Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 100/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
w sprawie z powództwa E.(...) S.A.
poprzednio R.(...) E.(...) S.A. w L.
przeciwko W.(...) S.A. w A.
o uchylenie uchwał,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 października 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 21 listopada
2007 r., sygn. akt I ACa (…),
I. uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej oddalenia powództwa w
odniesieniu do uchwał nr 2 i nr 4 (pkt 1) i w części rozstrzygającej o
kosztach postępowania (pkt 1 i pkt 3);
oddala apelację strony pozwanej i zasądza od strony pozwanej na rzecz
strony powodowej kwotę 720 (siedemset dwadzieścia) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania apelacyjnego;
II. zasądza od strony pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 6.960 zł
(sześć tysięcy dziewięćset sześćdziesiąt) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Strona powodowa R.(...) E.(…) – S.A. z siedzibą w L. żądała ostatecznie (po
ograniczeniu żądania) uchylenia uchwał nr 2 i 4 Nadzwyczajnego Walnego
Zgromadzenia Akcjonariuszy (NWZA) „W.(...)” S.A. z siedzibą w A., podjętych w dniu 5
lutego 2005 r. W ocenie powoda, uchwały te godzą w interes spółki, mają na celu
pokrzywdzenie powoda jako akcjonariusza poprzez uszczuplenie przysługujących mu z
mocy statutu uprawnień i zmianę dotychczasowych zasad funkcjonowania organów
spółki „W.(...)”, oparte na ścisłej kontroli podejmowanych działań i pełnego
zaangażowania członków poszczególnych organów w ich pracę. Podniósł też
sprzeczność kwestionowanych uchwał z dobrymi obyczajami.
Sąd Okręgowy uchylił m.in. uchwały nr 2 i 4, podjęte w dniu 5 lutego 2005 r., a
Sąd Apelacyjny, rozpoznając sprawę ponownie, zmienił zaskarżony wyrok Sądu
pierwszej instancji w ten sposób, że oddalił powództwo w zakresie żądania uchylenia
uchwał nr 2 i 4.
Ustalone przez oba Sądy meriti istotne elementy stanu faktycznego, mające
znaczenie dla rozstrzygnięcia o istnieniu podstaw dla uchylenia uchwały nr 2 i 4,
były następujące.
Strona powodowa (akcjonariusz) została poinformowana o zwołaniu na dzień 5
lutego 2005 r. NWZA oraz o planowanym porządku obrad. Zgromadzenie takie odbyło
się w wyznaczonym dniu, ale Przewodnicząca zebrania (pełnomocnik akcjonariuszy P.
Ł. i M. Ł.) ostatecznie nie dopuściła do uczestniczenia w nim D. J. jako pełnomocnika
powoda - akcjonariusza, ponieważ uznała za niewystarczający do wykazania
umocowania tej osoby pisemny dokument pełnomocnictwa z dnia 1 lutego 2005 r. D. J.
nie przedłożył aktualnego odpisu właściwego sądu rejestrowego celem wykazania osób
uprawnionych do składania oświadczeń woli w imieniu akcjonariusza (spółki akcyjnej), a
inne przedkładane przez niego dokumenty (obejmujące np. wcześniej udzielone
umocowanie) okazały się - według Przewodniczącej - niewystarczające. D. J. był obecny
na Zgromadzeniu także w czasie podejmowania zaskarżonych uchwał.
W toku Zgromadzenia podjęto m.in. uchwałę nr 2 obejmującą zmiany statutu
pozwanej Spółki (6 zmian) i uchwalę nr 4, w której uchylono cały § 13 statutu. Uchwała
nr 2 odnosiła się m.in. do przedstawienia radzie nadzorczej przez zarząd raportów
finansowych, określenia quorum zarządu i rady, sposobu podejmowania uchwał przez te
3
organy i WZA. Uchylony zaskarżoną uchwałą nr 4 § 13 statutu obejmował szerszą
regulację dotyczącą rocznych planów finansowych spółki.
Sąd Apelacyjny przyjął istnienie legitymacji czynnej powoda na podstawie art. 422
§ 2 pkt 3 k.s.h., ponieważ pełnomocnik akcjonariusza bezzasadnie nie został
dopuszczony do udziału w NWZA w dniu 5 lutego 2005 r., mimo że dysponował
prawidłowo udzielonym umocowaniem tego akcjonariusza (art. 412 § 1 k.s.h.).
Zachowany został też termin do wytoczenia powództwa o uchylenie zaskarżonych
uchwał (art. 424 § 1 k.s.h.), ponieważ bieg tego terminu (miesięcznego) mógł rozpocząć
się dopiero od uzyskania informacji o uchwale przez akcjonariusza, a nie przez jego
pełnomocnika bezzasadnie niedopuszczonego do udziału w Zgromadzeniu.
Analizując zaskarżone uchwały (nr 2 i 4), Sąd Apelacyjny stwierdził, że strona
powodowa nie wykazała naruszenia dobrych obyczajów w związku z podjęciem tych
uchwał. Brak było bowiem podstaw do przyjęcia, że wszystkie zmiany statutu były
sprzeczne z dobrymi obyczajami lub naruszały interes spółki tylko z tego powodu, iż
zmniejszyły pierwotne kompetencje organów statutowych spółki i uprawnienia niektórych
akcjonariuszy. Spółka akcyjna jest bowiem podmiotem działalności gospodarczej, a
realizacja założonych przez nią celów wymaga niekiedy eliminowania przeszkód
hamujących jej rozwój ekonomiczny i ograniczających sprawność działania w obrocie.
Oznacza to potrzebę zwiększenia sprawności funkcjonowania spółki akcyjnej i
zapewnienia jej sprawności decyzyjnej. Z tego przede wszystkim punktu widzenia Sąd
Apelacyjny analizował treść zaskarżonych uchwał i stwierdził, że nie można przyjąć, iż
są one sprzeczne z dobrymi obyczajami, godzą w interes spółki lub mają na celu
pokrzywdzenie akcjonariusza.
W obszernej skardze kasacyjnej powoda podniesiono naruszenie art. 232 § 1
k.p.c. (skarżącemu dochodziło zapewne o art. 233 § 1 k.p.c.) i art. 328 § 2 k.p.c.
Wskazywano na naruszenie art. 422 § 1 k.p.c. przez jego błędną wykładnię
(akceptującą samą treść kwestionowanych uchwał przy jej ocenie zgodności z dobrymi
obyczajami) i błędne zastosowanie (w wyniku błędnego przyjęcia, że w ustalonym stanie
faktycznym zaskarżone uchwały nie naruszają dobrych obyczajów, interesu
akcjonariusza oraz interesu spółki i że niezbędne pozostaje zawsze indywidualizowanie
dobrych obyczajów, z którymi ma być sprzeczna zaskarżona uchwała). Skarżący wnosił
o uchylenie zaskarżonego wyroku w części, w której powództwo zostało oddalone,
ewentualnie – o uchylenie zaskarżonego wyroku w tej części i jego zmianę poprzez
oddalenie apelacji w zakresie, w którym nie została ona cofnięta.
4
W piśmie z dnia 28 lipca 2008 r. Prokurator Generalny stwierdził i umotywował
zasadność skargi kasacyjnej powoda w świetle art. 422 § 1 k.s.h.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wprawdzie skarżący jako podstawę kasacyjną wskazuje kilkakrotnie naruszenie
art. 232 § 1 k.p.c., ale z treści motywacji tego zarzutu wynika, że skarżącemu chodziło o
naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. Wadliwości rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego skarżący
dopatruje się bowiem w nierozważeniu przez ten Sąd wszystkich okoliczności i
dowodów w niniejszej sprawie oraz braku wszechstronnego rozważenia zebranego
materiału dowodowego. Tymczasem tak ujęty zarzut nie może być skutecznie
podniesiony w skardze kasacyjnej (art. 3989
§ 3 k.p.c.). Nie można też podzielić zarzutu
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., ponieważ kwestionowanie przez skarżącego
rozstrzygnięcie spełnia jednak formalne wymogi uzasadnienia wyroku sądu
odwoławczego przewidziane w tym przepisie.
Wbrew zastrzeżeniom sformułowanym w odpowiedzi na skargę kasacyjną,
żądanie powoda obejmowało także uchylenie kwestionowanych uchwał NWZA
pozwanej Spółki w oparciu o kryterium naruszenia przez te uchwały „dobrych
obyczajów” w rozumieniu art. 422 § 1 k.s.h. Świadczyć o tym mogą pisma składane
przez powoda w toku postępowania, w którym w sposób dostateczny sformułowane
zostało ostateczne żądanie (por. zwłaszcza pismo procesowe powoda z dnia 2 lipca
2005 r.). Konstatacja taka jest o tyle istotna, że w literaturze i orzecznictwie Sądu
Najwyższego przy interpretacji przepisu art. 422 § 1 k.s.h. przyjmuje się konieczność
wskazywania przez legitymowanego czynnie łącznie przynajmniej dwóch podstaw
mających uzasadniać możliwość uchylenia zaskarżonej uchwały, przewidzianych w tym
przepisie. Jeżeli zatem powód domagał się uchylenia obu uchwał NWZA „W.(...)” w
związku z tym, że – w jego przekonaniu – naruszały one dobre obyczaje i zarazem
godziły w interes spółki lub miały na celu pokrzywdzenie akcjonariusza, to spełniony
został wymóg wskazania wspomnianych, dwóch podstaw zaskarżenia uchwał spółki
akcyjnej.
Należy podzielić ogólne stwierdzenie Sądu Apelacyjnego, że „dobre obyczaje” w
rozumieniu art. 422 § 1 k.s.h. to ogólne reguły uczciwości kupieckiej, pojawiające się w
związku z prowadzeniem działalności handlowej przez przedsiębiorców. Obowiązują
one wszystkich uczestników obrotu handlowego, w tym – spółki akcyjne
(przedsiębiorców), jej organy statutowe i samych akcjonariuszy. Wychodząc z założenia,
że naruszenie dobrych obyczajów może odnosić się tylko do samej treści uchwały, a nie
5
już do okoliczności jej podjęcia, Sąd Apelacyjny – po szczegółowej analizie treści zmian
statutu dokonanych na podstawie kwestionowanych uchwał – doszedł do wniosku, iż
uchwały te nie są sprzeczne z dobrymi obyczajami, nie godzą w interes pozwanej Spółki
i nie mają na celu pokrzywdzenia akcjonariusza (powoda). Ograniczenie kompetencji
organów statutowych spółki i uszczuplenie uprawnień niektórych akcjonariuszy
(przewidziane w uchwale nr 4) prowadzi bowiem do eliminacji barier rozwoju spółki w
obrocie handlowym i usprawnia w konsekwencji procesy decyzyjne w Spółce. Uchylenie
na podstawie uchwały nr 2 postanowień § 13 Statutu nie ma żadnego wpływu na
ustawowe obowiązki związane ze sporządzeniem i przedstawieniem sprawozdań
finansowych Spółki, a ponadto – prowadzi do zniesienia przewidzianej wcześniej
w statucie Spółki zasady jednomyślności akcjonariuszy w zakresie głosowania nad
przyjęciem sprawozdania. Zasada jednomyślności przyjmowana jest bowiem
w przepisach k.s.h. jedynie w sytuacjach wyjątkowych.
Uchwała nr 2 wprowadziła 6 zmian do poprzedniego Statutu spółki w wyniku
modyfikacji postanowień rozbudowanego § 9 statutu. Najogólniej biorąc, zmiany te
doprowadziły do zmniejszenia kompetencji organów statutowych (zarządu i rady
nadzorczej), ograniczenia quorum przy podejmowaniu decyzji przez te organy, w tym
też przez walne zgromadzenie akcjonariuszy. Spowodowały także ograniczenia
uprawnień niektórych akcjonariuszy (np. uchylenie wymogu obecności na posiedzeniu
zarządu i rady nadzorczej co najmniej jednego członka nominowanego przez
akcjonariusza dysponującego co najmniej 40% akcji). Natomiast uchwała nr 4 uchyliła
postanowienia § 13 statutu, w których przewidywano reguły sporządzenia i
zatwierdzania sprawozdań finansowych Spółki (przedstawienie sprawozdań radzie
nadzorczej, zatwierdzanie ich w odpowiednim czasie jednomyślnie przez radcę,
sprawdzanie przez odpowiedniego audytora międzynarodowego, publikowanie tych
sprawozdań, zasady tworzenia kapitału zapasowego i funduszy rezerwowych,
konsekwencje wykazywania strat w działalności Spółki).
Nietrudno zauważyć, że w kwestionowanych przez powoda uchwałach doszło
jednak do istotnych modyfikacji Statutu mających zasadnicze znaczenie dla
funkcjonowania całej spółki i określenia sytuacji prawnej ich akcjonariuszy wobec Spółki.
W świetle ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd Apelacyjny przy ocenie
kwestionowanych uchwał na podstawie przepisu art. 422 § 1 k.s.h. nie sposób
poprzestać jedynie na eksponowaniu efektywnościowej roli tych uchwał w działalności
pozwanej Spółki (likwidacja barier jej rozwoju, usprawnienie procesów decyzyjnych,
6
ułatwienie i uporządkowanie procedury sporządzenia i zatwierdzenia sprawozdań
finansowych Spółki). Należałoby brać pod uwagę także inne jeszcze elementy stanu
faktycznego. Otóż powód – akcjonariusz dysponował w okresie podejmowania
kwestionowanych uchwał ponad 40% akcji, jako przedsiębiorca (spółka akcyjna
zagraniczna) prowadził działalność inwestycyjną w postaci angażowania własnego
kapitału w rozwój innych spółek akcyjnych. W toku postępowania ostatecznie
przesądzono to, że niedopuszczenie powoda do uczestniczenia w NWZA w dniu 5
lutego 2005 r. przez Przewodniczącą (pełnomocnika innych poważnych akcjonariuszy)
okazało się nieuzasadnione. Fakt ten może mieć znaczenie nie tylko w zakresie
ustalenia legitymacji czynnej strony powodowej (art. 422 § 1 pkt 3 k.s.h.; por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 2007 r. III CSK 26/07, OSNC 2008, z. 9, poz. 105).
Powinien być też brany pod uwagę przy ocenie okoliczności towarzyszących podjęciu
kwestionowanych uchwał. Doszło bowiem ostatecznie do głosowania nad tymi
uchwałami zmieniającymi – jak wskazano – sporo postanowień dotychczasowego
statutu bez udziału poważnego akcjonariusza (powoda). Oznacza to, że nie zachowano
jednak podstawowego wymogu lojalności wobec tego akcjonariusza i to niezależnie od
tego, że odbyło się legalne posiedzenie NWZA po zakwestionowaniu udzielonego przez
niego pełnomocnictwa do reprezentowania go na tym zebraniu (art. 412 k.s.h.).
Wspomniany wymóg lojalności w związku z przystąpieniem do kształtowania treści
statutu (po zawiadomieniu powoda o porządku dziennym zebrania) można wyprowadzić
nie tylko z ogólnych reguł uczciwości w stosunkach handlowych, ale także z samego
aktu zawiązania i funkcjonowania spółki akcyjnej (art. 301 k.s.h.). Funkcjonowanie
Spółki handlowej wymaga bowiem pewnego współdziałania korporacyjnego jej
akcjonariuszy. Za nieetyczne jako naruszające wspomniany wymóg lojalności
korporacyjnej, należy uznać zatem takie postępowanie akcjonariuszy Spółki akcyjnej,
którzy doprowadzają do podjęcia przez WZA uchwał w sposób zasadniczy
modyfikujących postanowienia statutu Spółki bez umożliwienia wzięcia udziału w
podejmowaniu takich uchwał poważnych akcjonariuszy Spółki, jeżeli przyczyny braku
takiego udziału nie leżały po stronie tych akcjonariuszy. Kwestionowane uchwały
pozostają zatem sprzeczne z dobrymi obyczajami w rozumieniu art. 422 § 1 k.s.h.
Niewątpliwie mają też na celu pokrzywdzenie pozwanego akcjonariusza Spółki, skoro –
jak wskazano – zostały uszczuplone istotne uprawnienia tego akcjonariusza,
przewidziane w poprzednich postanowieniach statutu. Można też założyć, że
jednocześnie godzą w interes pozwanej Spółki, skoro prowadzą do zdominowania Spółki
7
przez określoną grupę akcjonariuszy kosztem pozostałych akcjonariuszy. Jeżeli Sąd
Apelacyjny w treści kwestionowanych uchwał dostrzegł przede wszystkim istotny, oczywiście,
dla pozwanej Spółki czynnik efektywnościowy (operatywność działania jej organów, sprawność
procesów decyzyjnych), to stwierdzić należy, że nie można nie dostrzegać szerszego kontekstu
wspomnianego kierunku zmiany statutu w postaci możliwości lub braku możliwości
uczestniczenia poważnych akcjonariuszy Spółki w kształtowaniu nowego modelu
działalności Spółki. Innymi słowy, podejmowanie uchwał przy założeniu jej
efektywnościowego celu nie może odbywać się z naruszeniem wymogu lojalnego
postępowania wobec poważnych akcjonariuszy spółki akcyjnej. W przeciwnym razie
uchwały podjęte przez WZA pozostają sprzeczne z dobrymi obyczajami i mogą godzić w
interes Spółki i mieć na celu pokrzywdzenie akcjonariusza.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo (pkt 1 zaskarżonego wyroku)
i w części rozstrzygającej o kosztach postępowania (pkt 1 i 3 zaskarżonego wyroku)
oddalił apelację strony pozwanej (pkt I) oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania, w
tym – o kosztach postępowania apelacyjnego (pkt I) i postępowania kasacyjnego (pkt II).