Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 91/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 września 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. K.
przeciwko Przedsiębiorstwu Handlowo-Produkcyjnemu "C.(...)" S.A. w K.
o stwierdzenie nieważności uchwał, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie
Cywilnej w dniu 26 września 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 30 listopada
2007 r., sygn. akt V ACa (…),
1) oddala skargę kasacyjną,
2) oddala wniosek powoda o zasądzenie zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. w sprawie z powództwa A. K. przeciwko Przedsiębiorstwu
Handlowo-Produkcyjnemu „C.(...)” Spółce Akcyjnej w K., wyrokiem z dnia 27 lipca 2007
r. stwierdził nieważność uchwały nr 1 z dnia 22 marca 2007 r. Nadzwyczajnego
Walnego Zgromadzenia Przedsiębiorstwa Handlowo-Produkcyjnego „C.(...)” Spółki
2
Akcyjnej w K. w przedmiocie podwyższenia kapitału zakładowego w drodze emisji
nowych akcji oraz uchwały nr 3 z dnia 22 marca 2007 r. Nadzwyczajnego Walnego
Zgromadzenia Przedsiębiorstwa Handlowo-Produkcyjnego „C.(...)” w przedmiocie
zmiany statutu.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 22 marca 2007 r. odbyło się nadzwyczajne walne
zgromadzenie akcjonariuszy spółki Przedsiębiorstwo Handlowo-Produkcyjne „C.(...)”
Spółki akcyjnej w K. Z przebiegu zgromadzenia sporządzony został przez notariusza D.
C. protokół w formie aktu notarialnego Rep. A Nr (...). Zostało w nim zapisane, że
przewodniczący zgromadzenia stwierdził, że w głosowaniu jawnym jednogłośnie
114.784 głosów „za” powzięto uchwałę nr 1 o treści objętej załącznikiem numer 1 do
niniejszego aktu notarialnego. W protokole znalazł się również zapis, że przewodniczący
zgromadzenia stwierdził, że w głosowaniu jawnym jednogłośnie 114.784 głosów „za”
powzięto uchwałę numer 3 o treści objętej załącznikiem numer 3 do niniejszego aktu
notarialnego. Notariusz w ten sam sposób zaprotokołował pozostałe podjęte uchwały i
wskazał, że przewodniczący zgromadzenia o godz. 1045
zamknął nadzwyczajne walne
zgromadzenie. Z treści protokołu wynika również, że notariusz dołączył do protokołu
listę obecności akcjonariuszy oraz, że akt notarialny został odczytany, przyjęty i
podpisany przez przewodniczącego zgromadzenia i notariusza. Do aktu notarialnego
dołączono 24 załączniki opatrzone numerami od 1 do 24 oraz listę obecności. Lista
obecności została podpisana przez przewodniczącego walnego zgromadzenia
akcjonariuszy. Podobny podpis widnieje pod każdym z ponumerowanych 24
załączników, a nadto pod tymi załącznikami widnieje jeszcze jeden podpis lub parafa.
Numeracja stron znajduje się wyłącznie na stronach protokołu, a strony na których
znajdują się załączniki nie są ponumerowane. Strony protokołu zarówno na wyciągu z
aktu notarialnego, jak i na wypisie nie mają paraf, a jedynie na końcu wyciągu i wypisu
widnieje podpis i pieczęć notariusza. Z ustaleń poczynionych przez Sąd Okręgowy
wynika również, że powód dowiedział się o nadzwyczajnym walnym zgromadzeniu
akcjonariuszy w dniu 19 kwietnia 2007 r., a o podjętych na nim uchwałach w dniu 23
kwietnia 2007 r.
Sąd Okręgowy przyjął, że pierwszym i dalej idącym żądaniem pozwu było
stwierdzenie nieważności uchwał powziętych w dniu 22 marca 2007 r. przez
nadzwyczajne walne zgromadzenie akcjonariuszy. Powód oparł swoje żądanie na
naruszeniu art. 421 k.s.h. Pomiędzy stronami sporne było, czy treść uchwał winna być
zawarta w protokole notarialnym, czy też może być zawarta w załącznikach do tego
3
protokołu. Sąd Okręgowy podzielił w tym względzie stanowisko prezentowane przez
powoda, tj. że treść uchwał winna być zawarta w protokole sporządzonym przez
notariusza. Zdaniem Sądu, wynika to bezpośrednio z treści art. 421 k.s.h. Sąd
Okręgowy zwrócił również uwagę na fakt, że § 2 art. 421 k.s.h. stanowi uzupełnienie § 1
oraz, że ze słów „wymienić powzięte uchwały” nie można wyprowadzać wniosku, iż treść
poszczególnych uchwał może zostać zamieszczona w odrębnym dokumencie, bowiem
taka interpretacja prowadziłaby do wyłączenia jednoznacznej normy wynikającej z art.
421 § 1 k.s.h.
Sąd Okręgowy ustosunkował się również do prezentowanego w literaturze
poglądu, że sama uchwała może stanowić załącznik do protokołu pod warunkiem, że w
protokole notarialnym znajdzie się bliższe określenie przedmiotu uchwały. Wskazał, że
w niniejszej sprawie notariusz podał wyłącznie numer uchwały i numer załącznika, a w
konsekwencji protokół ten nie spełnia wymienionego wymagania. Protokół sporządzony
przez notariusza musi spełniać wymagania określone w art. 92 ustawy z dnia 14 lutego
1991 r. Prawo o notariacie (tekst jednolity: Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zm. – cyt.
dalej jako prawo o notariacie), zaś załączniki zawierające zaskarżone uchwały wymagań
tych nie spełniają, co prowadzi do wniosku, że zaskarżone uchwały nie zostały
zaprotokołowane w akcie notarialnym. Ponadto – zdaniem Sądu - załącznik do aktu
notarialnego nie może być utożsamiany z samym aktem notarialnym. Prawo o notariacie
w art. 94 posługuje się pojęciem załącznika, z czego należy wywieść, że ustawodawca
rozróżnił pojęcie samego aktu notarialnego i załączników do tego aktu. Nie można
wobec tego przyjąć, żeby załączniki stanowiły integralną część aktu notarialnego i przez
to były objęte formą aktu notarialnego wymaganą dla spisania protokołu w formie aktu
notarialnego. Stanowisko to, w rozpoznawanej sprawie, wzmacniają dodatkowo
argumenty oparte na treści art. 93 prawa o notariacie, który stanowi, że w sytuacji, gdy
akt notarialny jest sporządzony na dwóch lub więcej arkuszach, to arkusze te powinny
być ponumerowane, parafowane i połączone. Jak wynika z wypisu aktu notarialnego,
który zgodnie z art. 109 prawa o notariacie ma moc prawną oryginału, numeracja stron
dotyczy wyłącznie pierwszych siedmiu stron aktu, a załączniki nie zawierają numeracji, z
czego należy wywieść, że arkusze na których zawarto załączniki nie są arkuszami aktu
notarialnego. W końcu Sąd Okręgowy wskazał, że nawet gdyby przyjąć – co nie zostało
udowodnione – że załączniki zostały parafowane przez notariusza i przewodniczącego
walnego zgromadzenia akcjonariuszy, to i tak załącznikom tym nie można przypisać
mocy protokołu spisanego w formie aktu notarialnego, bowiem zgodnie z art. 104 § 2
4
prawa o notariacie, jeżeli statut osoby prawnej lub przepis szczególny nie stanowią
inaczej, protokół podpisują a nie parafują przewodniczący zgromadzenia oraz notariusz.
Artykuł 92 § 1 pkt 9 prawa o notariacie wprost stwierdza, że akt notarialny powinien
zawierać podpis notariusza. Zgodnie zaś z art. 93 prawa o notariacie, w wypadku, gdy
akt notarialny jest sporządzony na dwóch lub więcej arkuszach, to arkusze te winny być
parafowane, zaś podpis notariusza winien znajdować się na końcu aktu notarialnego. W
niniejszej sprawie podpis znajduje się na stronie 7 a po tej stronie są dołączone kolejne
arkusze zawierające załączniki.
Z tych względów Sąd Okręgowy przyjął, że zaskarżone uchwały nie zostały
umieszczone w protokole sporządzonym przez notariusza, co stanowi naruszenie art.
421 k.s.h. i art. 73 § 2 k.c. w związku z art. 2 k.s.h. a następstwem tego jest nieważność
podjętych uchwał.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 30 listopada 2007 r. oddalił apelację pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego rozstrzygając o kosztach postępowania apelacyjnego jak
w sentencji. Sąd odwoławczy w całości podzielił ustalenia faktyczne poczynione przez
sąd pierwszej instancji i przyjął je jako własne. Za nietrafne uznał wszystkie podniesione
przez pozwaną zarzuty naruszenia przepisów prawa materialnego, podzielając w tym
zakresie argumentację prawną przedstawioną przez Sąd Okręgowy.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wykładnia gramatyczna art. 421 § 1 k.s.h. nie
nasuwa wątpliwości, że uchwały zgromadzenia winny być umieszczone w treści
protokołu sporządzonego przez notariusza, a obowiązek ten obejmuje dosłowne
przytoczenie treści podjętej uchwały. Przepis § 2 art. 421 k.s.h. stanowi uzupełnienie § 1
i dotyczy określenia minimum elementów, które muszą być zamieszczone w protokole z
przebiegu walnego zgromadzenia akcjonariuszy. Pogląd skarżącej by § 2 wyłączał
stosowanie § 1 art. 421 k.s.h. nie znajduje żadnego uzasadnienia.
Za nietrafny uznał Sąd Apelacyjny zarzut jakoby Sąd pierwszej instancji
utożsamiał pojęcie aktu notarialnego z „formą aktu notarialnego”. Art. 92 prawa o
notariacie określa jakie elementy winien zawierać akt notarialny. Zgodnie zaś z art. 104
§ 4 prawa o notariacie, protokoły z walnych zgromadzeń spółek spisuje się w formie
aktu notarialnego, przy czym przez formę należy rozumieć sposób sporządzenia. Sąd
Apelacyjny wyjaśnił, że czynność dokonana przez notariusza polegająca na spisaniu
protokołu różni się od czynności polegającej na sporządzeniu aktu notarialnego przede
wszystkim tym, że przy sporządzeniu protokołu rola notariusza w głównej mierze polega
na protokołowaniu przebiegu okoliczności faktycznych i zapisywaniu zdarzeń prawnych
5
zaistniałych podczas posiedzenia. Dodatkowo Sąd wskazał, że akt notarialny sensu
stricto, o którym stanowi przepis art. 92 prawa o notariacie, powinien być podpisany
przez wszystkich biorących udział w jego sporządzeniu oraz obecnych przy tej
czynności, natomiast protokół z przebiegu walnego zgromadzenia akcjonariuszy
podpisuje jedynie notariusz i przewodniczący zgromadzenia – art. 104 § 2 prawa o
notariacie.
Odnosząc się do kwestii załączników do aktu notarialnego, Sąd Apelacyjny stanął
na stanowisku, że nie są one integralną częścią aktu notarialnego w sensie czynności
prawnej, natomiast są częścią aktu notarialnego w sensie fizycznym, gdyż winne być
trwale związane z aktem. Treść załącznika nie ma jednak formy aktu notarialnego i nie
może być uznana za integralną część aktu notarialnego. Sąd Apelacyjny wskazał
również, że protokół z przebiegu walnego zgromadzenia akcjonariuszy nie jest aktem
notarialnym sensu stricto i nie znajduje do niego zastosowania przepis art. 94 § 1 prawa
o notariacie, przewidujący możliwość dołączania załączników do aktu notarialnego.
Załącznikiem do protokołu z przebiegu walnego zgromadzenia spółki akcyjnej może być
jedynie lista obecności z podpisami uczestników zgromadzenia, dowody zwołania
walnego oraz ewentualnie pełnomocnictwa – art. 421 § 2 k.s.h.
Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny ostatecznie przyjął, że zaskarżone
uchwały nie zostały umieszczone w protokole sporządzonym przez notariusza i z tych
względów dotknięte są sankcją nieważności w oparciu o przepis art. 73 § 2 k.c. w zw. z
art. 2 k.s.h. i art. 421 § 1 k.s.h.
Pozwana spółka wniosła skargę kasacyjną od wyroku sądu drugiej instancji, którą
oparła na naruszenia przepisów prawa materialnego:
- art. 421 § 1 k.s.h. przez jego błędną wykładnię, wedle której art. 421 § 1 k.s.h.
określa zasadę, że uchwały walnego zgromadzenia spółki akcyjnej powinny być
umieszczone w treści protokołu sporządzonego przez notariusza, a obowiązek ten
obejmuje dosłowne przytoczenie podjętych uchwał, gdy tymczasem przepis art. 421 § 2
k.s.h. - określając minimum elementów, które muszą być zamieszczone w protokole z
przebiegu walnego zgromadzenia, a jednym z tych elementów jest „wymienienie
powziętych uchwał” - stanowi uzupełnienie art. 421 § 1 k.s.h.;
- art. 93 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. prawo o notariacie (Dz. U. Nr 42 z
2002 r. poz. 369 ze zm.) przez jego niezastosowanie i przyjęcie, że załącznik do
spisanego przez notariusza protokołu walnego zgromadzenia, ponumerowany i
parafowany przez notariusza i przewodniczącego zgromadzenia oraz złączony z
6
pozostałymi arkuszami protokołu, umieszczony za arkuszem zawierającym
stwierdzenie: że protokół został odczytany, przyjęty i podpisany, oraz podpis notariusza i
przewodniczącego walnego zgromadzenia - nie stanowi integralnej części tego
protokołu, wskutek czego nie spełnia wymagania zachowania formy aktu notarialnego;
- art. 104 § 1 i 3 Pr. Not. Przez błędną jego wykładnię i przyjęcie, że dokument
obejmujący protokół walnego zgromadzenia dla zachowania formy aktu notarialnego,
wymaga samodzielnego (osobistego) sporządzenia przez notariusza;
- art. 425 § 1 k.s.h. przez jego błędne zastosowanie i stwierdzenie nieważności
uchwał nr 1 i 3 walnego zgromadzenia pozwanej spółki z dnia 22 marca 2007 r., mimo,
że zarzucane przez powoda i stwierdzone przez Sąd Apelacyjny naruszenie art. 421 § 1
k.s.h. (przy założeniu, że faktycznie do tego naruszenia doszło, którego to stanowiska
pozwana nie podziela), nie miało wpływu ani na powzięcie żadnej z tych uchwał, ani też
na ich treść.
Na tej podstawie pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i
oddalenie powództwa, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według art. 421 § 1 k.s.h. „uchwały walnego zgromadzenia powinny być
umieszczone w protokole sporządzonym przez notariusza”. Pomimo jednoznacznego
brzmienia tego przepisu pewne wątpliwości pojawiają się na gruncie jego wykładni
dokonywanej w związku z § 2 art. 421 k.s.h. Według niego: „w protokole należy
stwierdzić prawidłowość zwołania walnego zgromadzenia i jego zdolność do powzięcia
uchwał, wymienić powzięte uchwały, liczbę głosów oddanych za każdą uchwałą i
zgłoszone sprzeciwy. Do protokołu należy dołączyć listę obecności z podpisami
uczestników walnego zgromadzenia. Dowody zwołania walnego zgromadzenia zarząd
powinien dołączyć do księgi protokołów”.
Podejmując się oceny zawartego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art.
421 § 1 k.s.h. przez jego błędną wykładnię należy w pierwszej kolejności ustalić treść
normy zawartej w tym przepisie, posługując się kolejno dyrektywami wykładni językowej,
systemowej i funkcjonalnej.
Przepisy Kodeksu spółek handlowych regulujące tworzenie, organizację i
funkcjonowanie spółki akcyjnej wielokrotnie odwołują się do pojęcia „uchwały”. Formę
uchwały mają decyzje podejmowane przez organy spółki, tj. zarząd, radę nadzorczą i
walne zgromadzenie. Właściwe przepisy precyzują w jakich sprawach niezbędna jest
7
uchwała walnego zgromadzenia (art. 393, art. 394 § 1, art. 397 k.s.h.), jakim stosunkiem
głosów i w jaki sposób powinna być powzięta (art. 414, art. 394 § 1, art. 415 § 1 i 2, 3 i
4, art. 416 § 1, art. 416 § 3, art. 417 § 4, art. 420 k.s.h.) jakie są terminy i sposoby
ogłaszania uchwał (art. 405 § 2, art. 416 § 3) oraz dodatkowe warunki ich skuteczności
(art. 416 § 4 k.s.h.). Przepisy Kodeksu spółek handlowych nie określają natomiast
wymogów formalnych, jakie powinna spełniać uchwała powzięta na walnym
zgromadzeniu wspólników spółki akcyjnej a następnie umieszczona w protokole
sporządzonym przez notariusza. Przywiązując wagę do treści (przedmiotu) nie
precyzują ani jej obligatoryjnych ani fakultatywnych elementów pozostawiając to
praktyce.
Pojęciem „uchwała” posługuje się art. 421 § 1 k.s.h., który nakazuje jej
umieszczenie w protokole sporządzonym przez notariusza. W języku potocznym
wyrażenie „umieścić w protokole” oznacza tyle, co „wciągnąć”, „zapisać do protokołu”
(zob. W. Niedźwiedzki, [w:] J. Kuryłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik Języka
Polskiego, Tom VII, T-Y, Warszawa 1953, s. 295). Wciągnięta do protokołu winna
zostać konkretna „uchwała”, tj. uchwała podjęta na walnym zgromadzeniu, w danej
sprawie, o określonej treści. Samo stwierdzenie w protokole, że uchwała została
podjęta, nawet jeżeli łączy się z oznaczeniem przedmiotu uchwały, nie jest tożsame z jej
umieszczeniem w protokole. Art. 421 § 1 k.s.h. wyraźnie wymaga umieszczenia
„uchwały” w protokole, nie zaś umieszczenia wzmianki o jej podjęciu. Bez znaczenia jest
przy tym, czy wzmianka ta ograniczyłaby się do samego stwierdzenia faktu, czy też
miałaby charakter sprawozdawczo-informacyjny i określałaby np. przedmiot podjętej
uchwały. Istotne jest to, że norma prawna nie wprowadza żadnych ograniczeń
odnoszących się do treści uchwały. Niedopuszczalne jest np. umieszczenie uchwały w
formie „skróconej”, umieszczenie „wyciągu z uchwały”, czy też umieszczenie tylko
niektórych jej postanowień.
Nie można zgodzić się z tezą pozwanej, że przez „umieszczenie” uchwał w
protokole należy rozumieć to samo, co ich „wymienienie”, że zawierający to stwierdzenie
§ 2 art. 421 k.s.h., stanowi w tym względzie uszczegółowienie, doprecyzowanie § 1 art.
421 k.s.h., który z kolei stanowi o ich umieszczeniu. Takie rozumienie tego przepisu
stanowi niczym nie uzasadnione odstępstwo od reguły zakazu wykładni synonimicznej,
która zabrania przyjmowania, że normodawca nadaje różnym zwrotom to samo
znaczenie. Niewątpliwie, na gruncie języka potocznego inne znaczenie nadaje się
wyrażeniu „umieścić” inne zaś wyrażeniu „wymienić”. To ostatnie oznacza tyle, co:
8
„podać nazwę czegoś lub imię i nazwisko kogoś w pewnym porządku, w pewnej
kolejności; wyliczyć” (zob. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz). Należy
również wskazać, że żaden z powołanych przepisów nie reguluje w sposób
samodzielny, kompletny zarówno formy jak i treści protokołu sporządzonego przez
notariusza na walnym zgromadzeniu spółki akcyjnej. W tym względzie istotne są nie
tylko postanowienia art. 421 § 1 i 2 k.s.h. ale również art. 104 i odpowiednio
stosowanego art. 92 prawa o notariacie. Ponadto inny jest zakres regulacji tych
przepisów. Paragraf 1 art. 421 k.s.h. przewiduje umieszczenie uchwał walnego
zgromadzenia w protokole a dodatkowo wskazuje, że protokół winien zostać
sporządzony przez notariusza. Z kolei paragraf 2 art. 421 k.s.h. szczegółowo określa 1)
co należy stwierdzić w protokole, 2) co należy wymienić w protokole, 3) co należy
dołączyć do protokołu, 4) co należy dołączyć do księgi protokołów. W myśl tego
przepisu w protokole należy wymienić powzięte uchwały, liczbę głosów oddanych na
każdą uchwałę i zgłoszone sprzeciwy. Ta część protokołu ma charakter czysto
sprawozdawczy i w istocie chodzi o powiązanie wyników głosowania stwierdzenie i
zgłoszonych sprzeciwów z konkretną uchwałą. Najprościej jest to uczynić przez
wymienienie uchwały (jej oznaczenie, wskazanie przedmiotu) a następnie podanie liczby
głosów oddanych za oraz zgłoszone sprzeciwy. „Wymienienie” powziętych uchwał nie
stanowi samodzielnego elementu treści protokołu, ale – pełni rolę pomocniczą
względem zapisu wyników głosowania.
Protokół z walnego zgromadzenia jest dokumentem odtwarzającym przebieg
zgromadzenia. W doktrynie podkreśla się wagę samego protokołu jak i udziału
notariusza w jego spisaniu. Notariusz jest osobą zaufania publicznego i spisując
protokół działa jako testus privilegiatus, którego ustalenia dają rękojmię zgodności z
rzeczywistością. Obowiązkiem notariusza jest czuwać nad należytym zabezpieczeniem
praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność ta może
powodować skutki prawne (art. 80 § 2 pr. not.). Sporządzony przez notariusza protokół,
ma charakter dokumentu urzędowego (art. 2 § 1 i 2 pr. not.), co ma istotne znaczenie
dla jego mocy dowodowej, korzysta on bowiem zarówno z domniemania prawdziwości
jak i z domniemania zgodności z prawdą tego, co zostało w nim zaświadczone (art. 244
§ 1, art. 252 k.p.c.).
Fakt, że protokół walnego zgromadzenia sporządzany jest przez osobę zaufania
publicznego oraz jego moc dowodowa przysługująca dokumentom urzędowym decydują
o tym, że pełni on funkcję zabezpieczającą zarówno wobec spółki, jak i innych
9
podmiotów nawet nie biorących udziału w walnym zgromadzeniu. Na podstawie
prawidłowo sporządzonego protokołu można ustalić: czy walne zgromadzenie zostało
prawidłowo zwołane, czy było zdolne do powzięcia uchwał, czy uchwały faktycznie
zostały podjęte i jakim stosunkiem głosów, czy akcjonariusze, którzy głosowali
przeciwko uchwale, po jej powzięciu zażądali zaprotokołowania sprzeciwu oraz to, jakie
uchwały zostały podjęte, przy czym nie chodzi tylko o ustalenie przedmiotu uchwał ale
przede wszystkim ich treść. Prawidłowo sporządzony protokół umożliwia
przeprowadzenie kontroli powziętych uchwał przez sąd, pod kątem ich zgodności z
prawem, postanowieniami statutu, dobrymi obyczajami, interesami spółki i
akcjonariuszy, w trybie powództwa o uchylenie uchwały lub o stwierdzenie jej
nieważności. Samo wymienienie powziętych uchwał, bez jednoczesnego umieszczenia
ich w protokole pozostaje w sprzeczności nie tylko z funkcją zabezpieczającą protokołu,
ale i z jego istotą. Walne zgromadzenie zwoływane jest w celu podjęcia szeregu decyzji
istotnych z punktu widzenia spółki i akcjonariuszy. Protokół winien odzwierciedlać
przebieg zgromadzenia, nie wyłączając tego, co jest najistotniejsze tj. treści podjętych
uchwał. Udział notariusza w walnym zgromadzeniu jest niezbędny tylko ze względu na
wymaganie umieszczenia podjętych uchwał w protokole przez niego sporządzonym.
„Umieszczeniem” uchwał w protokole, w rozumieniu art. 421 § 1 k.s.h., nie jest
umieszczenie ich w załączniku do protokołu, bowiem wbrew temu co twierdzi pozwana,
załącznik nie stanowi integralnej części protokołu. Według art. 1 § 1 prawa o notariacie,
notariusz jest powołany do dokonywania czynności notarialnych, które mają formę
notarialną, tj. przybierają postać dokumentów notarialnych (art. 2 § 2 pr. not.). Zamknięty
katalog czynności notarialnych zawiera art. 79 pr. not., wśród których wymienia
sporządzanie aktów notarialnych i spisywanie protokołów. Zarówno akt notarialny jak i
protokół sporządzony przez notariusza stanowią dokumenty notarialne. Przepisy ustawy
Prawo o notariacie, Kodeksu cywilnego i innych ustaw posługują się nie tylko pojęciem
formy notarialnej i aktu notarialnego ale również pojęciem formy aktu notarialnego.
Pojęcie formy notarialnej jest szersze od pojęcia formy aktu notarialnego. Formę
notarialną ma każdy dokument sporządzony przez notariusza zgodnie z prawem, który
przybiera postać pisemną, przy czym ustawa nie precyzuje wymogów, którym taki
dokument winien odpowiadać. Jeżeli dokument notarialny spełnia wymagania określone
w art. 92 prawa o notariacie to wówczas spełnia kryteria aktu notarialnego. Niekiedy
jednak przepisy przewidują formę aktu notarialnego dla innych dokumentów notarialnych
niż akty notarialne. Różnica między dokumentem sporządzonym w formie aktu
10
notarialnego a aktem notarialnym jest taka, że do dokumentu w formie aktu notarialnego
mają zastosowanie tylko te przepisy określające wymagania formalne aktu notarialnego,
które dają się pogodzić z istotą i charakterem prawnym tego dokumentu. Spisanie
protokołu stanowi czynność notarialną (art. 79 pkt 4 pr. not.), zaś sam protokół jest
dokumentem notarialnym, który sporządza się w formie aktu notarialnego (art. 104 § 1 i
4 pr. not.). W doktrynie wskazuje się na istotne różnice między aktem notarialnym a
protokołem sporządzonym w formie aktu, oraz, że do protokołu mogą mieć
zastosowanie tylko te przepisy dotyczące formy aktu, które dadzą się pogodzić z istotą
protokołu.
Podsumowując dotychczasowe rozważania należy stwierdzić, że protokół
walnego zgromadzenia spółki akcyjnej stanowi dokument notarialny, sporządzony w
formie aktu notarialnego, przy czym formę i treść tego dokumentu poza przepisami
Prawa o notariacie (art. 104, art. 92 i n.) określa również art. 421 § 1 i 2 k.s.h. Według
art. 94 § 2 zd. 1 pr. not. akt notarialny przed podpisaniem powinien być odczytany przez
notariusza lub przez inną osobę w jego obecności, z kolei zdanie trzecie § 2 traktuje o
tym, że na żądanie powinny być odczytane również załączniki do aktu. Z przytoczonego
przepisu jednoznacznie wynika, że ustawa Prawo o notariacie posługuje się zarówno
pojęciem aktu notarialnego, który stanowi dokument o określonej treści, obejmujący
czynność notarialną, jak również pojęciem załącznika do aktu notarialnego. Przytoczona
wyżej reguła zakazu wykładni synonimicznej zabrania nadawania różnym zwrotom tego
samego znaczenia. Należy więc w sposób wyraźny oddzielić akt notarialny od
załącznika do aktu. Są to dwa różne zwroty, którym ustawodawca nadał odmienne
znaczenia. W konsekwencji również inne znaczenie należy nadać protokołowi
sporządzonemu w formie aktu notarialnego a inne załącznikowi do tego protokołu.
Ustawa określiła wymagania formalne protokołu (np. protokół powinien zostać
podpisany przez przewodniczącego i notariusza, a jeżeli jest sporządzany na dwóch lub
więcej arkuszach, to arkusze te powinny być ponumerowane, parafowane i połączone)
jednocześnie nie przewidując żadnych wymagań, którym odpowiadać powinien
załącznik do protokołu. Z samej istoty załącznika wynika, że powinien on pozostawać w
związku ze sporządzonym protokołem, przy czym związek ten może się przejawiać np.
przez odesłanie zamieszczone w treści protokołu i parafowanie załącznika przez
przewodniczącego i notariusza. Takimi pojęciami jak protokół i załącznik do protokołu
posługują się również inne akty prawne. Tytułem przykładu można wskazać przepisy
Kodeksu postępowania cywilnego. Artykuł 158 k.p.c. określa, co powinien zawierać
11
protokół posiedzenia. Z treści tego przepisu wynika również, że protokół podpisują
przewodniczący i protokolant. Zgodnie zaś z art. 161 k.p.c. w toku posiedzenia wnioski,
oświadczenia, uzupełnienia i sprostowania wniosków i oświadczeń można zamieścić w
załączniku do protokołu. Jeżeli stronę zastępuje adwokat, radca prawny, rzecznik
patentowy lub Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa, przewodniczący może zażądać
złożenia takiego załącznika w wyznaczonym terminie. Przytoczone przepisy
jednoznacznie różnicują protokół i załącznik do protokołu. Protokół winien spełniać
określone wymogi formalne, zaś dla załącznika ustawodawca nie przewidział żadnych
wymogów. W szczególności należy podnieść, że załącznik nie stanowi pisma
procesowego w rozumieniu art. 125 k.p.c. i nie musi odpowiadać wymogom stawianym
pismom procesowym. Załącznika - inaczej niż w wypadku protokołu - nie podpisują
przewodniczący i protokolant. W doktrynie sporne jest nawet to, czy załącznik powinien
zostać podpisany przez podmiot, od którego załącznik pochodzi. Inna jest również treść
protokołu i załącznika, który wprawdzie może obejmować różnego rodzaju wnioski
i oświadczenia składane przez strony, to jednak tylko, takie dla których ustawa nie
przewiduje określonej formy procesowej.
Przepis art. 421 § 1 k.s.h. w sposób wyraźny wskazuje, że uchwały powinny
zostać umieszczone w protokole spisanym przez notariusza, zaś art. 104 § 4 pr. not.
dodatkowo stanowi, że protokół spisuje się w formie aktu notarialnego. Przepisy
Kodeksu spółek handlowych nie przewidują możliwości umieszczenia uchwał w
załączniku do protokołu, brakuje też podstawy prawnej dla uzasadnienia tezy, że
załącznik stanowi integralną część protokołu, przy czym nie ma żadnego znaczenia w
jakiej formie zostaje on sporządzony, bowiem nawet przy założeniu, że załącznik
zostałby sporządzony w formie notarialnej lub w formie aktu notarialnego, to nadal
pozostałby tylko załącznikiem do protokołu. Na marginesie tylko należy wskazać, że w
niniejszej sprawie załączniki do protokołu nie zostały sporządzone w formie aktu
notarialnego, a tym bardziej nie odpowiadają wymogom protokołu sporządzonego w
formie aktu notarialnego. Załączniki nie zostały podpisane przez notariusza i
przewodniczącego (art. 104 § 2 pr. not.), a tylko parafowane, ponadto numeracja stron
znajduje się wyłącznie na stronach protokołu, a strony na których znajdują się załączniki
nie są ponumerowane (art. 93 w zw. z art. 104 § 4 pr. not.).
Bezzasadny okazał się również zarzut naruszenia art. 104 § 1 i 4 pr. not.
Pozwana wskazała, że żaden z przepisów Prawa notarialnego nie formułuje wymogu
samodzielnego sporządzenia dokumentu protokołu przez notariusza, że dla zachowania
12
formy aktu notarialnego bez znaczenia pozostaje jakimi środkami posługuje się
notariusz przy redagowaniu dokumentu, w szczególności zaś czy dokument ten został w
sensie technicznym spisany osobiście przez notariusza, czy też inna osobę. Wbrew
twierdzeniom pozwanej Sąd Apelacyjny – co wynika z pisemnych motywów
rozstrzygnięcia – nie wypowiadał się co „techniki spisywania protokołów”, trafnie
natomiast przyjął, że załącznik do protokołu nie został sporządzony w formie aktu
notarialnego, bowiem nie zawiera on podpisu notariusza, a tylko jego parafę, tj. skrót
podpisu. Ustawodawca na gruncie prawa o notariacie w sposób wyraźny odróżnia
parafę (art. 93 pr. not.) od podpisu notariusza, który stanowi obligatoryjny element
każdego dokumentu sporządzonego w formie aktu notarialnego, nie wyłączając
protokołu walnego zgromadzenia. Zwykle też parafą a nie podpisem winny zostać
opatrzone sprostowania oczywistych omyłek pisarskich i rachunkowych (np. art. 6zs ust.
6 ustawy z dnia 24 lipca 1999 r. o Służbie Celnej – Dz. U. z 2004, Nr 156, poz. 1641,
tekst jednolity ze zm.).
Sądy obu instancji orzekające w niniejszej sprawie prawidłowo zastosowały art.
425 § 1 k.s.h. stwierdzając nieważność powziętych uchwał. Zaskarżone uchwały winny
zostać zamieszczone w protokole sporządzonym w formie aktu notarialnego.
Umieszczenie ich w załącznikach do tego aktu stanowiło naruszenie bezwzględnie
obowiązujących przepisów traktujących o formie szczególnej czynności prawnej (art. 73
§ 2 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h.).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji.