Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 234/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSA Dariusz Dończyk
w sprawie z powództwa Spółki Cukrowej - Spółki Akcyjnej z siedzibą w T.
przeciwko Skarbowi Państwa - Izbie Celnej w S. oraz Izbie Celnej w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 października 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 4 października
2007 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 1 czerwca 2005 r. Sąd Okręgowy w S. uwzględnił powództwo
Cukrowni „O.(…)” S.A. w O. o zasądzenie od Skarbu Państwa Izby Celnej w S. i Izby
Celnej w W. odszkodowania w kwocie 3 162 271,50 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
14 lutego 2003 r. i kosztami procesu za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariuszy
Urzędu Celnego w S., którzy przy wykonywaniu powierzonych im czynności
2
poświadczyli, w zamian za korzyść majątkową, nieprawdę w dokumentach celnych o
dokonaniu eksportu cukru, który faktycznie nie nastąpił.
Sąd ustalił między innymi, że strona powodowa na podstawie zawartej w dniu 8
października 1998 r. umowy komisu zleciła M. M. sprzedaż eksportową cukru. W
umowie komisant przyjął na siebie odpowiedzialność za dokonanie odprawy celnej, a
rozliczenie między stronami miało nastąpić po dostarczeniu komitentowi przez
komisanta dokumentów eksportowych VAT i SAD. W okresie od 19 do 29 października
1998 r. M. M. wystawił 22 faktury eksportowe na sprzedaż 550 ton cukru białego
importerowi holenderskiemu za cenę 577 675 zł. Cukier ten w rzeczywistości nie został
wywieziony za granicę. Dokumenty mające potwierdzić jego eksport (SAD oraz
ewidencja towarów wyprowadzonych z polskiego obszaru celnego) zostały sfałszowane
przez funkcjonariuszy Urzędu Celnego w S. Oddział w K., za co zostali oni skazani
prawomocnymi wyrokami sądu karnego. W związku z tym, że cukier nie został
wyeksportowany Inspektor Kontroli Skarbowej w Urzędzie Kontroli Skarbowej w Ł. wydał
w dniu 27 czerwca 2001 r. decyzje nakładające na stronę powodową opłaty sankcyjne w
wysokości 100% wartości cukru sprzedanego po cenie niższej od ceny minimalnej, w
łącznej wysokości 940 500 zł i ustalił odsetki od tej należności w wysokości 471 100,60
zł oraz opłaty sankcyjne w kwocie 940 500zł z odsetkami w wysokości 255 054,20 zł z
tytułu wprowadzenia cukru na rynek krajowy ponad limit w ramach kwoty A w II i III
kwartale 1999 r. Ponadto decyzjami wydanymi w tym samym dniu strona powodowa
obciążona została kwotą 555 116,70 zł tytułem zaległego podatku VAT w wysokości 7%,
wraz z odsetkami, za czerwiec i grudzień 1997 r. oraz luty - kwiecień i październik 1998
r., bowiem w związku z tym, że cukier nie został wyeksportowany obowiązana była
uiścić podatek w tej wysokości, podczas gdy zastosowała stawkę podatku 0%,
obowiązującą przy eksporcie cukru.
Strona powodowa uregulowała wynikającą z tych decyzji należność w łącznej
kwocie 3 162 271,50 zł.
Przy tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że spełnione zostały
przesłanki art. 415 w zw. z art. 417 k.c. uzasadniające odpowiedzialność
odszkodowawczą Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem
działanie funkcjonariuszy przy wykonywaniu powierzonych im czynności. Powódka
bowiem została obciążona należnościami publicznoprawnymi z uwagi na to, że wbrew
jej woli cukier nie został wyeksportowany. Gdyby nie doszło do niezgodnego z prawem
działania funkcjonariuszy Urzędów Celnych w S. i w W., powódka nie pozostawałaby w
3
błędnym przekonaniu, że cukier nie został wyeksportowany, a w konsekwencji podjęłaby
czynności zaradcze, zastosowałaby wymagane stawki cenowe i podatkowe lub
dokonałaby eksportu cukru za pośrednictwem innego komisanta, unikając w ten sposób
szkody w postaci nałożonych na nią sankcji.
Na skutek apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny w S. wyrokiem z dnia 15
marca 2006 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił powództwo.
Uznał, że brak jest podstaw do przyjęcia, iż doznany przez stronę powodową
uszczerbek majątkowy spowodowany został działaniem funkcjonariuszy przy
wykonywaniu powierzonych im czynności oraz że pomiędzy tym uszczerbkiem a
opisanym działaniem zachodzi adekwatny związek przyczynowy. W ocenie Sądu
Apelacyjnego funkcjonariusze celni realizowali tylko cel osobisty - uzyskanie korzyści
majątkowej. Poświadczając fikcyjny eksport nie realizowali żadnych działań
powierzonych im przez państwo, a jedynie, przy sposobności wykonywania
powierzonych im czynności, uprawiali przestępczy proceder. Co do związku
przyczynowego Sąd drugiej instancji stwierdził, że powódka została obciążona
dodatkowymi należnościami dlatego, że cukier został wprowadzony na rynek krajowy
ponad ustalony limit i po cenie niższej od minimalnej. Działanie to miało charakter
uprzedni w stosunku do czynności podjętych przez funkcjonariuszy celnych, a zatem, w
ocenie Sądu, nieuzasadniony jest wniosek, że gdyby nie działania urzędników celnych,
nie byłoby podstaw do nałożenia na powódkę sankcji finansowych.
W wyniku skargi kasacyjnej strony powodowej Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia
15 marca 2007 r. uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał sprawę temu Sądowi do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy nie podzielił stanowiska Sądu drugiej instancji, że ze względu na
cel działania funkcjonariuszy celnych, którym było osiągnięcie korzyści majątkowych, nie
może być ono uznane za działanie przy wykonywaniu powierzonych im czynności.
Dokonując wykładni art. 417 k.c. w tym zakresie Sąd Najwyższy wskazał, że nie zawiera
on przesłanki normatywnej w postaci „celu działania” funkcjonariusza, a zatem
wystarczającą przesłanką zastosowanie tego przepisu jest istnienie normalnego związku
przyczynowego między szkodą a wyrządzającym ją zachowaniem funkcjonariusza,
mieszczącym się w pojęciu „wykonywania powierzonej mu czynności”. Odróżnienie, czy
szkoda została wyrządzona „przy wykonywaniu”, czy tylko „przy okazji wykonywania”
czynności powierzonych funkcjonariuszowi wymaga zatem sięgnięcia do kryteriów
obiektywnych i zbadania, czy z tego punktu widzenia działanie funkcjonariuszy strony
4
pozwanej nosiło, czy nie, znamiona wykonywania powierzonych im czynności. Sąd
Najwyższy wskazał też na niezbędność dokonania oceny, czy funkcjonariusze celni,
podejmując w tak licznej grupie działania przestępcze, nie wykorzystali niedociągnięć
organizacyjnych, bądź też braku właściwego nadzoru oraz kontroli zapobiegających
nadużyciom i korupcji, bowiem odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie art. 417
§ 1 k.c. mogą uzasadniać też konkretne zaniedbania funkcjonariuszy państwowych w
zakresie nadzoru.
Sąd Najwyższy uznał również za uzasadniony kasacyjny zarzut naruszenia art.
417 § 1 w zw. z art. 361 § 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie, w wyniku dokonania
przez Sąd Apelacyjny wadliwej oceny związku przyczynowego pomiędzy działaniem
funkcjonariuszy pozwanego, a doznaną przez powódkę szkodą. Stwierdził, że wyrażając
stanowisko w tej kwestii Sąd Apelacyjny nie odniósł się do argumentacji strony
powodowej wskazującej na to, że gdyby nie przedstawiono jej dokumentacji celnej
potwierdzającej wywóz cukru za granicę, to podjęłaby działania w celu uniknięcia opłat
sankcyjnych i obciążenia podatkiem VAT sprzedając cukier za granicą za
pośrednictwem innego komisanta, bądź też wprowadzając go na rynek krajowy z
zastosowaniem 7% stawki VAT, ceny wyższej od minimalnej oraz stosując się do limitu
A. Wskazał, że podjęcie takich środków zaradczych przez racjonalnie działającego
przedsiębiorcę wydaje się oczywiste, nie można zatem podzielić zapatrywania, iż
poniesione przez powódkę ciężary stanowiły prostą konsekwencję faktu, że cukier nie
został wyeksportowany, lecz wprowadzony na rynek krajowy.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny w S. wyrokiem z dnia 4
października 2007 r. oddalił apelację strony pozwanej i orzekł o kosztach postępowania
apelacyjnego.
Stwierdził, że strona pozwana ponosi na podstawie art. 417 k.c.
odpowiedzialność za przestępcze działania funkcjonariuszy celnych podjęte przez nich
przy wykonywaniu, a nie przy sposobności wykonywania powierzonych im czynności.
Uznał, że pomiędzy tymi działaniami a wywiedzioną przez powoda szkodą zachodzi
normalny związek przyczynowy w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. Wskazał, że obowiązek
uiszczenia przez powoda opłaty sankcyjnej wynikał z art. 4 ust. 5 i 6 oraz art. 10 ust. 3
ustawy z dnia 28 sierpnia 1994 r. o regulacji rynku cukru i przekształceniach
własnościowych (Dz. U. Nr 98, poz. 473 ze zm.), w myśl których producenci cukru
wprowadzający na rynek krajowy cukier ponad limit ustalony na podstawie art. 4 ust. 1,
3 i 4 są zobowiązani do wnoszenia takich opłat w wysokości 100% wartości
5
sprzedanego cukru na rynku krajowym ponad limit i opłaty te zobowiązani są uiścić w
terminie 14 dni od daty wprowadzenia cukru na rynek krajowy. Podobnie, zgodnie z art.
15 ust. 1 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku
akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze zm.), na stronie powodowej spoczywał obowiązek
uiszczenia podatku VAT w wysokości 7%, od którego obrót cukrem był zwolniony tylko
wówczas, gdy cukier sprzedawany został za granicą. W ocenie Sądu Apelacyjnego,
jedynie z powodu przestępczych działań funkcjonariuszy celnych oraz nieuczciwego
komisanta powód został wprowadzony w błędne przekonanie, że cukier
wyeksportowano za granicę, a więc nie wszedł na rynek krajowy. Gdyby nie
poświadczenie nieprawdy przez funkcjonariuszy celnych wiedziałby, że towar nie został
wywieziony za granicę i jako racjonalnie działający przedsiębiorca podjąłby kroki
zaradcze w celu uniknięcia opłat sankcyjnych i podatku VAT: być może sprzedałby
cukier za granicę za pośrednictwem innego komisanta albo sprzedałby cukier w kraju
z zastosowaniem 7% podatku VAT oraz ceny wyższej niż minimalna i stosując limit A. Z
uwagi zaś na poświadczenie nieprawdy przez funkcjonariuszy celnych, którzy pomogli
nieuczciwemu komisantowi ukryć fakt pozostawienia cukru w kraju, powód zobowiązany
był do uiszczenia opłat sankcyjnych oraz odsetek od nich, podobnie jak podatku VAT i
odsetek za opóźnienie w jego uiszczeniu. Co do podatku Sąd Apelacyjny wskazał, że z
umowy komisu łączącej stroną powodową i M. M. wynika, iż komisant zobowiązał się
sprzedać towar na rachunek komitenta, a zatem do zapłaty podatku VAT zobowiązany
był powód. Wskutek niesumienności komisanta oraz rażąco nagannego zachowania
funkcjonariuszy celnych sprzedaż cukru nastąpiła na rynku krajowym, co wiązało się z
obciążeniem tej transakcji podatkiem VAT. W ocenie Sądu Apelacyjnego, to właśnie
rażąco naganne zachowanie funkcjonariuszy celnych oraz komisanta, odpowiadających
solidarnie, doprowadziło do bezzasadnego obciążenia strony powodowej podatkiem
VAT i opłatami sankcyjnymi w kwocie dochodzonej w niniejszej sprawie. Sprzedaż cukru
na rynku krajowym nastąpiła bowiem wskutek potwierdzenia fikcyjności obrotu towaru
celnego przez funkcjonariuszy pozwanego.
Sąd Apelacyjny nie znalazł także podstaw do zastosowania w sprawie art. 362
k.c., podzielając w tym zakresie stanowisko strony powodowej. Stwierdził, że strona
pozwana nie określiła stopnia ewentualnego przyczynienia powoda, uznał też, że nie ma
podstaw do oceny, iż powód przyczynił się do powstania szkody zawierając umowę
komisu z nierzetelnym komisantem i przenosząc na niego własność cukru. Wskazał, że
nieuczciwe działania komisanta w powiązaniu z przestępczymi działaniami
6
funkcjonariuszy celnych doprowadziły w całości do powstania szkody i brak racjonalnych
podstaw do twierdzenia, że powód mógł przewidzieć takie zachowanie komisanta. Uznał
też, że nie można przyjąć, iż powód już w październiku 1999 r. powinien był uiścić opłaty
sankcyjne i podatek oraz że pozostawał w opóźnieniu w zapłacie tych należności na
rzecz Skarbu Państwa. W ocenie Sądu powód miał prawo oczekiwać na rezultat
prowadzonego postępowania karnego jak i wykorzystać środki odwoławcze w
postępowaniu administracyjnym. Musiał mieć również odpowiedni czas na
przygotowanie znacznej kwoty pieniężnej na pokrycie tej należności.
W skardze kasacyjnej opartej na pierwszej podstawie strona pozwana zarzuciła
naruszenie art. 422 k.c. przez przyjęcie go za podstawę odpowiedzialności Skarbu
Państwa, art. 417 § 1 k.c., w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 września 2004 r.,
w zw. z art. 361 § 1 k.c. przez przyjęcie, że między działaniem funkcjonariuszy
państwowych a szkodą dochodzoną przez powoda istnieje adekwatny związek
przyczynowy, art. 362 k.c. przez przyjęcie, że powód nie przyczynił się do powstania
szkody pomimo uzależnienia przezeń wykonania swoich zobowiązań
publicznoprawnych od decyzji nierzetelnego kontrahenta, art. 362 § 2 k.c. przez
ustalenie należnego odszkodowania według cen z daty innej niż data ustalenia
odszkodowania, mimo że w sprawie nie wystąpiły szczególne okoliczności
uzasadniające takie rozstrzygnięcie, art. 481 § 1 k.c. przez przyjęcie, że pozwany Skarb
Państwa opóźniał się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego w okresie między
wydaniem prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego w S. z dnia 15 marca 2006 r.
oddalającego powództwo, a więc uwalniającego pozwanego od odpowiedzialności
odszkodowawczej, a uchyleniem tego wyroku przez Sąd Najwyższy w dniu 15 marca
2007 r. i że za okres ten także należą się powodowi odsetki.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 422 k.c. przede wszystkim dlatego, że
wbrew twierdzeniom skarżącego, Sąd Apelacyjny nie przyjął tego przepisu za podstawę
odpowiedzialności Skarbu Państwa. Powołał go jedynie jako podstawę solidarnej
odpowiedzialności komisantów powoda oraz „dotychczasowych pozwanych”, słusznie
stwierdzając, że działania funkcjonariuszy celnych pomogły M. M., komisantowi powoda,
w ukryciu faktu nie wywiezienia cukru za granicę i sprzedania go w kraju. Jako podstawę
odpowiedzialności Skarbu Państwa prawidłowo wskazał art. 417 k.c., a nie art. 422 k.c.
Funkcjonariusze celni zostali skazani między innymi za to, że w zamian za uzyskanie
korzyści majątkowej poświadczyli nieprawdę w dokumentach celnych o dokonaniu przez
7
firmę M. M. eksportu cukru, który faktycznie nie nastąpił. To stanowiło ich czyn
niedozwolony, dokonany przy wykonywaniu powierzonych im czynności i za szkodę
wyrządzoną tym czynem ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa na podstawie art. 417
k.c. To, że czyn niedozwolony funkcjonariusza państwowego stanowił pomoc przy
popełnieniu przez inną osobę czynu niedozwolonego będącego także źródłem szkody,
nie zmienia podstawy odpowiedzialności Skarbu Państwa, którą stanowi art. 417 k.c.,
jednakże odpowiedzialność ta ogranicza się jedynie do szkody, którą wyrządziło
działanie funkcjonariusza, a nie także innego sprawcy. Z faktu, że zgodnie z art. 422 k.c.
w zw. z art. 441 § 1 k.c., odpowiedzialność sprawcy, podżegacza i pomocnika jest
solidarna, nie wynika, że wszyscy odpowiadają za tę samą szkodę. Każdy z nich
odpowiada tylko za szkodę pozostającą w normalnym związku przyczynowym z jego
czynem niedozwolonym, a nie także z czynem niedozwolonym innej osoby, będącej w
rozumieniu art. 422 k.c. współsprawcą. Jeżeli zatem czyn niedozwolony funkcjonariuszy
celnych, za których na podstawie art. 417 k.c. ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa,
polegał na poświadczeniu nieprawdy o dokonaniu przez M. M. eksportu cukru, który
faktycznie nie nastąpił, a więc na ukryciu faktu pozostawienia cukru w kraju, to pozwany
Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność jedynie za szkodę wyrządzoną przez ten czyn,
to jest za szkodę pozostającą w normalnym związku przyczynowym (art. 361 § 1 k.c.) z
ukryciem faktu nie dokonania eksportu cukru i pozostawienia go w kraju. Nie odpowiada
natomiast za szkodę pozostającą w normalnym związku przyczynowym z czynem
popełnionym przez M. M., polegającym na sprzedaży cukru w kraju.
W rozpoznawanej sprawie zatem nie doszło, wbrew zarzutowi kasacji, do
przyjęcie błędnej podstawy prawnej odpowiedzialności Skarbu Państwa, natomiast
doszło do błędnego określenia szkody, za którą Skarb Państwa ponosi
odpowiedzialność, co spowodowane zostało niepełną i wadliwą oceną związku
przyczynowego, której Sąd Apelacyjny dokonał w oderwaniu od czynu funkcjonariuszy
celnych, za który zostali skazani i który stanowi podstawę odpowiedzialności Skarbu
Państwa. Szkodę, której naprawienia dochodzi powód, stanowią poniesione przezeń
opłaty karne wraz z odsetkami oraz niezapłacony podatek VAT wraz z odsetkami,
którymi obciążony został w następstwie ujawnienia się faktu, że cukier nie był
wyeksportowany, a sprzedano go w kraju. Są to opłaty i podatek należne w sytuacji
sprzedaży cukru w kraju. Dodatkowe opłaty w postaci odsetek nałożone zostały dlatego,
że obowiązek uiszczenia opłat sankcyjnych powstał z upływem 14 dni od daty
8
wprowadzenia cukru do obrotu w kraju, zaś obowiązek uiszczenia podatku VAT z chwilą
sprzedaży cukru na rynku krajowym.
Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 stycznia 2007 r.,
wydanym w sprawie III CSK 338/06, o bardzo zbliżonym stanie faktycznym,
dla prawidłowej oceny, czy zachodzi adekwatny związek przyczynowy pomiędzy
działaniem funkcjonariuszy celnych, którzy pomogli ukryć fakt pozostawienia towaru w
kraju, a szkodą wynikającą z obowiązku uiszczenia należności podatkowych i karnych
związanych z tym, że towar nie został wyeksportowany a sprzedano go w kraju,
konieczne jest przede wszystkim postawienie pytania, czy zachowanie funkcjonariuszy
celnych, za które zostali skazani, stanowiło warunek sine qua non wystąpienia takiej
szkody. By można było przyjąć istnienie adekwatnego związku przyczynowego, w
rozumieniu art. 361 § 1 k.c., konieczne jest ustalenie, czy w ogóle istnieje związek
przyczynowy, a więc czy dany fakt (przyczyna) był koniecznym warunkiem wystąpienia
drugiego faktu (skutku), innymi słowy, czy bez niego skutek taki by wystąpił. W
rozpoznawanej sprawie obowiązek uiszczenia opłat sankcyjnych i podatku VAT powstał
dlatego, że cukier nie opuścił polskiego obszaru celnego, a nie opuścił go, dlatego, że
został sprzedany w kraju przez nieuczciwego komisanta. Obowiązek uiszczenia przez
powoda tych opłat i podatku powstałby także wówczas, gdyby funkcjonariusze celni
zachowali się prawidłowo i odmówili poświadczenia nieprawdy na dokumentach celnych.
Obowiązek ten powstał dlatego, że cukier nie został wyeksportowany, sprzedano go w
kraju i zostało to ujawnione, a nie dlatego, że funkcjonariusze celni poświadczyli
nieprawdę na dokumentach celnych i ukryli niedokonanie eksportu. Czyn niedozwolony
funkcjonariuszy celnych nie był zatem warunkiem koniecznym dla powstania obowiązku
uiszczenia przez powoda opłat sankcyjnych i podatku, co słusznie podniósł skarżący,
zarzucając naruszenie art. 417 § 1 w zw. z art. 361 § 1 k.c.
Inna ocena w tym przedmiocie może natomiast dotyczyć szkody w postaci
obowiązku uiszczenia przez powoda odsetek od opłat sankcyjnych i podatku VAT, które
nałożone zostały dlatego, że obowiązek zapłaty opłat sankcyjnych powstał w ciągu 14
dni od daty wprowadzenia cukru do obrotu, a podatku w chwili sprzedaży cukru w kraju,
zaś decyzje administracyjne ustalające obowiązek uiszczenia tych opłat i podatku oraz
odsetek zapadły dopiero w dniu 27 czerwca 2001 r. Skoro czyn niedozwolony
funkcjonariuszy celnych polegał na poświadczeniu nieprawdy o eksporcie cukru, a więc
pozwalał na ukrycie nie dokonania eksportu i sprzedaży cukru w kraju, to ocenie
powinno podlegać, czy zachodzi normalny związek przyczynowy między takim czynem
9
niedozwolonym funkcjonariuszy celnych a szkodą powoda polegającą na konieczności
uiszczenia odsetek od opłat sankcyjnych i odsetek od podatku za okres między datą
powstania obowiązku ich uiszczenia a datą wydania decyzji administracyjnych w tym
przedmiocie. W tym kontekście też należy ocenić twierdzenia strony powodowej
dotyczące możliwości zapobieżenia szkodzie. Ustalenia i oceny wymaga, czy gdyby
funkcjonariusze celni nie popełnili czynu niedozwolonego, który pozwolił na ukrycie
sprzedaży cukru w kraju i strona powodowa dowiedziałaby się o tym wcześniej, to czy
miałaby realną możliwość podjęcia takich czynności, które zapobiegłyby obciążeniu jej
opłatami, podatkiem oraz odsetkami w takim zakresie, w jakim to nastąpiło. Sąd
Apelacyjny nie dokonał w tym przedmiocie bardziej szczegółowej oceny twierdzeń
strony powodowej, które są dość ogólne i hipotetyczne. Pominął też, że zapobieżenie
szkodzie w sposób wskazany przez stronę powodową byłoby możliwe, gdyby
dowiedziała się ona o nie wyeksportowaniu cukru, zanim komisant sprzedał cukier w
kraju oraz że nie wszystkie wskazane przez nią sposoby uniknięcia szkody, pozwoliłyby
zapobiec obciążeniu jej należnymi podatkami czy opłatami (na przykład gdyby dokonała
sprzedaży cukru w kraju, musiałaby także zapłacić podatek VAT w wysokości 7%).
Wszystko to wymaga rozważenia i oceny koniecznej dla przyjęcia istnienia lub braku
adekwatnego związku przyczynowego między czynem niedozwolonym funkcjonariuszy
celnych, a dochodzoną szkodą powoda, obejmującą opłaty nałożone na nią z różnych
powodów, a więc także w różnym zakresie powiązanych przyczynowo z czynem
niedozwolonym funkcjonariuszy celnych.
Nie można też odmówić słuszności kasacyjnemu zarzutowi naruszenia art.362
k.c.. Dla oceny kwestii przyczynienia się poszkodowanego do szkody nie ma znaczenia
podniesiona przez Sąd Apelacyjny okoliczność nie określenia przez pozwanego
ewentualnego stopnia przyczynienia, bowiem stopień przyczynienia obowiązany jest
określić Sąd. Nie mają też znaczenia wskazane przez Sąd Apelacyjny okoliczności takie
jak oczekiwanie przez stronę powodową na wynik spawy karnej, wyczerpanie odwołań
w postępowaniu administracyjnym czy konieczność zgromadzenia środków na zapłatę.
Strona powodowa dochodzi bowiem tylko zwrotu kwoty 3 162 271,50 zł określonej w
decyzjach administracyjnych z dnia 27 czerwca 2001r., stanowiącej nałożone na nią
opłaty sankcyjne, podatek VAT oraz odsetki od tych należności za okres od daty ich
wymagalności do dnia wydania decyzji administracyjnych obciążających ją tymi
należnościami (27 czerwca 2001 r.). Nie ma więc znaczenia kiedy kwotę tę zapłaciła
oraz czy powinna i mogła uczynić to wcześniej.
10
Kwestia przyczynienia się powinna być natomiast rozważona w kontekście art.
429 k.c. Jak wskazał Sąd Najwyższy w powołanym już wyroku z dnia 23 stycznia 2007 r.
III CSK 338/06, przepis art. 362 k.c. znajduje zastosowanie także wówczas, gdy do
powstania szkody przyczyniły się osoby, za które poszkodowany ponosi
odpowiedzialność na podstawie przepisów o odpowiedzialności za cudze czyny.
Wprawdzie w takich przypadkach nie można mówić wprost o przyczynieniu się samego
poszkodowanego, ale słusznie ponosi on konsekwencje zachowania się tych osób, za
które odpowiadałby, gdyby wyrządziły one szkodę innemu podmiotowi. Skoro podmioty
wskazane w art. 417, 429, 430 lub 474 k.c. ponoszą ryzyko wyrządzenia szkody drugiej
osobie, to tym bardziej uzasadnione jest stanowisko, że podmioty te ponoszą
odpowiedzialność za ryzyko wyrządzenia szkody samemu sobie. Wynika to z zasady
samodzielnego ponoszenia przez uczestników obrotu prawnego ryzyka związanego ze
swoją działalnością. Z uwagi na to, że w rozpoznawanej sprawie chodzi o
odpowiedzialność strony pozwanej z tytułu czynu niedozwolonego, ewentualne
przyczynienie się poszkodowanego powoda wynikające z zawarcia umowy komisu z
nieuczciwym komisantem może być rozważane na gruncie art. 429 k.c. Prawidłowa
ocena tego zarzutu będzie jednak możliwa dopiero po określeniu za jaką szkodę ponosi
odpowiedzialność strona pozwana. Dopiero bowiem wówczas będzie możliwe
stwierdzenie, czy ewentualne zaniedbania powoda w ocenie kwalifikacji i uczciwości
oraz w wyborze osoby komisanta M. M., pozostawały w normalnym związku
przyczynowym ze szkodą, za którą odpowiada strona pozwana. Rozważenia będzie
także wymagało, czy czyn niedozwolony funkcjonariuszy celnych, za który odpowiada
pozwany Skarb Państwa nie utrudnił stronie powodowej, przez ukrycie niedozwolonych
działań komisanta, dokonania we właściwym czasie jego oceny. Dopiero ustalenie i
rozważenie tych okoliczności umożliwi prawidłową ocenę, czy strona powodowa przez
niewłaściwy wybór komisanta przyczyniła się do szkody, za którą odpowiedzialność
ponosi strona pozwana.
Zasadność kasacyjnych zarzutów naruszenia art. 417 § 1 w zw. z art. 361 § 1 k.c.
oraz art. 362 k.c. prowadziła do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego (art. 39815
k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art.
39821
k.p.c.).
Nie są natomiast trafne pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej. Zarzut naruszenia
art. 363 § 2 k.c. mógłby zostać postawiony jedynie Sądowi Okręgowemu, który zasądził
11
odszkodowanie według cen innych niż z daty ustalania odszkodowania. Sąd Apelacyjny
nie stosował art. 363 § 2 k.c. Rodzaj dochodzonej szkody uzasadniał w sposób
oczywisty zasądzenie odszkodowania odpowiadającego kwocie zapłaconej przez stronę
powodową na podstawie decyzji administracyjnych z dnia 27 czerwca 2001 r., a więc
odejście od zasady z art. 363 § 2 k.c. nakazującej ustalanie odszkodowania według cen
z daty ustalania odszkodowania. Sąd Okręgowy, który zasądził odszkodowanie zgodne
z żądaniem pozwu, nie naruszył zatem powyższego przepisu prawa materialnego, a co
najwyżej art. 328 § 2 k.p.c. nie wyjaśniając w uzasadnieniu dlaczego zasądził
odszkodowanie według cen z innej daty. Zarzut taki nie został jednak postawiony
w apelacji, a Sąd Apelacyjny z urzędu zajmuje się tylko naruszeniem prawa
materialnego. Skoro naruszenia takiego nie było, bowiem Sąd Okręgowy zasądzając
odszkodowanie słusznie odszedł od zasady z art. 363 § 2 k.c., Sąd Apelacyjny nie miał
obowiązku zajmować się z urzędu tą kwestią. Brak zresztą w skardze kasacyjnej
odpowiedniego zarzutu procesowego, dotyczącego postępowania Sądu drugiej instancji,
także czyni zarzut naruszenia art. 363 § 2 k.c. bezprzedmiotowym.
Powyższe wywody odnoszą się również do zarzutu naruszenia art. 481 § 1 k.c.,
którego Sąd Apelacyjny także nie stosował. Niezależnie od tego jest to zarzut całkowicie
nieuzasadniony. Zgodnie z art. 481 § 1 k.c. wierzycielowi należą się odsetki za cały czas
opóźnienia się dłużnika ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, niezależnie od
przyczyn opóźnienia i tego czy wynikało ono z winy lub woli dłużnika. Także zatem
wtedy, gdy świadczenie nie zostało spełnione w terminie z przyczyn zupełnie od
dłużnika niezależnych, odsetki należą się za cały okres opóźnienia. Opóźnienie biegnie
do chwili spełnienia świadczenia przez cały czas od daty jego wymagalności, która
powstaje w chwili, gdy upływa termin spełnienia świadczenia. Przy świadczeniach
bezterminowych (jak w rozpoznawanej sprawie) termin spełnienia świadczenia
nadchodzi niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do zapłaty. Sąd pierwszej instancji,
odchodząc od zasady zasądzenia odszkodowania według cen z daty ustalania
odszkodowania (co uzasadniałoby zasądzenie odsetek od tej daty), zasądził
odszkodowanie w takiej kwocie, jaką strona powodowa zapłaciła Skarbowi Państwa na
podstawie decyzji administracyjnych z dnia 27 czerwca 2001 r. i zasądził ustawowe
odsetki od dnia 14 lutego 2003 r., to jest od dnia wezwania pozwanego dłużnika do
zapłaty. Przez cały czas , gdy dłużnik nie płacił należności głównej, trwało opóźnienie,
także w okresie od dnia wydania przez Sąd Apelacyjny prawomocnego wyroku
oddalającego powództwo (15 marca 2006 r.) do dnia uchylenia tego wyroku przez Sąd
12
Najwyższy i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania (15 marca 2007 r.),
bowiem ostatecznie Sąd Apelacyjny prawomocnym wyrokiem z dnia 4 października
2007 r. oddalił apelację dłużnika, utrzymując w mocy wyrok uwzględniający powództwo.
Jak wskazano wyżej wierzycielowi należą się odsetki za cały okres opóźnienia,
niezależnie od przyczyn, które opóźnienie to spowodowały. Art. 481 k.c. nie przewiduje
instytucji przerwy czy zawieszenia biegu opóźnienia, jak przy przedawnieniu roszczeń i
zasiedzeniu. Nie ma więc żadnych podstaw prawnych do uznania, że opóźnienie w
spełnieniu świadczenia nie istnieje („nie biegnie”) w okresie między wydaniem
prawomocnego wyroku oddalającego powództwo, a wydaniem przez Sąd Najwyższy
wyroku uchylającego ten wyrok, jeżeli ostatecznie prawomocnym wyrokiem
uwzględniono powództwo. Odsetki należą się wówczas za cały okres opóźnienia od
dnia ich zasądzenia w pierwszym wyroku, do dnia zapłaty. O opóźnieniu w spełnieniu
świadczenia i okresie za jaki należą się odsetki decydują przepisy prawa materialnego,
a nie przebieg postępowania sądowego i jego cząstkowe rezultaty. Zarzut naruszenia
art. 481 § 1 k.c. z przyczyn wskazanych przez skarżącego nie znajduje więc żadnych
podstaw.