Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 143/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. Z. oraz małoletnich J. Z. i K. Z. reprezentowanych przez
matkę M. Z. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń S.A. w W., Oddziałowi w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 16 października 2008
r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20 września 2007 r.,
sygn. akt I ACa (…),
I. Odrzuca skargę kasacyjną M. Z. i nie obciąża powódki kosztami
postępowania kasacyjnego.
II.
1. Uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej powoda J. Z. (w pkt 1, 2 i 3);
2. Oddala apelację pozwanego w części zaskarżającej wyrok Sądu
Okręgowego w K. z dnia 26 kwietnia 2007 r., sygn. akt I C (…) w zakresie
zasądzającym odszkodowanie na rzecz tego powoda;
2
3. Znosi wzajemnie koszty procesu związane postępowaniem apelacyjnym
między tym powodem a pozwanym;
4. Nakazuje ściągnąć od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa - Sądu
Okręgowego w K. kwotę 11.000 (jedenaście tysięcy) zł tytułem brakujących
kosztów sądowych;
III. Zasądza od pozwanego na rzecz J. Z. kwotę 1.800 (jeden tysiąc osiemset) zł
tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
IV. Oddala skargę kasacyjną K. Z. i nie obciąża powódki kosztami
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
W dniu 22 maja 2004 r. w wypadku komunikacyjnym zginął S. Z. mąż powódki M.
Z. oraz ojciec małoletnich powodów J. Z. (ur. w 1998) i K. Z. (ur. w 2003 r.). Sprawca
wypadku G. O. był ubezpieczony od odpowiedzialności cywilnej za szkody wywołane
ruchem pojazdów w pozwanym Zakładzie Ubezpieczeń S.A. Pozwany zwrócił powódce
koszty pogrzebu męża, przyznał dzieciom zmarłego rentę w kwocie po 1494,50 zł
miesięcznie oraz wypłacił zaliczkę na odszkodowanie w kwocie 10.000 zł. Pozwany
uznał przed procesem roszczenie powodów o odszkodowanie z tytuły pogorszenia się
ich sytuacji życiowe do kwoty po 26.000 zł na rzecz każdego z uprawnionych, a w
związku z obniżeniem przez sąd drugiej instancji w sprawie karnej zobowiązania do
naprawienia szkody przez sprawcę wypadku z kwot po 10.000 zł do kwot po 1.000 zł na
rzecz każdego z powodów, dopłacił powodom z tytułu odszkodowania kwoty po 9.000 zł.
W ostatecznie sprecyzowanym żądaniu powodowie domagali się zasądzenia od
pozwanego, z tytułu dalszego odszkodowania: na rzecz M. Z. kwoty 680.247 zł, na
rzecz J. Z. kwoty 159.798 zł, na rzecz K. Z. kwoty 203.449 zł.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2007 r. w częściowym
uwzględnieniu powództwa o odszkodowanie zasądził na rzecz M. Z. kwotę 120.455 zł, a
na rzecz pozostałych powodów kwoty po 102.654 zł, wszystkie z ustawowymi odsetkami
od dnia wyroku. W pozostałym zakresie powództwo oddalił, zaś w zakresie w jakim
zostało ono cofnięte umorzył postępowanie.
Sąd Okręgowy ustalił, że S. Z. rozpoczął na kilka lat przed śmiercią działalność
gospodarczą w zakresie usług transportowych i handlu samochodami, którą
systematycznie rozwijał w oparciu o własne środki transportu. W 2003 r. osiągnął z
3
działalności prowadzonej pod firmą „S.(…)” przychód w kwocie 377.491,85 zł (w 2002 r.
- 168.030, 09 zł, a do maja 2004 r. 85.083, 28 zł) i dochód w kwocie 120.360,03 zł, zaś
pod firmą „M.(…)” zaewidencjonowaną na żonę przychód w kwocie 423.864,36 zł i
dochód w kwocie 99.662.68 zł. Powódka uzyskała w 2003 r. z wynagrodzenia za pracę
dochód w kwocie 73.997, 48 zł. Małżonkowie w ciągu pięciu lat wybudowali dom i
budynek do prowadzenia działalności gospodarczej. Po śmierci męża Małgorzata
Zdziesińska z uwagi na stan emocjonalny przebywała na zwolnieniu lekarskim i na
urlopie bezpłatnym. Po roku weszła w kontakty gospodarcze męża i przejęła jego
działalność, którą prowadzi, jednak w rozmiarze o połowę mniejszym niż poprzednio. O
obniżeniu dochodów z prowadzonej działalności decyduje to, że powódka ma mniejsze
predyspozycje do jej prowadzenia i mniej czasu na zajmowanie się tą działalnością,
gdyż obok niej wykonuje zawód nauczyciela. Nadto warunki rynkowe dla świadczenia
usług transportowych są obecnie trudniejsze niż przed laty. Ze względu na dużą liczbę
obowiązków powódka nie wyjeżdża z dziećmi na urlopy, podczas gdy za życia męża
małżonkowie czynili to dwa razy do roku. Małoletni Jakub, który spędzał z ojcem dużo
czasu, zmienił się po jego śmierci jest rozżalony, zamknięty w sobie ma poczucie
krzywdy, jest agresywny, ma lekceważący stosunek do nauczycieli i rówieśników.
Małoletnia K. nie pamięta ojca, ale jego brak wpłynął negatywnie na jej rozwój
emocjonalny, co przejawia się w trudnościach z akceptacją rówieśników. W związku ze
śmiercią męża M. Z. uzyskała świadczenie z ubezpieczenia społecznego w kwocie
42. 212 zł, a dzieci zmarłego w kwotach po 2.654 zł.
Odnosząc się do ustawowych przesłanek dochodzonego przez powodów
odszkodowania, wskazał Sąd Okręgowy, że znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej,
które niewątpliwie spowodowane zostało przez śmierć męża i ojca powodów, obejmuje
niekorzystne zmiany w ich sytuacji materialnej, niewyczerpujące jednak hipotezy z art.
446 § 2 k.c., oraz zmiany w sferze dóbr niematerialnych, które rzutują na ich sytuację
materialną. Stwierdził przy tym, że sam ból i cierpienie nie stanowią podstawy do
żądania odszkodowania, jednak jeśli wywołały one chorobę, osłabienie aktywności
życiowej, i motywacji do przezwyciężania trudności dnia codziennego, to na zasadzie
domniemania faktycznego można przyjąć, iż pogorszyły one sytuacje najbliższej rodziny
zmarłego. Wskazał na konieczność uwzględniania przy ocenie pogorszenia sytuacji
życiowej najbliższych członków rodziny osoby zmarłej w wypadku spowodowanym przez
inną osobę różnicy między stanem, w jakim znaleźli się najbliżsi zmarłego po jego
śmierci, a ich przewidywanym stanem materialnym, gdyby ona nie nastąpiła. Podniósł,
4
że wyraźnie jednak odróżnić trzeba przesłanki do zasądzenia renty, która łączy się z
utratą osoby zobowiązanej do alimentacji i związanej z tym możliwości pozyskania
środków utrzymania, od przesłanek do odszkodowania. Oceniając skalę zmian w
sytuacji rodziny zmarłego męża i ojca powodów podkreślił, że był on młodym
kreatywnym, rozwijającym się przedsiębiorcą. Nie możną przy tym pominąć, iż
powodowie w drodze dziedziczenia po zmarłym uzyskali znaczne przysporzenie
majątkowe, a powódka kontynuuje rozpoczęta przez męża działalność gospodarczą.
Sąd Okręgowy uwzględnił zmiany w sferze dóbr niematerialnych powódki jednak tylko w
zakresie w jakim ograniczały one jej aktywność życiową przez rok po zdarzeniu. Za
realną uznał perspektywę ograniczenia możliwości życiowych dzieci na przyszłość z
powodu śmierci ojca, odnosząc je do negatywnych zmian w ich emocjach. W tym
względzie wskazał odnośnie do osoby małoletniego Jakuba, że zerwanie więzi
emocjonalnych z ojcem, utrata naturalnego oparcia i będący konsekwencja tego brak
aktywności, zamknięcie się w sobie stwarza wystarczające podstawy domniemania, że
jego dalszy rozwój nie będzie przebiegał tak pozytywnie, jak wówczas gdyby ojciec żył.
Pewne widoczne problemy na dotychczasowym etapie kształcenia mogą występować w
dalszym jego procesie. To zaś niewątpliwie będzie realnie ograniczało możliwości
zdobycia konkretnego zawodu, a w związku z tym wpływało na materialne podstawy
jego egzystencji. Za realną uznał także perspektywę pewnych ograniczeń możliwości
życiowych małoletniej K. w związku ze śmiercią ojca, zakładając takie samo jego
zaangażowanie w wychowanie córki jak w przypadku syna.
Okoliczności te i wskazane przesłanki oceny prawnej uznał za dostateczne do
przyznania powódce odszkodowania w kwocie 200.000 zł zaś małoletnim powodom
odszkodowania w kwotach po 150.000 zł. Przy uwzględnieniu kwot wypłaconych już
uprawnionym z tego tytułu oraz sum wypłaconych przez ZUS z tytułu wypadku przy
pracy (41.212 zł) zasądził na rzecz powodów odpowiednio kwoty 120.455 zł i po 102,
654 zł.
Wyrok zaskarżyły apelacją obie strony. Pozwany zakwestionował rozstrzygnięcie
Sądu Okręgowego w części uwzględniającej powództwo o odszkodowanie ponad kwotę
40,000 zł w stosunku do M. Z. oraz ponad kwoty 30.000 zł w stosunku do J. i K. Z.
Powodowie zaskarżyli oddalenie ich dalszego powództwa (łącznie co do kwoty 617.731
zł) i domagali się dodatkowo zasądzenia na rzecz: M. Z. kwoty 519.792,00 zł, J. Z.
kwoty 27.144 zł, K. Z. kwoty 70.795 zł.
Wyrokiem z dnia 20 września 2007 r. Sąd Apelacyjny:
5
1/ oddalił w całości apelację powodów
2/ w częściowym uwzględnieniu apelacji pozwanego zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w ten sposób, że zasądzone na rzecz powodów kwoty obniżył
- w stosunku do M. Z. do kwoty 80.000 zł
- w stosunku do J. Z. do kwoty 40.000 zł
- w stosunku do K. Z. do kwoty 40. 000 zł.
W ustosunkowaniu się do apelacji powodów Sąd Apelacyjny odniósł się do
podanego przez nich – jako właściwego dla ustalenia wysokości odszkodowania z tytułu
pogorszenia sytuacji życiowej - kryterium dochodów osiąganych miesięcznie przez
zmarłego, które mieli oni utracić wraz z jego śmiercią i stwierdził, że wraz z kryterium
potrzeb uprawnionych decydowało ono o przyznaniu poszkodowanym małoletnim
powodom renty. Te same dane nie mogą jednakże służyć jednocześnie do określenia
wysokości renty i odszkodowania z tytułu pogorszenia sytuacji życiowej. Wskazał, że
przyjęta przez powodów do obliczenia wysokości tego odszkodowania w jego aspekcie
materialnym (zgodnie z terminologią używaną przez powodów) metoda pomnożenia
kwot, które według ich szacunku zmarły przeznaczałby na utrzymanie każdego z
powodów gdyby łożył na ich utrzymanie (przez 20, 18 i 23 lata), jest właściwa dla
obliczenia skapitalizowanej renty, a nie odszkodowania opartego na art. 446 § 3 k.c.
Podniósł nadto, że S. Z. nie byłby w stanie wprowadzić do budżetu domowego
jednorazowo kwot odpowiadających żądaniom powodów zgłaszanym w procesie, lecz
systematycznie przez lata dostarczałby członkom rodziny kwot koniecznych dla
zaspakajania ich potrzeb życiowych. Podzielił przyjęty w zaskarżonym wyroku pogląd, iż
zasądzenie odszkodowania uzasadniają także zmiany w sferze dóbr niematerialnych
wywołane śmiercią osoby bliskiej, które rzutują na sytuację materialną osób najbliższych
oraz przytoczone w nim ustalenia co do zaistnienia takich okoliczności w stosunku do
wszystkich powodów. Z tych przyczyn oddalił apelację powodów.
Sąd Apelacyjny przychylił się do zarzutów apelacji pozwanego i uznał, że
zasądzone na rzecz powodów na podstawie art. 446 § 3 odszkodowanie jest rażąco
wygórowane, wskazując, iż Sąd Okręgowy dostrzegł wprawdzie różnicę między
przesłankami decydującymi o zasądzeniu na rzecz uprawnionych renty i
odszkodowania, ale przy określaniu jego wysokości nadmierną wagę przypisał bieżącym
dochodom zmarłego, podczas gdy zostały one uwzględnione przy ustalaniu rent dla
małoletnich. Sąd pierwszej instancji nie wziął tym samym pod uwagę, że „stosowne
odszkodowanie” w rozumieniu powołanego przepisu powinno uwzględniać nie tylko
6
okoliczności konkretnej sprawy ale i wartość ekonomiczną odszkodowania, którego
kwota ma być realna, odczuwalna, przysporzenie ma być adekwatne z punktu widzenia
uprawnionego ale i według oceny rozsądnie myślących ludzi. Kryteriom tym odpowiada -
zdaniem Sądu Apelacyjnego - odszkodowanie należne M. Z. w kwocie około 120.000 zł,
z czego przed procesem uzyskała ona już kwotę około 40.000 zł (od pozwanego 38.333
zł oraz od sprawcy wypadku 1.000 zł) oraz należne małoletnim powodom w kwotach po
około 80.000 zł, z czego przed procesem uzyskali oni po około 40.000 zł (od pozwanego
38.333 zł i od sprawcy wypadku 1.000 zł). Po wyroku Sądu Okręgowego pozwany
wypłacił powodom dalsze odszkodowanie w części, w której zgodził się z tym wyrokiem
to jest 40.000 zł na rzecz M. Z. i po 30.000 zł na rzecz małoletnich powodów.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyli powodowie w części uwzględniającej
częściowo apelację pozwanego, opierając skargę kasacyjną na podstawie naruszenia
prawa materialnego poprzez błędną wykładnię art. 446 § 3 k.c. Wnosili o uchylenie i
zmianę wyroku w zaskarżonej części i orzeczenie w tym zakresie zgodnie z wyrokiem
Sądu Okręgowego, ewentualnie uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w tej części i
przekazanie sprawy właściwemu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Wartość przedmiotu zaskarżenia kasacyjnego określona została w skardze na
kwotę 165.763 zł, na którą składają się kwoty stanowiące różnicę między
odszkodowaniem zasądzonym na rzecz każdego z powodów przez Sąd Okręgowy oraz
(po jego obniżeniu) przez Sąd Apelacyjny, wynoszące w odniesieniu do: M. Z. 40.455 zł,
J. Z. i K. Z. po 62.654 zł.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Współuczestnictwo powodów dochodzących od pozwanego odszkodowania z
tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej w następstwie śmierci męża i ojca jest
współuczestnictwem formalnym (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.), przy którym ograniczenia
dopuszczalności skargi kasacyjnej ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia
odnoszą się do każdego skarżącego oddzielnie.
Niedopuszczalna – zgodnie z art. 3982
§ 1 zd. pierwsze - jest więc skarga
kasacyjna powódki M. Z., w odniesieniu do której wartość przedmiotu zaskarżenia jest
niższa niż 50 tysięcy złotych. Skarga jej podlega odrzuceniu na podstawie art. 3982
§ 1
k.p.c.
Nieuzasadniony jest podnoszony w skardze kasacyjnej powodów J. i K. Z. zarzut
naruszenia art. 446 § 3 k.c. przez jego błędną wykładnię.
7
Odszkodowanie należne na podstawie art. 446 § 3 k.c. nie jest pełnym w
rozumieniu art. 361 k.c., lecz „stosownym” świadczeniem, nie obejmuje więc utraty
wszystkich możliwych w przyszłości korzyści od osoby, która utraciła życie. W razie
znacznego pogorszenia sytuacji życiowej najbliższych członków rodziny zmarłego, w jego
ramach nie mieszczą się wszelkie możliwe szkody majątkowe pozostające w związku
przyczynowym ze śmiercią poszkodowanego i tych – nie objętych hipotezą tego przepisu –
członek rodziny zmarłego nie może dochodzić. W szczególności nie można brać pod
uwagę przy określaniu wysokości dochodzonego odszkodowania rachunkowego wyliczenia
strat poniesionych przez poszkodowanego na skutek nieotrzymania części zarobków
zmarłego, która przypadała na poszkodowanego w czasie jego życia. Pogląd ten
wyrażony w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1969 r., I CR 26/69 (niepubl.),
oraz 14 marca 2007 r., I CSK 465/06 (OSP 2008, nr 11, p. 123) i przyjęty w zaskarżonym
wyroku, trafnie uzupełniony został przez Sąd Apelacyjnym wskazaniem opartym na
stanowisku sformułowanym przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 czerwca 2004 r., IV
CK 445/03 (M.Pr. 2006, nr 6, s. 315), iż prawidłowa wykładnia określenia "stosowne
odszkodowanie" w art. 446 § 3 k.c. powinno uwzględniać nie tylko okoliczności
konkretnej sprawy, ale także wartość ekonomiczną odszkodowania. Musi ono wyrażać
taką kwotę, która odczuwalna jest jako realne, adekwatne przysporzenie zarówno przez
uprawnionego, jak i z obiektywnego punktu widzenia uwzględniającego ocenę
większości rozsądnie myślących ludzi. Jak trafnie stwierdził Sąd Najwyższy w
powołanym wcześniej wyroku z dnia 14 marca 2007 r. (I CSK 465/06), zachowała
aktualność, ukształtowana w judykaturze w okresie obowiązywania art. 166 k.z., mająca
podstawę także w treści art. 446 § 3 k.c., zasada, że wysokość odszkodowania dla
najbliższych członków rodziny powinna być umiarkowana, chociaż powinno ono
uwzględniać zróżnicowanie dochodów i majątku obywateli w dzisiejszej rzeczywistości
społeczno-gospodarczej.
Przyjętą przez Sąd Apelacyjny, w zgodzie z powyższymi wskazaniami, wykładnię
art. 446 § 3 k.c. uznać należy z prawidłową.
Znaczne pogorszenie sytuacji życiowej uprawnionego w rozumieniu art. 446 § 3
k.c. zależne jest od rozmiarów ujemnych następstw o charakterze majątkowym a także
zmian w sferze dóbr niematerialnych uprawnionego wywołanych przez śmierć osoby
bliskiej, już istniejących oraz dających się przewidzieć w przyszłości na podstawie zasad
doświadczenia życiowego. Jego ocena powinna być oparta na szczegółowej analizie
sytuacji osoby uprawnionej z uwzględnieniem wszystkich okoliczności, które mają wpływ
8
na jej warunki i trudności życiowe, stan zdrowia (w tym jego ewentualne pogorszenie
wywołane śmiercią osoby najbliższej) wiek, stosunki rodzinne i majątkowe, a w
odniesieniu do małoletnich dzieci dodatkowo wpływają na warunki wychowawcze i na jej
porównaniu z sytuacją w jakiej znalazłby się uprawniony, gdyby nie śmierć osoby
bliskiej.
Określenie odszkodowania w wysokości nieodpowiedniej do wyżej wskazanych
okoliczności, stanowiących podstawę jego przyznania narusza przepis art. 446 § 3 k.c.
przez jego niewłaściwe zastosowanie. Na tę postać naruszenia art. 446 § 3 k.c. – obok
sformułowanego w petium skargi zarzutu błędnej jego wykładni – wskazuje też
argumentacja uzasadnienia jej podstawy, którą w tym zakresie uznać należy za
częściowo uzasadnioną. W szczególności trafnie podnosi się w niej, iż obniżenie przez
Sąd Apelacyjny zasądzonych na rzecz powodów kwot odszkodowania w oparciu o
przekonanie, iż jest ono rażąco wygórowane, nie ma odniesienia do ustalonych w
sprawie okoliczności określających sytuację w jakiej znaleźli się oni po śmierci ojca.
Nie można pominąć przy tym, mając na uwadze cel i charakter odszkodowania
dochodzonego na podstawie art. 446 § 3 k.c., iż chodzi o świadczenie „stosowne”, to
jest takie, które posłuży przystosowaniu się uprawnionego do nowych warunków.
W tym aspekcie, na tle przyjętych w podstawie zaskarżonego rozstrzygnięcia
ustaleń faktycznych, sytuacja małoletnich powodów przedstawia się jako zróżnicowana
z punktu widzenia odwracalności negatywnych przeżyć psychicznych spowodowanych
śmiercią ojca, a to z uwagi na różnicę wieku miedzy a także trwałość i siłę świadomej
więzi emocjonalnej ze zmarłym (która w relacji córka - ojciec w takiej postaci w istocie
nie powstała), a co za tym idzie z punktu widzenia zdolności adaptacji do zmienionych
warunków oraz rokowań co do perspektyw życiowych.
W tym stanie rzeczy, o ile zasadnie jako rażąco wygórowane ocenił Sąd
Apelacyjny odszkodowanie należne zdaniem Sądu pierwszej instancji - małoletniej K. Z.,
to nie zachodziły podstawy do takiej samej oceny (zrównującej w efekcie należne obojgu
powodom odszkodowanie) w stosunku do małoletniego J. Z.
Kierując się powyższym, Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną K. Z.
odstępując od obciążania jej kosztami postępowania kasacyjnego (art. 39814
k.p.c., art.
102 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.) oraz w uwzględnieniu skargi kasacyjnej J. Z.
uchylił zaskarżony wyrok w części jego dotyczącej i oddalił apelację pozwanego w
części zaskarżającej wyrok Sądu pierwszej instancji w zakresie zasadzającym
odszkodowanie na jego rzecz, orzekając przy tym stosownie do wyniku tego
9
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego (w tym przez podwyższenie
opłaty określonej w pkt VII zaskarżonego wyroku należnej od pozwanego Skarbowi
Państwa) oraz kasacyjnego (art. 39816
1 k.p.c. i art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 99, art. 391 §
1 i art. 39821
k.p.c.).