Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 172/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa I. O.
przeciwko J. P., i in.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 października 2008 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 12 grudnia 2007 r.,
oddala skargę kasacyjną;
zasądza od I. O. na rzecz J. P. i R. P. kwotę 3600 (trzy tysiące
sześćset) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 12 grudnia 2007 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki
Iwony O. od wyroku Sądu Okręgowego w C. z dnia 22 sierpnia 2007 r.,
oddalającego powództwo o zasądzenie od pozwanych J. P., R. P. oraz „A.” R. i J.
P., I. O. spółka jawna w C. w likwidacji kwoty 397,438,65 zł z odsetkami
ustawowymi z tytułu udziału w zysku Spółki za 2005 r.
Podstawą wydania tego wyroku są następujące ustalenia. Powódka
oraz pozwani J. i R. małżonkowie P. są wspólnikami pozwanej Spółki. Stosownie
do umowy spółki powódka uczestniczy w zyskach i stratach Spółki w 50%. Według
bilansu zysk Spółki za 2005 r. wyniósł 1.486.288,75 zł. Na poczet udziału w tym
zysku powódka otrzymała zaliczki w kwotach 12.500 zł i 75.000 zł. W marcu 2006 r.
pozwany P. przedstawił powódce rozliczenie za 2005 r., według którego „dochód”
przypadający na rzecz powódki wyniósł 598.927,79 zł, z której to kwoty zapłacono
zaliczki na poczet podatku w kwocie 108.740 zł i składki na ubezpieczenie w
kwocie 4.649,14 zł. Wiele podmiotów zalega z zapłatą pozwanej Spółce należności
za wykonane usługi, ale Spółka ma też zaległości płatnicze wobec wierzycieli. i
Oddział Wojewódzki NFZ zażądał od Spółki kwoty 1.733.864 zł tytułem należności
za 2004 r. i kwoty 1.754.721 zł tytułem należności za 2005 r. Rozliczenia z tytułu
udziału w zyskach i stratach pozwanej Spółki dokonywane były pomiędzy
pozwanym P. a mężem powódki K. O. Strony traktowały pozwaną Spółkę i inną
spółkę o firmie „D.” jako jedno przedsiębiorstwo. Pozwany P. „z zysków pozwanej
Spółki wypłacił sobie środki potrącając w ten sposób swoje wierzytelności do K. O.
w kwocie 260.000 zł, przy czym zgody na takie działanie powódka nie potwierdziła”.
Wiosną 2005 r. doszło między stronami do konfliktu. Pozwani P. wypowiedzieli
umowę spółki na koniec 2005 r. i doszło do postawienia pozwanej Spółki w stan
likwidacji.
W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy uznał, że w czasie, gdy spółka jawna
jest w likwidacji wypłata zysku dla wspólników nie może być dokonana.
Interes wierzycieli spółki wyprzedza interes wspólników. Zrównanie roszczeń
wspólników ze stosunku spółki i innych wierzycieli spółki spowodowałoby obejście
3
art. 82 § 2 k.s.h. Roszczenia wspólników ze stosunku spółki mogą zostać
zaspokojone dopiero po pokryciu wszystkich zobowiązań spółki. Powództwo
w stosunku do pozwanej Spółki jest zatem przedwczesne. Skoro powództwo
w stosunku do pozwanej Spółki jest przedwczesne, to również przedwczesne jest
powództwo w stosunku do pozwanych P.
Sąd Apelacyjny, odwołując się do poglądu wyrażonego w literaturze prawa
handlowego, podzielił stanowisko zajęte w sprawie przez Sąd pierwszej instancji
co do roszczenia powódki w stosunku do pozwanej Spółki. Odnośnie roszczenia
adresowanego do pozwanych P. Sąd ten, mając także na względzie wypowiedzi
przedstawicieli nauki prawa handlowego, stwierdził, że jest oczywiste i wynika z
samej istoty spółki jawnej, iż wspólnicy mogą kierować roszczenia tylko wobec
spółki a nie innych jej wspólników. Gwarancja wyrażona w art. 22 § 2 i art. 31 § 1 i
2 k.s.h. obejmuje jedynie zobowiązania z tzw. zewnętrznych stosunków prawnych,
odrębnych od stosunku spółki i nie dotyczy roszczeń ze stosunku
wewnątrzspółkowego. Pozwani P. nie mają zatem legitymacji biernej w sprawie o
wypłatę udziału w zysku pozwanej Spółki (art. 52 § 1 k.s.h.). Oddalenie powództwa
w tej części jest zatem także prawidłowe.
Od wyroku wymienionego na wstępie powódka wniosła skargę kasacyjną.
Wyrok ten zaskarżyła w całości. Skargę kasacyjną oparła na podstawach:
I. naruszenia przepisów postępowania – art. 386 § 2 w zw. z art. 202 zd. 2 k.p.c.
poprzez pominięcie, że pozwana Spółka była niewłaściwie reprezentowana do dnia
24 stycznia 20007 r., a zatem nie miała zdolności procesowej i art. 380 k.p.c.
wobec tego że Sąd Apelacyjny nie rozpoznał, mimo zaskarżenia, postanowień
dowodowych wydanych przez Sąd pierwszej instancji i nie uwzględnił zarzutu
przeprowadzenia sprekludowanych dowodów (art. 380 w zw. z art. 47914
k.p.c.)
i II. naruszenia prawa materialnego poprzez 1) błędną wykładnię art. 82 w zw.
z art. 52 i 51 k.s.h. przejawiającą się w przyjęciu, że roszczenie o wypłatę udziału
w zysku za okres poprzedzający likwidację spółki jawnej nie jest w tym okresie
wymagalne i nie może być dochodzone przed sądem, 2) błędną wykładnię art. 31
§ 2 w zw. z art. 22 § 2 k.s.h., polegającą na przyjęciu, że pozostali wspólnicy spółki
jawnej nie maja legitymacji biernej w sprawie o wypłatę udziału w zysku
i 3) niezastosowanie art. 5 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. wobec pominięcia, że pozostali
4
wspólnicy za ten sam okres, za który powódka dochodzi wypłaty udziału w zysku,
otrzymali taką wypłatę jak również nierozważnie konsekwencji zaspokojenia
ewentualnych wierzycieli spółki przez wspólników solidarnie w sytuacji, gdy tylko
niektórzy z nich otrzymali wypłatę z tytułu udziału w zyskach. Skarżąca wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania względnie o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie
powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. 1. Jak wynika z akt sprawy, „A.” R. i J. P., I. O. spółka jawna w C. została
dopozwana postanowieniem Sądu Okręgowego w C. z dnia 19 września 2006 r. Do
dnia 24 stycznia 2007 r. Spółka ta nie dokonała żadnych czynności w sprawie ani
nie zostały dokonane w sprawie żadne czynności z jej udziałem. Na rozprawę w
dniu 24 stycznia 2007 r. stawił się likwidator reprezentujący Spółkę będącą już
wówczas w likwidacji i od tej chwili reprezentuje ją w procesie. Nie zachodziła
zatem niewłaściwa jej reprezentacja (art. 78 § 1 k.s.h.). Pozwana spółka, będąca
spółka jawną, ma zdolność sądową i procesową (art. 65 § 1 k.p.c. w zw. z art. 8 § 1
i art. 4 § 1 pkt 1 k.s.h.). W postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji nie miała
miejsca nieważność postępowania ani ze względu na brak zdolności procesowej
pozwanej Spółki, ani ze względu na wadliwą jej reprezentację. Sąd Apelacyjny
nieuchylając wyroku Sądu pierwszej instancji nie naruszył zatem art. 386 § 2 k.p.c.
2. Zarzucając Sądowi Apelacyjnemu nierozpoznanie postanowień
dowodowych podjętych przez Sąd pierwszej instancji i nieuwzględnienie zarzutu
przeprowadzenia przez ten Sąd sprekludowanych dowodów, skarżąca
nie wskazała jakich postanowień i jakich dowodów zarzut ten dotyczy. Poza tym,
nie podjęła nawet próby wykazania, że zarzucane uchybienie mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Dla wykazania tego nie jest
wystarczające ogólne stwierdzenie, że postanowienia dowodowe „miały wpływ
na dokonanie ustaleń faktycznych sprawy”. Tak więc niezasadny jest także zarzut
skargi kasacyjnej naruszenia art. 380 k.p.c. i tego przepisu w zw. z art. 47914
k.p.c.
II. 1. Jak stanowi art. 82 k.s.h., od chwili otwarcia likwidacji spółki jawnej
z majątku spółki spłaca się przede wszystkim zobowiązania spółki oraz pozostawia
5
się odpowiednie kwoty na pokrycie zobowiązań niewymagalnych lub spornych
(§ 1), a pozostały majątek dzieli się między wspólników stosownie do postanowień
umowy; w przypadku braku stosownych postanowień umowy spłaca się
wspólnikom udziały; nadwyżkę dzieli się między wspólników w takim stosunku,
w jakim uczestniczą oni w zysku. (§ 2). Z przepisu tego wynika, że wyróżniono
w nim zobowiązania spółki – które spłaca się przede wszystkim – a wspólnikom
przyznano prawo do udziału w nadwyżce pozostałej po spłaceniu tych zobowiązań
(pomniejszonej o kwoty pozostawione na pokrycie zobowiązań niewymagalnych
lub spornych) i po ewentualnym spłaceniu udziałów wspólników.
Przez zobowiązania spółki – jako przeciwstawione należnościom przysługującym
wspólnikom z nadwyżki, o której mowa, należy rozumieć zobowiązania spółki
wynikające z jej stosunków „zewnętrznych”, tj. wobec jej wierzycieli niebędących
wspólnikami jak i wierzycieli będących wspólnikami, gdy zobowiązania nie wynikają
ze stosunku spółki. W toku postępowania likwidacyjnego zobowiązania spółki
wobec tych wierzycieli powinny być zaspokojone „przede wszystkim” (w pierwszej
kolejności). Oznacza to, że dopiero po ich zaspokojeniu możliwe jest zaspokojenie
zobowiązań wynikających ze stosunku spółki. Do takich zobowiązań należą m.in.
zobowiązania z tytułu udziału wspólników w zyskach spółki (art. 51 § 1 i art. 52 § 1
k.s.h.) i to niezależnie od tego, czy zobowiązania te powstały przed,
czy po otwarciu likwidacji. Wspólnicy mogą dochodzić swych roszczeń z tego tytułu
dopiero przy podziale nadwyżki pozostałej w wyniku spłacenia zobowiązań
wynikających ze stosunków „zewnętrznych” spółki, pozostawienia odpowiednich
kwot na pokrycie zobowiązań niewymagalnych lub spornych i ewentualnego
spłacenia udziałów wspólników (art. 82 § 2 zdanie trzecie k.s.h.). Celem takiej
regulacji jest doprowadzenie w czasie likwidacji spółki przede wszystkim
do zaspokojenie jej wierzycieli, których zobowiązania wynikają ze stosunków
„zewnętrznych” spółki, za które ponoszą solidarną odpowiedzialność spółka
i wspólnicy (art. 22 § 2 k.s.h.). Dopuszczenie możliwości wcześniejszego
zaspakajania wspólników mogłoby spowodować, że majątek spółki niewystarczałby
na zaspokojenie innych wierzycieli spółki. Wprawdzie w takim wypadku mogliby oni
poszukiwać zaspokojenia z majątku wspólników (art. 22 § 2 w zw. z art. 31 § 1
k.s.h.), ale nie ulega wątpliwości, że pozbawienie ich zaspokojenia z majątku spółki
6
może ograniczyć możliwość ich zaspokojenia lub w ogóle pozbawić zaspokojenia
i to w sytuacji, gdy wspólnicy odpowiedzialni za te zobowiązania uzyskaliby
zaspokojenie swoich wierzytelności wobec spółki.
Należy dodać, że nie zachodzi wyrażona w skardze kasacyjnej obawa
przedawnienia się roszczenia powódki o wypłatę przez spółkę jej udziału w zysku
(art. 52 § 1 k.s.h.). Jeżeli nie uległo one przedawnieniu przed otwarciem likwidacji
spółki, jego bieg ulega swoistemu zawieszeniu w czasie od otwarcia likwidacji
do podziału nadwyżki, o którym mowa w art. 82 § 2 k.s.h., gdyż w tym czasie
nie mogło ono być dochodzone.
2. Trafnie Sąd Apelacyjny przyjął, że z istoty spółki jawnej wynika,
iż roszczenia wynikające ze stosunku spółki – a typowym takim roszczeniem jest
roszczenie o wypłatę udziału w zysku (art. 51 § 2 i art. 52 § 1 k.s.h.) – wspólnicy
mogą kierować tylko wobec spółki. Zasady tej nie zmienia art. 22 § 2 k.s.h.
Według tego przepisu każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez
ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze
spółką, z uwzględnieniem art. 31 k.s.h., który przewiduje tzw. subsydiarną
odpowiedzialność wspólnika. Ustanowiona w art. 22 § 2 k.s.h. odpowiedzialność
wspólnika za zobowiązania spółki dotyczy zobowiązań, które może zaciągać spółka
w ramach przyznanej jej zdolności (art. 8 w zw. z art. 4 § 1 k.s.h.). Zdolność ta
obejmuje zaś stosunki „zewnętrzne”, tj. zachodzące pomiędzy spółką a jej
kontrahentami. Wspólnik odpowiada zatem solidarnie wraz ze spółka
za zobowiązania spółki wynikające z tych stosunków. Przyznana spółce jawnej
zdolność do zaciągania zobowiązań nie obejmuje stosunków
„wewnątrzspółkowych” i przewidziana w art. 22 § 2 k.s.h. odpowiedzialność
wspólnika za zobowiązania spółki wynikające z tych stosunków nie rozciąga się
na te zobowiązania, nie rozciąga się więc na zobowiązanie spółki do wypłaty
wspólnikowi udziału w zysku.
Jak trafnie zauważono w piśmiennictwie z zakresu prawa handlowego
pozostali wspólnicy mogą po rozwiązaniu spółki jawnej (art. 84 § 2 k.s.h.), jeżeli tak
stanowi umowa spółki, odpowiadać – według zasad określonych w umowie –
wobec jednego ze wspólników za długi spółki wynikające także ze stosunku spółki.
7
Stanowisko zajęte wyżej w pkt 1 i 2 odpowiada poglądom wyrażonym
w doktrynie prawa handlowego i to nie tylko na gruncie przepisów kodeksu spółek
handlowych, ale także na tle odpowiadających im przepisów kodeksu handlowego
(art. 85 § 1, art. 137 § 1 i 2). Skarżąca nie dostarczyła argumentów
wystarczających do ich podważenia. Podstawa skargi kasacyjnej, którą jest zarzut
naruszenia wskazanych w niej przepisów kodeksu spółek handlowych, nie jest
uzasadniona.
3. Powódka, nie posiadając uprawnienia do dochodzenia udziału w zysku tak
od pozwanej Spółki będącej w likwidacji przed podziałem nadwyżki, o którym mowa
w art. 82 § 2 zdanie trzecie k.s.h., jak i od pozostałych wspólników, nie może
skutecznie powoływać się na art. 5 k.c., jako na przepis przyznający jej to
uprawnienie. Zgodnie bowiem z powszechnie rozumianym znaczeniem art. 5 k.c.,
jego zastosowanie nie może doprowadzić do nabycia (ani utraty) prawa
podmiotowego. Zarzut naruszenia art. 5 k.c. przez jego niezastosowanie
nie stanowi zatem uzasadnionej podstawy skargi kasacyjnej.
Jak wyżej wskazano, powódka będzie mogła dochodzić udziału w zysku
za 2005 r. przy podziale nadwyżki, o którym mowa w art. 82 § 2 zdanie trzecie
k.s.h., a w wypadku, gdy przewiduje to umowa spółki będzie też mogła
po rozwiązaniu spółki wystąpić z odpowiednim roszczeniem w stosunku
do pozostałych wspólników. Jeżeli niewypłacenie powódce udziału w zysku było
wynikiem czynu niedozwolonego pozostałych wspólników, w wyniku którego
powódka poniosła szkodę – co zdaje się wynikać z jej twierdzeń – powódce
przysługuje roszczenie o naprawienie tej szkody (art. 415 k.c.). O skuteczności
wystąpienia z takim roszczeniem oczywiście decydować będzie udowodnienie
przez powódkę jego przesłanek (art. 6 k.c.).
Wobec powyższego, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjna i stosownie do art. 108 § 1 zd. pierwsze w zw. z art. 109 § 2
i art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w związku z § 13 ust. 4 pkt 2 i § 6 pkt 7 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
8
prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.) orzekł o kosztach
postępowania kasacyjnego.