSNC z 1994
12
r., nr 1, poz. 2) Sąd Najwyższy, stwierdził że to, czy mamy do czynienia z dobrem
osobistym zależy od wielu czynników oraz, iż pojęcie to należy odnosić do określonego
poziomu rozwoju technologicznego i cywilizacyjnego, a także przyjętych w
społeczeństwie zasad moralnych i prawnych, istniejącego rodzaju stosunków
społecznych, gospodarczych, czy nawet politycznych, pojęcie naruszenia określonego
dobra osobistego jest pojęciem dynamicznym w czasie i dotyczącym konkretnych
środowisk. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 1986 r., II CR 295/86
(OSNCP z 1988, nr 2-3, poz. 40) przyjęto, za definicją przedstawioną w nauce prawa, że
dobra osobiste osób prawnych to wartości niemajątkowe, dzięki którym osoba prawna
może funkcjonować zgodnie ze swym zakresem działań. Za istotne z punktu widzenia
funkcjonowania osób prawnych należy uznać szeroko rozumianą sferę identyfikacji
osoby prawnej, dla której pierwszorzędne znaczenie ma nazwa osoby prawnej. Osoby
prawne rozpoznawane są jednak nie tylko za pośrednictwem nazwy, ale także za
pomocą różnym znaków identyfikacyjnych, w tym znaków towarowych. Znaki towarowe
w myśl art. 120 ust. 1 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej
(t.j. Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn. zm.) pełnią funkcję odróżniającą towary
jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa. Znaczenie znaków
towarowych często wykracza jednak poza tę funkcję wynikającą z regulacji zawartej w
prawie własności przemysłowej. Z postrzeganym zmysłowo znakiem towarowym wiąże
się określona sfera pozytywnych, negatywnych bądź neutralnych opinii innych
podmiotów, zwłaszcza konsumentów, dotycząca towarów opatrzonych tym samym
znakiem towarowym, a tym samym sfera wyobrażenia o jakości towarów pochodzących
od określonego przedsiębiorstwa, a w konsekwencji wyobrażenie o samym podmiocie
prowadzącym przedsiębiorstwo, na rzecz którego zarejestrowano znak towarowy. W
takim ujęciu znak towarowy, podobnie jak i inne znaki symbolizujące osoby prawne,
może być uznany za dobro niemajątkowe osoby prawnej, bez którego nie może ona
funkcjonować zgodnie ze swym zakresem działania. W wyroku z dnia 7 marca 2003 r. I
CKN 100/01 (niepubl.) Sąd Najwyższy przyjął, że kryterium zewnętrznego postrzegania
usprawiedliwia tezę o istnieniu dobra osobistego osoby prawnej w postaci znaku ją
symbolizującego. Symbol osoby prawnej jest nośnikiem jej tożsamości w zewnętrznym
odbiorze i podobnie jak nazwa, czy firma stanowi dobro osoby prawnej. Podzielając tę
argumentację Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę nie podziela stanowiska
wyrażonego w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 października 1988 r.,
II CR 143/88 (PS z 1992 r., nr 2, str. 93), w którym wyrażono pogląd, że skoro funkcją
13
znaku towarowego nie jest indywidualizacja podmiotu (przedsiębiorcy), lecz odróżnienie
towarów na podstawie kryterium ich pochodzenia, nie można zatem dopatrywać się w
nim elementu osobistego. W konsekwencji, znak towarowy – jako dobro prawne o
charakterze wyłącznie majątkowym - nie podlega ochronie na podstawie przepisów art.
23 i art. 24 k.c. Stanowisko to opiera się na postrzeganiu funkcji znaku towarowego
jedynie przez pryzmat przepisów o ochronie własności przemysłowej. Nie jest jednak
wykluczona ochrona znaku towarowego na podstawie także innych przepisów i co
znalazło wyraz w treści art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności
przemysłowej (Dz. U. z 2001 r. Nr 49, poz. 508 z późn. zm.). Ponadto należy wyraźnie
odróżnić pojęcie samego znaku towarowego, który jest postrzeganym zmysłowo
oznaczeniem służącym do odróżniania pochodzenia towarów od praw ochronnych
wynikających z rejestracji znaku towarowego. Sam znak towarowy jest dobrem
niematerialnym objętym ochroną w postaci prawa ochronnego – na podstawie
przepisów Prawa o własności przemysłowej. Tylko prawo ochronne należy do kategorii
praw majątkowych. Ochrony znaku towarowego jako dobra osobistego w rozumieniu art.
23 k.c. nie wyklucza treść wskazanego w skardze kasacyjnej przepisu art. 24 § 3 k.c.,
według którego przepisy powyższe nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych
przepisach, w szczególności w prawie autorskim oraz prawie wynalazczym. Treść art.
24 § 3 k.c. nie wyłącza ochrony w formach przewidzianych w art. 24 § 1 k.c. oraz art.
448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c., znaku towarowego, jeżeli inne przepisy, w tym
wypadku zawarte w przepisach ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności
przemysłowej, zawierają także inne środki ochrony określonego dobra prawnego
będącego także dobrem osobistym osoby prawnej. Środki ochrony znaku towarowego
przewidziane w Prawie własności przemysłowej związane są jedynie z ochroną funkcji
znaku towarowego wynikającej z art. 120 ust. 1 tej ustawy, nie dotyczą zaś ochrony
znaku towarowego traktowanego jako dobro osobiste osoby prawnej. W świetle
powyższych rozważań należy zaaprobować stanowisko Sądu Apelacyjnego, że
pozwany naruszył dobro osobiste powoda w postaci znaku towarowego, tym bardziej w
sytuacji, gdy znak ten zawierał jednocześnie zarejestrowany tytuł prasowy „Gazeta L.”,
poprzez który jest identyfikowany powód jako wydawca tego dziennika. Z tytułem
prasowym, podobnie jak ze znakami identyfikującymi osobę prawną związana jest
określona sfera wiedzy czytelników dotycząca formy, częstotliwości i zakresu
terytorialnego publikacji prasowej, rodzaju treści umieszczanych w tytule, jak również
ocen co do jakości wypowiedzi prasowych zawartych w tytule prasowym. Poprzez tytuł
14
prasowy identyfikowany jest sam wydawca prowadzący i odpowiadający za działalność
wydawniczą.
Bezzasadnie zarzucono w skardze kasacyjnej naruszenie przez Sąd Apelacyjny
art. 23 k.c. na skutek przyjęcia, że treść plakatów nie narusza dóbr osobistych powoda.
Zarówno w orzecznictwie, jak w nauce prawa, za dobro osobiste osób prawnych uznaje
się – czego nie kwestionuje się w skardze kasacyjnej - dobrą sławę, określaną też
mianem dobrego imienia. Dobre imię osoby prawnej jest łączone z opinią, jaką mają o
niej inne osoby ze względu na zakres jej działalności. Dobre imię osoby prawnej
naruszają wypowiedzi, które obiektywnie oceniając, przypisują osobie prawnej
niewłaściwe postępowanie mogące spowodować utratę do niej zaufania potrzebnego do
prawidłowego funkcjonowania w zakresie swych zadań (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 14 listopada 1986 r., II CR 295/86, OSNC z 1988 r., nr 2-3, poz. 40, z dnia 28
maja 1999 r., I CKN 16/98, OSNC z 2000 r., nr 2, poz. 25, z dnia 11 stycznia 2007 r., II
CSK 392/06, niepubl.). Dla oceny, czy doszło do naruszenia dobra osobistego osoby
prawnej, w tym jej dobrego imienia, bądź znaku identyfikującego osobę prawną, należy
posłużyć się kryterium obiektywnym, mając na uwadze także to, by naruszenie dobra
osobistego osoby prawnej dotykało całości substratu osobowego, a nie tylko niektórych
wchodzących w jego skład osób (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2007
r., II CSK 392/06, niepubl.). Mając na uwadze te kryteria, wynikające z powołanego
orzecznictwa Sądu Najwyższego, za niezasadny należy uznać zarzut skargi kasacyjnej,
że treść plakatów z wypowiedzią pozwanego nie naruszała dóbr osobistych powoda w
postaci jej dobrego imienia oraz znaku towarowego zawierającego tytuł prasowy
„Gazeta L.”. Zasadnie Sąd Apelacyjny uznał, że treść rozmieszczonych plakatów, w
odbiorze przeciętnego odbiorcy, zawiera określenia pejoratywne dla powoda – co należy
dodać - z punktu widzenia realizacji przez powoda jako wydawcy celów działalności
prasowej określonych w art. 1 i art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo
prasowe (t.j. z 1984 r. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.). Z treści plakatów wynikało bowiem, że
- wbrew wymogom powołanych przepisów Prawa prasowego - powód przedstawia
informacje nierzetelnie i niezgodnie z prawdziwym stanem rzeczy. Pozwany zarzucił
„Gazecie L.” negatywne postępowanie polegające na kłamstwie, manipulowaniu
czytelnikami, obronie „politycznej sitwy”, a więc – według znaczenia słowa „sitwa”
zawartego w tomie III „Słownika Języka Polskiego” pod redakcją prof. M. Szymczaka,
PWN z 1995 r. - „kliki, grupy osób wzajemnie popierających się, dążących do
wyciągania korzyści dla siebie ze spraw publicznych”. W tym kontekście nie miało
15
zabarwienia humorystycznego, czy satyrycznego, posłużenie się przez pozwanego
określeniem „Gazeta Lewuska”. Pojęcie „lewus”, stanowiącego rdzeń słowa „Lewuska”,
w całym kontekście, w którym zostało użyte, oznacza kogoś, kto postępuje nieuczciwie,
a nie jedynie – jak twierdzi pozwany – kogoś o określonej opcji politycznej, czy też
osobę nie umiejącą czegoś zrobić, z czymś sobie poradzić. Zderzenie użytych zaś w
tym samym tekście zwrotów o „Gazecie Lewuskiej”, której pozwany przypisał tak
pejoratywne cechy, z „Gazetą L.” uzasadniało uznanie, że pozwany naruszył nie tylko
dobro osobiste powoda w postaci dobrego imienia, ale także w postaci tytułu prasowego
stanowiącego zarazem zarejestrowany znak towarowy.
Sąd Apelacyjny oddalając apelację pozwanego w zakresie dotyczącym zasądzenia
przez Sąd Okręgowy kwoty 40.000 zł na rzecz wskazanego w wyroku celu społecznego – a
nie pieniężnego zadośćuczynienia, jak błędnie zarzucono w skardze kasacyjnej - dał tym
samym wyraz temu, że nie podziela stanowiska pozwanego, wyrażonego w formie zarzutu
apelacyjnego, naruszenia przez sąd pierwszej instancji przepisu art. 448 k.c., chociaż
stanowiska tego, co zasadnie podniesiono w skardze kasacyjnej, Sąd Apelacyjny
dokładniej nie umotywował. W orzecznictwie sądów apelacyjnych można odnaleźć pogląd,
że przepis art. 448 k.c. nie ma zastosowania w razie naruszenia dóbr osobistych osób
prawnych (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 28 września 1999 r., I ACa
464/99, TPP 2002/3/131 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 9 lutego 2007 r., VI ACa
960/06, Apel. Warszawa 2008/1/103). W ocenie Sądu Najwyższego, przepis art. 448
k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. i art. 43 k.c. ma zastosowanie także w razie naruszenia
dóbr osobistych osób prawnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1975
r. I CR 887/75, niepubl.). Zgodnie z art. 43 k.c., przepisy o ochronie dóbr osobistych
osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych. Przepis ten odsyła więc,
bez czynienia jakichkolwiek ograniczeń w zakresie środków ochrony dóbr osobistych
osób prawnych, do przepisów zawartych w art. 23 k.c. i art. 24 k.c. W szczególności w
art. 24 § 1 zdaniu pierwszym i drugim k.c. zawarte są formy ochrony niemajątkowej dóbr
osobistych, a w zdaniu trzecim tego przepisu mowa jest o żądaniu zadośćuczynienia
pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny na
zasadach przewidzianych w kodeksie. Zasady, do których odwołuje się ten przepis,
dotyczące zasądzania pieniężnego zadośćuczynienia oraz sumy pieniężnej na
wskazany cel społeczny, zawarte są w art. 445 k.c. i art. 448 k.c., które dotyczą
roszczeń osób fizycznych. Przepis art. 445 k.c. dotyczy pieniężnego zadośćuczynienia
za doznaną krzywdę w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia (o
16
których mowa w art. 444 § 1 k.c.), jak również na skutek pozbawienia wolności, bądź
poddania się czynowi nierządnemu (o czym jest mowa w art. 445 § 2 k.c.). Z uwagi na
charakter naruszonych dóbr osobistych uzasadniających przyznanie pieniężnego
zadośćuczynienia pieniężnego, przepis art. 445 k.c. dotyczy wyłącznie
zadośćuczynienia pieniężnego na rzecz osób fizycznych. Krzywda w rozumieniu tego
przepisu jest formą rekompensaty szkody o charakterze niemajątkowym, na którą
składają się, z uwagi na charakter naruszonych w tym wypadku dóbr osobistych,
cierpienia fizyczne i psychiczne osoby fizycznej doznane wskutek wywołania rozstroju
zdrowia, uszkodzenia ciała, pozbawienia wolności bądź poddania się czynowi
nierządnemu. O krzywdzie mowa jest także w art. 448 k.c. Systematyka tego przepisu,
znajdującego po przepisach regulujących szkodę na osobie (art. 444 k.c. i art. 445 k.c.),
jak również treść zdania drugiego art. 448 k.c. o stosowaniu przepisu art. 445 § 3 k.c. (o
warunkach dziedziczenia roszczenia) oraz to, że przepis art. 23 k.c. mówi o dobrach
osobistych osób fizycznych uzasadnia wniosek, że art. 448 k.c. dotyczy roszczeń osoby
fizycznej. Pojęcie krzywdy, o której mowa w tym przepisie, oznacza szkodę
o charakterze niemajątkowym będącą następstwem naruszenia dobra osobistego,
innymi słowy doznany przez pokrzywdzonego uszczerbek o charakterze
niemajątkowym, krzywdę moralną (por. uzasadnienie wyroku TK z dnia 7 lutego 2005 r.,
SK 49/03, OTK-A-2005/2/13). Powyższa wykładnia pojęcia krzywdy użytego w art. 448
k.c. nie wyklucza stosowania tego przepisu, w związku z art. 24 § 1 k.c. i art. 43 k.c.
także do osób prawnych w razie naruszenia ich dobra osobistego, gdyż pojęcia krzywdy
nie można utożsamiać z doznaniem tylko cierpień fizycznych i psychicznych przez
osoby fizyczne, których dotyczą przepisy o ochronie dóbr osobistych zawarte w art. 23
k.c., art. 24 k.c. i art. 445 k.c. i art. 448 k.c. Z oczywistych względów osoby prawne nie
doświadczają ani cierpień fizycznych, ani psychicznych. Osoby prawne ponoszą jednak
także szkodę o charakterze niemajątkowym na skutek naruszenia ich dóbr osobistych,
której nie da się wymierzyć w pieniądzu, uzasadniającą zastosowanie odpowiednio art.
448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. i art. 43 k.c. w celu uzyskania skompensowania
doznanej szkody niemajątkowej. Dodatkowym argumentem uzasadniającym
zastosowanie art. 448 k.c. także do osób prawnych jest ten nurt orzecznictwa Sądu
Najwyższego, w którym wskazuje się na to, że zasądzenie pieniężnego
zadośćuczynienia lub odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny realizuje nie tylko
funkcje kompensacyjną, ale także funkcje satysfakcjonującą, represyjną, czy też
prewencyjno-wychowawczą (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2006 r., I
17
CSK 81/05, OSP 2007 r., nr 3, poz. 30). Nie sposób obronić tezy, że realizacja tych
funkcji uzasadniona byłaby tylko wówczas, gdyby naruszono dobra osobiste osoby
fizycznej.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że warunkiem uwzględnienia żądań
opartych na art. 448 k.c. jest wykazanie nie tylko bezprawności naruszenia dóbr
osobistych, ale także winy sprawcy naruszenia (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
12 grudnia 2002 r., V CKN 1581/00, OSNC z 2004 r., nr 4, poz. 53, z dnia 1 kwietnia
2004 r., II CK 155/03; 15 czerwca 2005 r., IV CK 805/04; 28 września 2005 r., I CK
256/05, 19 stycznia 2007 r., III CSK 358/06, niepubl.). Ponadto uwzględnienie roszczeń
wywodzonych z tego przepisu nie ma charakteru obligatoryjnego, lecz fakultatywny (por.
wyrok oraz uzasadnienie Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2006 r. II PK 245/05.
OSNP z 2007 r., nr 7-8, poz. 101 - wraz z powołanym w uzasadnieniu tego wyroku
orzecznictwem Sądu Najwyższego), co nie oznacza jednak dowolności. Zarówno
bowiem odmawiając zasądzenia żądań opartych na art. 448 k.c., jak również określając
wysokość zasądzanych na tej podstawie kwot, sąd powinien kierować się pewnymi
kryteriami. Orzekając co do żądania opartego o przepis art. 448 k.c. sąd powinien w
pierwszej kolejności rozstrzygnąć, czy zachodzi podstawa do odmowy uwzględnienia
tego roszczenia. Zasadą jest to, że w razie naruszenia dobra osobistego i zgłoszenia
żądań opartych o przepis art. 448 k.c. jest ich uwzględnienie, wyjątkiem zaś oddalenie.
Do okoliczności uzasadniających oddalenie roszczeń opartych na art. 448 k.c. należy
zaliczyć: znikomy stopień winy sprawcy, czy też doznanej krzywdy, rodzaj naruszonego
dobra osobistego, niewłaściwe zachowanie się samego poszkodowanego (prowokacja),
pojednanie się stron, czy też sposób postępowania po dokonaniu naruszenia np.
publiczne przeproszenie, wycofanie się z zarzutów. W przypadku uznania, że brak jest
podstaw do odmowy uwzględnienia żądań na podstawie art. 448 k.c., w drugiej
kolejności sąd powinien rozstrzygnąć o wysokości zgłoszonego żądania. Orzekając w
tym zakresie powinien mieć na uwadze wszelkie okoliczności sprawy (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2002 r., V CKN 1010/00, OSNC z 2003 r., nr 4, poz.
56), w szczególności: rodzaj i stopień winy sprawcy naruszenia dobra osobistego, cel i
motywy jego działania, jego sytuację majątkową, sposób postępowania sprawcy już po
naruszeniu dóbr osobistych, rodzaj oraz skalę naruszonego dobra osobistego, skutki
naruszenia dobra osobistego dla pokrzywdzonego, w jakim zakresie do usunięcia
skutków naruszenia dóbr osobistych jest konieczne uwzględnienie żądania z art. 448
k.c. poza środkami ochrony niemajątkowej przewidzianymi w art. 24 § 1 k.c. Wysokość
18
zasądzanej kwoty na podstawie art. 448 k.c. tytułem pieniężnego zadośćuczynienia, czy
też na wskazany cel społeczny ma charakter ocenny i należy do tzw. uznania
sędziowskiego. Kryteria, którymi kieruje się sąd określając wysokość kwoty na
podstawie tego przepisu, powinny być jednak określone w uzasadnieniu wyroku.
Z uzasadnienia zaskarżonego skargą kasacyjną wyroku wynika, że Sąd Apelacyjny
wziął pod uwagę jedynie stan majątkowy pozwanego, który pozwala mu uiścić
zasądzoną od niego na cel społeczny kwoty, jak również rodzaj naruszonego dobra
osobistego. Stan majątkowy osoby zobowiązanej do zapłaty pieniężnego
zadośćuczynienia, czy sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, nie ma charakteru
decydującego dla ustalenia wysokości kwoty na podstawie art. 448 k.c. Stan majątkowy
pozwanego ma znaczenie tylko dla oceny, czy pozwala on uiścić pozwanemu ustaloną
przez sąd kwotę i czy kwota ta nie stanowi nadmiernej dolegliwości dla pozwanego.
Stan majątkowy nie jest jednak podstawowym wyznacznikiem wysokości kwoty
zasądzanej na podstawie art. 448 k.c., lecz inne wskazane wcześniej okoliczności, z
których Sąd Apelacyjny wziął pod uwagę jedynie rodzaj naruszonego dobra osobistego.
Wskazując jednak tę okoliczność Sąd Apelacyjny nie wyjaśnił jej znaczenia oraz
zakresu naruszenia dóbr osobistych powoda. Sąd Apelacyjny nie odniósł się do
motywów działania pozwanego, czy i jaką winę za naruszenie dóbr osobistych powoda
ponosi pozwany, nadto w jakim zakresie do usunięcia skutków wynikających z
naruszenia dóbr osobistych powoda niezbędne jest uwzględnienie oprócz środków
ochrony niemajątkowej także roszczenia z art. 448 k.c. Dlatego co do rozstrzygnięcia
obejmującego zasądzenie od pozwanego kwoty 40.000 zł na wskazany przez powoda
cel społeczny nie można odeprzeć podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu
naruszenia art. 448 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego w części zasądzającej od pozwanego
kwotę 40.000 zł na rzecz Domu Samotnych Matek z Małymi Dziećmi – Ośrodek
Interwencji Kryzysowej w G., jak również rozstrzygnięcie o kosztach postępowania, i w
tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w P.
pozostawiając temu Sądowi, na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c., rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego. W pozostałym zakresie
skarga kasacyjna została oddalona na podstawie art. 39814
k.p.c. albowiem nie miała
uzasadnionych podstaw.