Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 242/08
POSTANOWIENIE
Dnia 30 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSA Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku W. T.
przy uczestnictwie M. T.
o wpis prawa własności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 października 2008 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w P. z dnia 22
stycznia 2008 r., sygn. akt II Ca (…),
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki postępowania kwotę 120 zł
(sto dwadzieścia złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wnioskodawca W. T. wniósł o wpisanie w dziale II księgi wieczystej Kw nr (...)
prowadzonej dla nieruchomości położonej przy ul. K. w S., W. T., jako jedynego
właściciela nieruchomości. Wnioskodawca wskazał, że prawo własności nieruchomości
przysługiwało mu wraz z żoną – M. T. - na zasadzie wspólności ustawowej małżeńskiej.
W dniu 25 maja 2004 r. ogłoszono upadłość W. T. ustanawiając zarząd własny
upadłego. W konsekwencji do masy majątkowej objętej ustawową wspólnością
majątkową znajduje zastosowanie uregulowanie zawarte w art. 124 ustawy z dnia 28
lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, na podstawie którego nieruchomość
2
objęta wnioskiem weszła w skład masy upadłości i stała się własnością wyłącznie
upadłego.
W dniu 22 października 2007 r. Sąd Rejonowy w S. dokonał wpisu zgodnie z
wnioskiem. Na skutek uwzględnienia apelacji uczestniczki M. T. wniesionej od wpisu -
Sąd Okręgowy w P. postanowieniem z dnia 22 stycznia 2008 r. uchylił zaskarżony wpis i
oddalił wniosek o wpis. Sąd Okręgowy ustalił, że wobec wnioskodawcy ogłoszona
została upadłość. Przed datą ogłoszenia upadłości upadłego i jego żonę obowiązywał
ustrój ustawowej wspólności majątkowej. W skład małżeńskiej wspólności majątkowej
wchodziło prawo własności nieruchomości objętej księgą wieczystą, której dotyczył
wniosek. W ocenie Sądu Okręgowego w wyniku ogłoszenia upadłości nie dochodzi do
sui generis podziału majątku wspólnego, w następstwie czego, całość rzeczy i praw
przysługujących dotąd wspólnie małżonkom przeszła na upadłego. Takiego stanowiska
nie uzasadnia treść w art. 124 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo
upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535 z późn. zm.). Regulacja ta
ukierunkowana jest na jak najpełniejsze zaspokojenie praw wierzycieli, a nie na
zwiększenie praw majątkowych dłużnika. Prawo zarządu i rozporządzania mieniem
służy wyłącznie syndykowi (ewentualnie zarządcy) z wyłączeniem małżonka upadłego,
co jest konsekwencją zasady, że cały majątek wspólny, a nie tylko udział dłużnika w tym
majątku wchodzi do masy. Ogłoszenie upadłości jednego z małżonków powoduje ipso
iure ustanie małżeńskiej wspólności majątkowej, a majątek wspólny małżonków wchodzi
do masy upadłości jako całość. Powyższy skutek powstaje bez względu na to, czy
postępowanie upadłościowe jest prowadzone z możliwością zawarcia układu, czy też
obejmuje likwidację majątku. Regulacja zawarta w art. 124 ustawy - Prawo
upadłościowe i naprawcze jest konsekwencją rozwiązań przyjętych w prawie
materialnym, według których majątek wspólny ma służyć zaspokojeniu wierzycieli także
wtedy, gdy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Z art. 124 Prawa upadłościowego
i naprawczego wynika jedynie, że w wyniku ogłoszenia upadłości powstaje między
małżonkami ustrój rozdzielności majątkowej, w którym prawo własności poszczególnych
przedmiotów przysługuje obojgu małżonkom w dalszym ciągu, jednakże już jako
współwłaścicielom w częściach ułamkowych. Małżonkowi upadłego przysługuje zatem
udział we współwłasności nieruchomości wynoszący ½ (domniemanie z art. 43 § 1
k.r.o.) z ograniczeniami, które obowiązują w okresie trwania postępowania
upadłościowego w postaci braku możności rozporządzania udziałem, zarządzania nim
oraz zgłoszenia żądania o podział majątku. Ogłoszenie upadłości dłużnika nie pozbawia
3
jego małżonka prawa do udziału w majątku wspólnym oraz w poszczególnych
składnikach należących do tego majątku. Przyjęcie odmiennego stanowiska
prowadziłoby do pokrzywdzenia małżonka upadłego, gdyż z mocy uregulowania
zawartego w art. 372 ust. 1 i 2 Prawa upadłościowego i naprawczego zmiany stosunków
prawnych, dokonane na podstawie przepisów ustawy, obowiązują upadłego i drugą
stronę również po umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego, a także w
razie uchylenia tego postępowania. Uzupełnienie tej regulacji stanowi art. 53 § 2 k.r.o.
stanowiąc, że w razie umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania
upadłościowego, między małżonkami powstaje (na przyszłość) ustawowy ustrój
majątkowy. Ustanie małżeńskiej wspólności majątkowej na skutek ogłoszenia upadłości
jednego z małżonków ma charakter definitywny w zakresie składników tego majątku
zgromadzonych do dnia ogłoszenia upadłości. Przyjęcie koncepcji podziału majątku
wspólnego z przejściem wszystkich składników tego majątku na upadłego w sytuacji
zakończenia postępowania upadłościowego bez podziału składników masy (w sytuacji
uregulowanej w art. 361 pkt 2 i 3 Prawa upadłościowego i naprawczego) prowadziłoby
do nieuprawnionego przyznania określonego składnika niegdyś wspólnego majątku
małżonków na rzecz jednego z nich, tymbardziej, że jak stanowi art. 364 Prawa
upadłościowego i naprawczego z dniem uprawomocnienia się postanowienia o
umorzeniu postępowania upadłościowego upadły odzyskuje prawo zarządzania swoim
majątkiem i rozporządzania jego składnikami. Przy przyjęciu koncepcji podziału majątku
wspólnego i przyznania upadłemu wszystkich praw należących uprzednio do tego
majątku małżonek upadłego nie miałby możliwości odzyskania praw do składników
majątku wspólnego oraz żądania przywrócenia stosownych wpisów w księgach
wieczystych.
Postanowienie Sądu Okręgowego w P. zostało zaskarżone w całości skargą
kasacyjną przez wnioskodawcę, który wskazał jako jej podstawę naruszenie prawa
materialnego: – art. 124 ust. 1 i 3 w zw. z art. 62 Prawa upadłościowego i naprawczego
poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że z faktu, iż majątek wspólny małżonków wchodzi
do masy upadłości jako całość, nie wynika, że następuje przesunięcie majątkowe
konkretnego przedmiotu z majątku wspólnego małżonków do majątku upadłego i że w
rezultacie upadły nabywa na wyłączną własność przedmiot wspólności ustawowej oraz,
że sam fakt ogłoszenia upadłości nie może prowadzić do zmiany w strukturze własności
poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego małżonków i nie
stanowi podstawy wpisu w księdze wieczystej; - art. 124 ust. 3 Prawa upadłościowego
4
i naprawczego w związku z art. 361 pkt 2 i 3, art. 372 Prawa upadłościowego i
naprawczego oraz art. 53 k.r.o., w związku z art. 70 Prawa upadłościowego
i naprawczego poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że ogłoszenie upadłości dłużnika
nie pozbawia jego małżonka prawa do udziału w majątku wspólnym oraz
w poszczególnych składnikach należących do tego majątku, gdyż w razie umorzenia
postępowania „małżonek upadłego nie miałby możliwości odzyskania praw do
składników majątku wspólnego oraz żądania przywrócenia stosownych wpisów w
księgach wieczystych” w sytuacji, gdy: a) zgodnie z dyspozycją przepisu art. 124 ust. 3
Prawa upadłościowego i naprawczego małżonek upadłego może dochodzić
w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym,
zgłaszając tę wierzytelność sędziemu-komisarzowi, b) zgodnie z dyspozycją art. 70
Prawa upadłościowego i naprawczego składniki mienia nienależące do majątku
upadłego podlegają wyłączeniu z masy upadłości, tym samym małżonek upadłego może
domagać się wyłączenia z masy upadłości tych przedmiotów majątkowych, które
stanowią jego majątek odrębny, c) zgodnie z dyspozycją art. 361 pkt 2 i 3 Prawa
upadłościowego i naprawczego w zw. z art. 124 § 3 tego Prawa małżonek dłużnika
może złożyć zaliczkę na koszty postępowania albo odmówić zgody na umorzenie
postępowania upadłościowego albowiem z racji zgłoszenia wierzytelności sędziemu-
komisarzowi jest wierzycielem w postępowaniu upadłościowym; - art. 5 k.c. w związku z
art. 124 ust. 1 i 3 w zw. z art. 62 i art. 372 Prawa upadłościowego i naprawczego
poprzez przyjęcie, że przyznanie wyłącznie upadłemu własności przedmiotów
należących do majątku wspólnego jego i jego małżonka, któremu to małżonkowi
przysługuje następnie możność dochodzenia w postępowaniu upadłościowym
należności z tytułu udziału w majątku wspólnym poprzez zgłoszenie wierzytelności,
prowadziłoby do pokrzywdzenia małżonka dłużnika. Wnioskodawca wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia lub uchylenie zaskarżonego postanowienia i oddalenie
apelacji uczestniczki M. T.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przed ogłoszeniem upadłości nieruchomość objęta wnioskiem zapisana
w księdze wieczystej Kw nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w S. stanowiła
własność dwóch osób – upadłego (wnioskodawcy) i jego żony (uczestniczki
postępowania) na prawach ustawowej wspólności majątkowej. Ogólnie rzecz ujmując
zniesienie stosunku współwłasności i przejście prawa własności do tej nieruchomości na
rzecz tylko jednej osoby – wnioskodawcy mogło nastąpić w drodze czynności prawnej,
5
orzeczenia sądu, bądź ex lege. Rozważenia wymaga tylko ta ostatnia podstawa
albowiem jako podstawę wniosku o wpis prawa własności wnioskodawcy wskazano
przepis prawa – art. 124 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i
naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535 z późn. zm.).
Upadłość wnioskodawcy została ogłoszona postanowieniem z dnia 25 maja 2004
r., a z dniem 20 stycznia 2005 r. weszła w życie ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o
zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z
2004 r. Nr 162, poz. 1691), która wprowadziła istotne zmiany dotyczące skutków
ogłoszenia upadłości osoby pozostającej w związku małżeńskim oraz związane z
uchyleniem, umorzeniem bądź zakończeniem postępowania upadłościowego. Zmiany te
dotyczyły m.in. treści przepisów zawartych w art. 42, 46 i 53 k.r.o. Zgodnie z art. 5 ust. 1
ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (...)
przepisy ustawy stosuje się do stosunków prawnych w niej unormowanych, chociażby
powstały przed jej wejściem w życie, chyba że przepisy ust. 2-7 stanowią inaczej.
Według art. 5 ust. 4 tej ustawy, jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy stosunki majątkowe
między małżonkami nie podlegały wspólności ustawowej ani nie były określone przez
umowę majątkową małżeńską, między małżonkami istnieje przymusowy ustrój
majątkowy w rozumieniu ustawy. Przepis ten będzie miał zastosowanie do stosunków
majątkowych małżeńskich między wnioskodawcą i uczestniczką postępowania
istniejących w okresie już po ogłoszeniu upadłości, gdy ustała między nimi wspólność
ustawowa. Sprawa, w której wniesiono skargę kasacyjną, dotyczy konsekwencji
prawnych w odniesieniu do nieruchomości stanowiącej składnik majątku wspólnego
wnioskodawcy i uczestniczki postępowania w chwili ogłoszenia upadłości. Do oceny
tego stanu prawnego będą miały zastosowanie przepisy kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego obowiązujące w chwili ogłoszenia upadłości wnioskodawcy albowiem
zgodnie z art. 5 ust. 5 pkt 3 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy –
Kodeks rodzinny i opiekuńczy (...) przepisy dotychczasowe stosuje się do: podziału
majątku wspólnego małżonków (...), jeżeli wspólność majątkowa małżeńska ustała
przed wejściem ustawy w życie. Zważywszy na treść tego przepisu uzasadnione będzie
stosowanie do oceny konsekwencji prawnych ogłoszenia upadłości wnioskodawcy
przepisów art. 42 oraz art. 46 k.r.o., w brzmieniu obowiązującym w chwili ogłoszenia
upadłości wnioskodawcy, które wiążą się z podziałem majątku wspólnego małżonków
(art. 46 k.r.o.) w następstwie ustania wspólności ustawowej i powstania wspólności, do
której stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ułamkowej (art. 42 k.r.o.).
6
Powołany przez wnioskodawcę przepis art. 124 ust. 1 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze ma zastosowanie zarówno do upadłości likwidacyjnej
(o której mowa w art. 15 ustawy), jak i upadłości z możliwością zawarcia układu (o której
mowa w art. 14 ust. 1 ustawy). Przepis art. 124 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i
naprawcze nie stanowi expressis verbis, że z chwilą ogłoszenia upadłości osoby
pozostającej w związku małżeńskim, w którym obowiązywał ustawowy ustrój majątkowy
małżeński, mienie wchodzące w skład majątku wspólnego upadłego i jego małżonka,
staje się własnością upadłego. Do takiego wniosku nie prowadzi także wykładnia tego
przepisu.
Art. 124 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze
stanowi m.in. że w razie ogłoszenia upadłości jednego z małżonków z mocy prawa z
dniem ogłoszenia upadłości ustaje wspólność ustawowa między małżonkami. Ustanie
wspólności ustawowej wywiera według przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
skutki prawne odnoszące się do przedmiotów majątkowych nabytych w trakcie
obowiązywania wspólności ustawowej (majątku wspólnego), co do którego zgodnie z
art. 42 k.r.o. – według tego artykułu w brzmieniu obowiązującym w chwili ogłoszenia
upadłości wnioskodawcy - stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności
ułamkowej, a ponadto wywiera skutki prawne na przyszłość, gdyż następstwem ustania
wspólności ustawowej było powstanie rozdzielności majątkowej między małżonkami (art.
54 k.r.o. w brzmieniu poprzednio obowiązującym). Dalsze skutki prawne są
następstwem przekształcenia wspólności ustawowej o charakterze łącznym
(bezułamkowym) we wspólność majątkową ułamkową. Skutki te są ściśle związane z
charakterem tej wspólności, do której mają zastosowanie, przepisy o współwłasności
rzeczy, o której mowa w art. 196 § 1 k.c. Oboje małżonkowie posiadają określone
udziały w majątku wspólnym, które co do zasady zawartej w art. 43 § 1 k.r.o., są równe.
Z tą chwilą zarząd dotychczasowymi składnikami majątku wspólnego poddany jest
regulacji prawnej dotyczącej współwłasności (art. 200-209 k.c. w związku z poprzednio
obowiązującą treścią art. 42 k.r.o., a obecnie w związku z art. 46 k.r.o. i art. 1035 k.c.).
Od tej też chwili dopuszczalne jest rozporządzanie przez małżonków zarówno udziałem
każdego z nich w majątku wspólnym (art. 198 k.c. w związku z poprzednio obowiązującą
treścią art. 42 k.r.o., a obecnie w związku z art. 46 k.r.o. i art. 1035 k.c.), jak też
udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku (art. 46 k.r.o. w związku z art.
1036 k.c.). Dopuszczalne jest, zarówno żądanie podziału quoad usum, umowne
zniesienie stosunku wspólności majątkowej (art. 46 k.r.o. w związku z art. 1037 § 1 k.c.),
7
jak również żądanie sądowego zniesienia tego stosunku w drodze podziału majątku (art.
46 k.r.o. w związku z art. 1037 k.c.). Możliwe jest przy tym żądanie ustalenia nierównych
udziałów w majątku wspólnym (art. 43 § 2 k.r.o.). Co istotne – dla rozstrzygnięcia o
zasadności skargi kasacyjnej - ustanie wspólności ustawowej, według przepisów k.r.o.,
powoduje jedynie zmianę rodzaju wspólności (ta obejmuje rzeczy i prawa wchodzące w
skład majątku wspólnego) łącznej (bezudziałowej) we wspólność, do której mają
odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności ułamkowej. Podmioty, tj.
małżonkowie, do których należą rzeczy i prawa wchodzące w skład majątku wspólnego,
nie zmieniają się tylko na skutek ustania wspólności ustawowej.
Powyższe konsekwencje prawne wynikające z ustania wspólności ustawowej o
charakterze łącznym (bezułamkowym) i przekształcenia jej we wspólność o charakterze
ułamkowym, podlegają istotnej modyfikacji w regulacji zawartej w art. 124 ust. 1 i 3
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, według których po ogłoszeniu upadłości –
skutkiem czego jest ustanie wspólności ustawowej - majątek wspólny wchodzi do masy
upadłości, wyłączony jest podział majątku wspólnego, a ponadto małżonek upadłego
może jedynie dochodzić należności z tytułu udziału w majątku wspólnym zgłaszając tę
wierzytelność sędziemu-komisarzowi. Przepisy ustawy - Prawo upadłościowe i
naprawcze nie zawierają odrębnej regulacji dotyczącej zasad zarządu składnikami
majątku wspólnego, jak również możliwości rozporządzania udziałem małżonka
upadłego w majątku wspólnym, czy w poszczególnych składnikach tego majątku.
W przypadku ogłoszenia upadłości likwidacyjnej mieniem wchodzącym w skład masy
upadłości zarządza i rozporządza wyłącznie syndyk masy upadłości (art. 173 w związku
z art. 75 ust. 1 ustawy), w przypadku zaś ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia
układu – zarządca (art. 182), bądź upadły w razie ustanowienia zarządu własnego
upadłego (art. 76). Ze względu na wyłączenie podziału majątku wspólnego dochodzenie
ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym uznać należy za dopuszczalne
jedynie w ramach i na potrzeby badania zgłoszonej sędziemu-komisarzowi, w trybie art.
124 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, wierzytelności małżonka upadłego
obejmującej należność z tytułu udziału w majątku wspólnym. Za niedopuszczalne należy
uznać rozporządzenie udziałem w majątku wspólnym, bądź udziałem w poszczególnych
jego składnikach należących do upadłego bądź jego małżonka albowiem w skład masy
upadłości wchodzi „majątek wspólny” jako całość składników majątkowych wchodzących
do tak określonej masy majątkowej, nie zaś udziały w tej masie majątkowej upadłego i
jego małżonka, co będzie bliżej wyjaśnione w dalszej części uzasadnienia.
8
Powyższe następstwa prawne będące skutkiem ogłoszenia upadłości
i wynikające z art. 124 ust. 1 i 3 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, odbiegają w
istotny sposób od konsekwencji prawnych z art. 42 k.r.o. - według treści obowiązującej
do dnia 20 stycznia 2005 r. - w związku z art. 196 i następne kodeksu cywilnego w
przypadku ustania wspólności ustawowej i stosowania odpowiednio do majątku, który
był nią objęty, przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych, jak również
odbiegają od konsekwencji prawnych wynikających z art. 46 k.r.o. Te odmienne
konsekwencje prawne dotyczą wyłączenia możliwości podziału majątku wspólnego,
zasad zarządu majątkiem wspólnym, możliwości rozporządzania udziałem w majątku
wspólnym, bądź udziałem w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku,
czy też sposobu dochodzenia przez małżonka upadłego ustalenia nierównych udziałów
w majątku wspólnym. Część z tych następstw – dotycząca zarządu, wyłączenia
rozporządzania udziałem i poszczególnymi składnikami majątku wspólnego, czy
wyłączenia możliwości podziału – nie jest przy tym odbiciem praw, jakie do składników
majątku wspólnego przysługują upadłemu i jego małżonkowi, lecz tego jedynie, że
składniki majątku wspólnego są objęte postępowaniem upadłościowym stanowiącym
rodzaj postępowania egzekucyjnego o charakterze uniwersalnym, co wiąże się –
podobnie jak w egzekucji singularnej (por. art. 855 k.p.c., art. 931 k.p.c., art. 930 § 2 i 3
k.p.c.) – z ograniczeniami w zakresie zarządu, czy rozporządzania rzeczą i prawami
objętymi takim postępowaniem.
Wykładnia językowa, przy uwzględnieniu reguły, że tym samym pojęciom
ustawodawca nie nadaje różnych znaczeń, prowadzi do wniosku, że w skład masy
upadłości wchodzą składniki majątku wspólnego stanowiącego nadal wspólność
upadłego i jego małżonka. „Majątek wspólny” oznacza bowiem zespół rzeczy i praw
stanowiących wspólność majątkową upadłego i jego małżonka. Przepisy kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego posługują się pojęciem „majątku wspólnego” nie tylko
wówczas, gdy trwa wspólność ustawowa (tak w art. 31 k.r.o.), ale także wówczas, gdy
wspólność ta ustała i przekształciła się we wspólność, do której mają zastosowanie
przepisy o współwłasności ułamkowej (tak w art. 43 k.r.o.). W takim wypadku chodzi
jednak o majątek, który był objęty wspólnością ustawową (tak obecnie w art. 46 k.r.o.
oraz w art. 42 k.r.o. w brzmieniu poprzednio obowiązującym). Również przepisy
kodeksu postępowania cywilnego (art. 566-567), które dotyczą podziału majątku
wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej, posługują się pojęciem majątku
wspólnego w stosunku do tych rzeczy i praw, które wchodziły w skład majątku
9
wspólnego, gdy istniała wspólność ustawowa i które są przedmiotem podziału majątku
wspólnego. Z powyższych uregulowań wyprowadzić należy wniosek, że pojęcie
„majątku wspólnego” jest nierozerwalnie związane z istnieniem zarówno węzła
wspólności majątkowej o charakterze łącznym – gdy trwa wspólność ustawowa, jak
również ułamkowym - od chwili ustania wspólności ustawowej i przekształcenia jej we
wspólność ułamkową. Pojęciem „majątku wspólnego” można posługiwać się tylko do
czasu zniesienia wspólności ułamkowej orzeczeniem sądu bądź umową zawartą między
małżonkami. Dopiero z chwilą dokonania umownego bądź sądowego podziału majątku
wspólnego, tj. zniesienia stosunku współwłasności, przestaje istnieć majątek wspólny
obejmujący przedmioty nabyte przez małżonków od chwili powstania do chwili ustania
wspólności ustawowej.
O tym, że w skład masy upadłości wchodzą rzeczy i prawa stanowiące nadal
wspólność upadłego i jego małżonka przekonuje także treść art. 124 ust. 3 ustawy
Prawo upadłościowe i naprawcze, w którym jest mowa o należnościach małżonka
upadłego z tytułu udziału w majątku wspólnym. Małżonek upadłego posiada więc nadal
udział w majątku wspólnym, z tym że jego uprawnienia wiążące się z takim udziałem
przekształcają się w prawo zgłoszenia wierzytelności pieniężnej sędziemu-komisarzowi.
W art. 124 ust. 1 zdanie drugie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze
wyłączono podział majątku wspólnego, który wchodzi do masy upadłości. Gdyby
konsekwencją prawną wejścia do masy upadłości przedmiotów należących do majątku
wspólnego upadłego i jego małżonka było nabycie ex lege ich własności przez
upadłego, to zbędne byłoby formułowanie przez ustawodawcę wyłączenia podziału tego
majątku. Wyłączenie podziału majątku ma sens wówczas, gdy istnieje wspólność
majątkowa obejmująca przedmioty wchodzące w skład majątku wspólnego. Odmienna
wykładnia prowadziłaby do wniosku, że ustawa zawiera przepis zbędny. Takiemu
wnioskowaniu sprzeciwia się zakaz dokonywania wykładni per non est. Posłużenie się
konstrukcją wyłączenia podziału majątku, który a contrario wobec braku takiego
wyłączenia, podlegałby podziałowi świadczy o tym, że pojęcie majątku wspólnego nie
obejmuje jedynie składników majątkowych tak definiowanych poprzez kryterium
zaliczenia ich do tego majątku przed zniesieniem wspólności ustawowej, lecz
obejmujące aktywa stanowiące nadal przedmiot wspólności upadłego i jego małżonka.
Wykładnia art. 124 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, według
której przepis ten przewiduje podział majątku wspólnego ex lege byłaby nielogiczna
albowiem z normy wyłączającej expressis verbis podział majątku wspólnego
10
wyprowadzałoby się wniosek o ustawowym podziale tego majątku następującym
ex lege.
Za przyjętą wykładnią przepisu art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe
i naprawcze, wykluczającą przejście ex lege na upadłego z chwilą ogłoszenia upadłości
składników majątku wspólnego, przemawiają także dalsze argumenty wykładni
systemowej i funkcjonalnej. Przepis art. 124 zawarty jest w rozdziale ustawy - Prawo
upadłościowe i naprawcze dotyczącym wpływu ogłoszenia upadłości na stosunki
majątkowe małżeńskie upadłego. Ustanie wspólności ustawowej nie powoduje, według
przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, przesunięć majątkowych między
małżonkami co do składników wchodzących do majątku wspólnego, a jedynie
przekształcenie wspólności ustawowej o charakterze łącznym (bezułamkowym) we
wspólność ułamkową. Odmienne od wynikających z ogólnych uregulowań zawartych w
przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego skutki prawne ustania wspólności
ustawowej małżeńskiej w następstwie ogłoszenia upadłości jednego z małżonków
powinny wyraźnie wynikać z regulacji przewidującej wyjątkowe rozwiązania w stosunku
do rozwiązań ogólnie przyjętych, z uwagi na zakaz dokonywania wykładni
rozszerzającej wyjątków wyraźnie określonych w ustawie.
W ramach postępowania egzekucyjnego singularnego dochodzi do zajęcia rzeczy
bądź praw majątkowych dłużnika, z których następuje – po ich spieniężeniu –
zaspokojenie wierzyciela. Samo zajęcie rzeczy, chociażby stanowiących własność
osoby trzeciej, nie powoduje w egzekucji singularnej zmiany osoby, do której należy
zajęta rzecz bądź prawo. Zmiany takie wywołuje dopiero sprzedaż egzekucyjna.
Postępowanie upadłościowe jest swego rodzaju postępowaniem egzekucyjnym o
charakterze uniwersalnym i zmierza do zaspokojenia wierzytelności wielu wierzycieli z
całego majątku jednego dłużnika. Również wszczęcie postępowania upadłościowego, w
trakcie którego następuje zaliczenie określonego składnika majątkowego do masy
upadłości, nie powoduje zmian w sferze praw osoby trzeciej do danego składnika
majątkowego, gdyż zaliczenie określonego składnika do masy upadłości ma skutki
prawne podobne do zajęcia w postępowaniu egzekucyjnym. Również sam upadły nie
traci przysługujących mu praw do składników mienia zaliczonych do masy upadłości.
Takie zmiany są dopiero następstwem sprzedaży dokonanej w postępowaniu
upadłościowym (art. 313 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze). Pozbawienie
tych praw małżonka upadłego w następstwie samego tylko ogłoszenia upadłości jego
małżonka byłoby od tej zasady wyjątkiem.
11
Zważywszy na cel postępowania upadłościowego zasadnie Sąd Okręgowy
zwrócił uwagę na to, że ratio legis ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze było
dążenie do zagwarantowania jak najpełniejszego zaspokojenia wierzycieli, nie zaś do
poprawienia sytuacji majątkowej upadłego i to kosztem majątku jego małżonka. Stąd też
cel regulacji ustawowej – wyrażony wprost w art. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i
naprawcze – musi być uwzględniony przy wykładni budzących wątpliwości
interpretacyjne przepisów zawartych w art. 124 tej ustawy. W tym kontekście należało
rozważyć konsekwencje prawne wynikające z art. 372 ustawy - Prawo upadłościowe i
naprawcze, według którego zmiany stosunków prawnych dokonane na podstawie
przepisów ustaw obowiązują upadłego i drugą stronę również po umorzeniu lub
zakończeniu postępowania upadłościowego, nadto z wyjątkami określonymi w art. 372
ust. 2 tej ustawy, w razie uchylenia postępowania upadłościowego. Przepis art. 372
ustawy ma także zastosowanie do zmian w stosunkach majątkowych małżeńskich
spowodowanych ogłoszeniem upadłości. Przyjęcie, że z chwilą ogłoszenia upadłości
upadły nabywałby ex lege składniki majątku wspólnego prowadziłoby do definitywnego
i nieodwracalnego nabycia przez upadłego do jego majątku osobistego tych składników
majątkowych, które nie uległy zbyciu w ramach likwidacji masy upadłości po umorzeniu,
zakończeniu bądź uchyleniu postępowania upadłościowego. Taka sytuacja mogłaby
mieć miejsce nie tylko w przypadkach podanych przez Sąd Okręgowy, objętych
przepisami art. 361 pkt 2 i 3 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, ale także wtedy,
gdy doszłoby np. do uchylenia postępowania upadłościowego (art. 371 ustawy).
Tymczasem postanowienie o ogłoszeniu upadłości jest skuteczne i wykonalne w dniu
jego wydania. Późniejsze uchylenie wszczętego postępowania upadłościowego na
skutek prawomocnego odrzucenia bądź oddalenia wniosku o upadłość pozostałoby bez
wpływu na stosunki prawne dotyczące przedmiotów wchodzących w skład majątku
wspólnego upadłego i jego małżonka i to niezależnie od tego, czy małżonek upadłego,
względnie na skutek zajęcia tego uprawnienia wierzyciel małżonka upadłego, zgłosił
sędziemu-komisarzowi wierzytelność, o której mowa w art. 124 ust. 3 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze. Wbrew stanowisku wyrażonemu w skardze kasacyjnej, w
przypadkach, których dotyczącą przepisy art. 361 pkt 2 i 3 ustawy Prawo upadłościowe i
naprawcze, małżonek upadłego jako wierzyciel miałby bardzo ograniczony wpływ na
zapobieżenie umorzeniu postępowania upadłościowego. Przepisy art. 361 pkt 2 i 3
Prawa upadłościowego i naprawczego dotyczą umorzenia postępowania
upadłościowego z powodu: nie złożenia przez wierzycieli zaliczek na koszty
12
postępowania upadłościowego przy braku płynnych funduszów na te koszty (art. 361 pkt
2) oraz z powodu żądania umorzenia postępowania przez wszystkich wierzycieli, którzy
zgłosili swoje wierzytelności (art. 361 pkt 3). Tylko w tym ostatnim wypadku małżonek
upadłego miałby realny wpływ na to by nie doszło do umorzenia postępowania
upadłościowego, a w konsekwencji, aby była możliwość zgłoszenia, ewentualnie później
zaspokojenia z funduszy masy upadłości wierzytelności, o której mowa w art. 124 ust. 3
Prawa upadłościowego i naprawczego. Można wprawdzie bronić stanowiska, że nabycie
przez upadłego składników majątku wspólnego służyłoby zasadniczemu celowi
postępowania upadłościowego, tj. dążeniu do zaspokojenia wierzycieli, ten cel jednak
odpadałby w razie umorzenia, zakończenia bądź uchylenia postępowania
upadłościowego bez zbycia wszystkich składników masy upadłości, obejmujących
składniki majątku wspólnego. Założenie przejęcia przez upadłego składników majątku
wspólnego tym bardziej jest nieuzasadnione w postępowaniu upadłościowym z
możliwością zawarcia układu, którego celem jest uniknięcie zaspokojenia wierzycieli w
drodze likwidacji majątku upadłego. Negatywne, majątkowe skutki dla małżonka
upadłego wynikające z ogłoszenia upadłości i nabycia ex lege przez upadłego
przedmiotów wchodzących do majątku wspólnego, obciążałyby dalej małżonka
upadłego, a także jego wierzycieli. Wszczęcie postępowania upadłościowego i
zaliczenie majątku wspólnego do masy upadłości eliminuje możliwość skierowania do
składników majątku wspólnego egzekucji przez wierzycieli małżonka upadłego dłużnika.
Stan taki trwałby nadal także po zakończeniu, umorzeniu bądź uchyleniu postępowania
upadłościowego, gdyby z chwilą wszczęcia postępowania upadłościowego następował
ex lege podział majątku wspólnego w ten sposób, że składniki tego majątku
przypadałyby upadłemu. W ten sposób doszłoby do polepszenia sytuacji majątkowej
upadłego kosztem majątku jego małżonka, który jedynie zachowywałby wierzytelność
pieniężną obejmującą należności z tytułu jego udziału w majątku wspólnym.
Wykluczenie dążenia ustawodawcy do osiągnięcia celu w postaci poprawy sytuacji
majątkowej upadłego kosztem sytuacji majątkowej jego małżonka nie jest konsekwencją
zastosowania w sprawie przez sąd drugiej instancji przepisu art. 5 k.c., lecz reguły –
stanowiącej podstawę procesu wykładni prawa – że ustawodawca dąży do osiągnięcia
racjonalnych i zgodnych z zasadami współżycia celów. Dlatego bezzasadny był
podniesiony w tym kontekście w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 5 k.c. w
związku z art. 124 ust. 1 i 3, art. 61, 62 i art. 372 Prawa upadłościowego i naprawczego.
13
Przepisy prawa materialnego zawarte w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym
przewidują możliwość zaspokojenia się wierzyciela jednego z małżonków pozostającego
w ustroju ustawowej wspólności majątkowej z przedmiotów majątkowych wchodzących
w skład majątku wspólnego (art. 41 k.r.o.), czemu odpowiadają odpowiednie regulacje
proceduralne związane z postępowaniem klauzulowym i egzekucyjnym (por. art. 787
k.p.c., art. 7871
k.p.c. i art. 7872
k.p.c.). Wówczas małżonek dłużnika musi znosić
postępowanie egzekucyjne skierowane do składników majątku wspólnego stanowiących
ich współwłasność łączną. Wymaga przy tym podkreślenia, że małżonek dłużnika w
postępowaniu egzekucyjnym singularnym może odpowiadać wobec wierzycieli swojego
małżonka-dłużnika tylko tymi składnikami, które wchodzą w skład majątku wspólnego, a
więc objętego wspólnością łączną (bezułamkową) obu małżonków. W regulacji zawartej
w art. 124 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze można dostrzec również
określenie zasady odpowiedzialności wobec wierzycieli upadłego majątkiem wspólnym
upadłego i jego małżonka, z tą różnicą, że dotyczącej wszystkich wierzycieli oraz całego
majątku wspólnego upadłego i jego małżonka. Masa upadłości, jak stanowi art. 61
ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, służy zaspokojeniu wierzycieli. Z uwagi na
zasadniczy cel postępowania upadłościowego określony w art. 1 ust. 1 ustawy - Prawo
upadłościowe i naprawcze – wspólne dochodzenie roszczeń wierzycieli od
niewypłacalnego dłużnika - przejście ex lege na rzecz upadłego przedmiotów
wchodzących w skład majątku wspólnego jest zbędne dla realizacji tego celu
postępowania upadłościowego. Zaliczenie składników majątku wspólnego do masy
upadłości z wyłączeniem podziału tego majątku uzasadnione jest względami
pragmatycznymi i ma służyć sprawnemu przebiegowi postępowania upadłościowego –
które mogłoby zostać spowolnione toczącym się w tym czasie postępowaniem o podział
majątku wspólnego - jak również ma umożliwić spieniężenie składników majątku
wspólnego w ramach likwidacji masy upadłości i uzyskanie z tego majątku funduszów
masy upadłości. Realizacja tych celów nie wymaga przejścia na rzecz upadłego
wyłącznego prawa do wszystkich składników majątku wspólnego, gdyż jest
zagwarantowana także wtedy, gdy zaliczenie majątku wspólnego do masy upadłości z
wyłączeniem możliwości podziału tego majątku oznacza jedynie konieczność znoszenia
przez małżonka upadłego egzekucji uniwersalnej, jaką jest postępowanie upadłościowe.
W zamian za konieczność znoszenia objęcia postępowaniem upadłościowym
składników majątku wspólnego oraz wyłączenia prawa podziału tego majątku małżonek
upadłego uzyskuje uprawnienie zgłoszenia sędziemu-komisarzowi wierzytelności
14
obejmującej należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, wchodzącym do masy
upadłości (art. 124 ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego). Sama potencjalna
możliwość zgłoszenia takiej wierzytelności przez małżonka upadłego sędziemu-
komisarzowi nie oznacza, że ex lege upadły nabywa prawa majątkowe do wszystkich
składników majątku wspólnego. Tym bardziej należy wykluczyć taki zamiar
ustawodawcy w sytuacji, gdy postanowienie o ogłoszeniu upadłości jako skuteczne i
wykonalne z chwilą jego ogłoszenia jest obarczone pewną dozą ryzyka, że wszczęte na
tej podstawie postępowanie upadłościowe może zostać uchylone na skutek
prawomocnego odrzucenia bądź oddalenia wniosku o upadłość względnie umorzone z
powodu braku odpowiednich środków na to postępowanie, czy też na skutek żądania
wszystkich wierzycieli.
Przyjęcie, że w skład masy upadłości wchodzą rzeczy i prawa stanowiące nadal
wspólność majątkową upadłego i jego małżonka nie przesądza kwestii rodzaju tej
wspólności, a mianowicie, czy jest to nadal wspólność łączna (bezułamkowa), czy też
ułamkowa, jak to przyjął Sąd Okręgowy. W przypadku przekształcenia się, na podstawie
art. 42 k.r.o. wspólności ustawowej (bezułamkowej) we wspólność ułamkową – w
miejsce trzech mas majątkowych – majątków osobistych upadłego i jego małżonka oraz
majątku wspólnego, powstają dwie masy majątkowe: majątki osobiste upadłego i jego
małżonka, w skład których wchodzą rzeczy i prawa z ich majątków osobistych przed
ustaniem wspólności ustawowej oraz udziały w poszczególnych przedmiotach majątku
wspólnego. W takim wypadku składniki majątku upadłego należące do niego w chwili
ogłoszenia upadłości wchodziłyby do masy upadłości na podstawie art. 61 i art. 62
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Posłużenie się w art. 124 ust. 1 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze pojęciem majątku wspólnego obejmującego udziały
ułamkowe w majątku wspólnym upadłego i jego małżonka byłoby więc metodologicznie
niewłaściwe, gdyż w stosunku do udziału ułamkowego upadłego w majątku wspólnym
ustawodawca regulowałby tę samą materię co przepisami art. 61 i art. 62 ustawy -
Prawo upadłościowe i naprawcze. Takiemu wnioskowi sprzeciwia się zakaz wykładni
per non est. Użycie w art. 124 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze pojęcia
„majątku wspólnego” oznacza, że do masy upadłości wchodzą wszystkie składniki
majątku wspólnego, objętego wspólnością łączną w chwili ogłoszenia upadłości i w
takiej właśnie postaci. Ze względu na wejście tych składników do masy upadłości z
chwilą ogłoszenia upadłości nie następuje przekształcenie majątku wspólnego we
wspólność o charakterze ułamkowym mimo ustania wspólności ustawowej. Skutek
15
wynikający z art. 42 k.r.o. – w postaci powstania wspólności ułamkowej - może spełnić
się dopiero wtedy, gdy postępowanie upadłościowe zostanie umorzone, uchylone, bądź
zakończone bez zbycia wszystkich składników majątku wspólnego, które weszły do
masy upadłości. Z tą bowiem chwilą mienie wchodzące w skład majątku wspólnego
przestanie wchodzić do masy upadłości, a co się z tym wiąże, nie będzie objęte
wyłączeniem podziału z art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, który
jest funkcjonalnie związany z samym postępowaniem upadłościowym. Taką wykładnię
uzasadnia posłużenie się przez ustawodawcę terminem „majątku wspólnego”, który
wchodzi do masy upadłości, co oznacza, że majątek ten zostaje objęty postępowaniem
upadłościowym w takiej postaci prawnej, jaka istniała w chwili ogłoszenia upadłości.
Ponadto ustawodawca posłużył się konstrukcją wyłączenia podziału majątku wspólnego
po ogłoszeniu upadłości jednego z małżonków. Tego rodzaju konstrukcja jest cechą
charakterystyczną wspólności łącznej (por. art. 35 k.r.o. oraz art. 863 § 2 k.c.), nie zaś
wspólności ułamkowej. Przekształcenie wspólności ustawowej (bezułamkowej) we
wspólność ułamkową wiąże się zawsze z koniecznością ustalenia wysokości udziałów
małżonków w majątku wspólnym, gdyż udziały w majątku wspólnym, zgodnie z art. 43 §
1 k.r.o., są równe tylko co do zasady. Z ważnych powodów, według art. 43 § 2 k.r.o.,
każdy z małżonków może żądać ustalenia nierównych udziałów. Tego rodzaju żądanie,
po ogłoszeniu upadłości, może być jedynie rozpoznane w ramach zgłoszonej
wierzytelności, o której mowa w art. 124 ust. 3 ustawy - Prawo upadłościowe i
naprawcze. Wówczas takie żądanie będzie badane przez sędziego komisarza jako
przesłanka rozstrzygnięcia o wierzytelności małżonka zgłoszonej do masy upadłości.
Dlatego nie jest możliwe określenie wysokości udziału małżonków w majątku wspólnym
poza zgłoszeniem wierzytelności zgodnie z art. 124 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe i
naprawcze. Mogłoby to prowadzić do możliwych niespójności pomiędzy
rozstrzygnięciem sędziego-komisarza a np. wpisami w księgach wieczystych, które
mogłyby jedynie odzwierciedlać zasadę wynikającą z art. 43 § 1 k.r.o. Zasadniczy
jednak argument wykluczający przekształcenie się wspólności łącznej we wspólność
ułamkową wynika stąd, że w takim wypadku w skład masy upadłości nie wchodziłyby
składniki objęte bezułamkową wspólnością majątkową upadłego i jego małżonka, lecz
udziały upadłego i jego małżonka w majątku wspólnym i poszczególnych składnikach
tego majątku. Masa upadłości obejmowałaby mienie stanowiące własność upadłego
(art. 61 i 62 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze) oraz osoby trzeciej – małżonka
upadłego, stanowiące jego majątek osobisty. Brak byłoby racjonalnego wytłumaczenia
16
pominięcia w przepisach ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, regulacji prawnej
pozbawiającego małżonka upadłego prawa zarządu tą częścią jego majątku osobistego.
Zasada odpowiedzialności małżonka upadłego wobec wierzycieli upadłego wynikająca z
art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze – podobnie jak w regulacji
zawartej w przepisach k.r.o. – dotyczy odpowiedzialności małżonka dłużnika
składnikami majątku wspólnego (objętego wspólnością łączną), które nie tracą takiego
charakteru w związku z objęciem ich postępowaniem upadłościowym prowadzonym
przeciwko upadłemu pozostającemu w związku małżeńskim.
Przyjętej wykładni art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze nie
wyklucza treść art. 372 tej ustawy analizowana w kontekście przepisu art. 53 § 2 k.r.o.,
zgodnie z którym w razie umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania
upadłościowego, między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy. Przepis art.
53 § 2 k.r.o. – obowiązujący od 20 stycznia 2005 r. - działa na przyszłość dopiero do
przedmiotów nabywanych przez upadłego i jego małżonka po uchyleniu, umorzeniu
bądź zakończeniu postępowania upadłościowego, a nie do składników majątku
wspólnego istniejących w chwili ogłoszenia upadłości.
Wymaga rozważenia także argument podnoszony przez wnioskodawcę,
że przyjęcie, iż małżonek upadłego z chwilą ogłoszenia upadłości nie traci udziału
w majątku wspólnym oznacza, że w razie umorzenia postępowania upadłościowego,
jego uchylenia bądź zakończenia z uwagi na treść przepisu art. 372 ustawy - Prawo
upadłościowe i naprawcze zachowa on zarówno udział w majątku wspólnym, jak
również wierzytelność, o której mowa w art. 124 ust. 3 tej ustawy. Ocena tego
zagadnienia wymaga określenia celu uregulowania zawartego w art. 124 ust. 3 ustawy -
Prawo upadłościowe i naprawcze. Treść tego przepisu jest ściśle związana z art. 124
ust. 1 tej ustawy wyłączającym podział majątku wspólnego, mimo ustania wspólności
ustawowej, jak również zaliczającym majątek wspólny do masy upadłości, która służy
zaspokojeniu wierzycieli upadłego. Z tego względu w czasie postępowania
upadłościowego może dojść – co jest zasadą - do zbycia składników majątku wspólnego
wchodzących w skład masy upadłości. W takim wypadku w razie późniejszego
uchylenia, umorzenia bądź zakończenia postępowania upadłościowego nie istniałby już
majątek wspólny, który podlegałby podziałowi. Interes majątkowy małżonka upadłego
nie byłby w żaden sposób chroniony. Regulacja zawarta w art. 124 ust. 3 ustawy -
Prawo upadłościowe i naprawcze służy złagodzeniu tych negatywnych dla sfery praw
majątkowych małżonka upadłego skutków prawnych będących następstwem zaliczenia
17
majątku wspólnego do masy upadłości i ponoszenia tą częścią majątku
odpowiedzialności wobec wierzycieli upadłego. Z tego względu małżonek może zgłosić
wierzytelność sędziemu-komisarzowi, a po umieszczeniu jej na liście wierzytelności
może uczestniczyć w podziale funduszy masy upadłości, według kolejności
przewidzianej w art. 342 ust. 1 pkt 3 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Źródłem
zaspokojenia tej wierzytelności są fundusze masy upadłości pochodzące m.in.
ze spieniężenia składników majątku upadłego i majątku wspólnego upadłego i jego
małżonka. Wysokość wierzytelności małżonka, o której mowa w art. 124 ust. 3 ustawy
Prawo upadłościowe i naprawcze, powinna odpowiadać wysokości udziału, jaki w
majątku wspólnym miałby ten małżonek, gdyby dochodziło do podziału majątku
wspólnego (art. 43 § 1 k.r.o.). W ramach postępowania dotyczącego zgłoszenia
wierzytelności możliwe jest przy tym żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku
wspólnym. W ramach badania zgłoszonej przez małżonka upadłego wierzytelności ma
przy tym zastosowanie domniemanie zawarte w art. 124 ust. 4 ustawy Prawo
upadłościowe i naprawcze, według którego domniemywa się, że majątek wspólny
powstały w okresie prowadzenia przedsiębiorstwa przez upadłego został nabyty ze
środków pochodzących z dochodów uzyskanych z prowadzenia tego przedsiębiorstwa.
Zgodnie z art. 372 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze zmiany
stosunków prawnych dokonane na podstawie przepisów ustawy obowiązują upadłego i
drugą stronę również po umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego. Z
wyjątkami określonymi w art. 372 ust. 2 tej ustawy zasada ta ma odpowiednie
zastosowanie także w razie uchylenia postępowania upadłościowego. Przepisy te
dotyczą także zmian w sferze stosunków majątkowych małżeńskich między upadłym i
jego małżonkiem. Oznacza to, że utrzymują się skutki prawne będące następstwem
ogłoszenia upadłości, tj. ustanie wspólności ustawowej oraz powstanie rozdzielności
majątkowej od chwili ogłoszenia upadłości do chwili umorzenia, ukończenia bądź
uchylenia postępowania upadłościowego. Ustają natomiast skutki wynikające z art. 124
ust. 1 polegające na tym, że składniki majątku wspólnego, wchodziły w skład masy
upadłości. Dlatego też z tą chwilą składniki majątku wspólnego, które nie zostały zbyte w
postępowaniu upadłościowym, stają się wspólnością - upadłego i jego małżonka – do
której mają odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności ułamkowej (art. 42
k.r.o. według brzmienia tego przepisu przed zmianą, obecnie art. 46 k.r.o. w związku
z art. 1035 k.c.). Przestaje także obowiązywać wyłączenie możności dokonania podziału
tego majątku. Jak bowiem już wcześniej zaznaczono, wyłączenie podziału majątku
18
wspólnego jest ściśle związane z zapewnieniem sprawnego przebiegu postępowania
upadłościowego w celu zaspokojenia wierzycieli upadłego. Wyłączenia podziału majątku
wspólnego, o którym mowa w art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze,
nie można uznać za zmianę stosunków prawnych dokonaną na podstawie przepisów
ustawy, o której mowa w art. 372 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, która
miałaby obowiązywać do składników majątku wspólnego po uchyleniu, umorzeniu bądź
zakończeniu postępowania upadłościowego. Zważywszy na treść art. 372 oraz art. 263
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze małżonek upadłego zachowuje prawo do
dochodzenia wierzytelności (albo jej nieuznanej części) w stosunku do upadłego,
o której mowa w art. 124 ust. 3 tej ustawy, także po umorzeniu bądź zakończeniu
postępowania upadłościowego: w całości - gdy w toku postępowania upadłościowego
doszło do zbycia wszystkich składników majątku wspólnego – bądź w ograniczonym
zakresie – pomniejszonym o wartość udziału tego małżonka w tych składnikach majątku
wspólnego, które nie zostały zbyte w trakcie postępowania upadłościowego. W
przypadku umieszczenia na liście wierzytelności zgłoszonej przez małżonka
wierzytelności wymienionej w art. 124 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, w
razie zachowania części majątku wspólnego uwzględniając przepis art. 264 ust. 1
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze – według którego po zakończeniu lub
umorzeniu postępowania upadłościowego wyciąg z zatwierdzonej przez sędziego
komisarza listy wierzytelności jest tytułem egzekucyjnym przeciwko upadłemu – możliwe
jest wniesienie przez upadłego powództwa przeciwzegzekucyjnego w razie zachowania
całości bądź części składników majątku wspólnego po umorzeniu bądź zakończeniu
postępowania upadłościowego.
Przyjętej wykładni przepisów art. 124 ust. 1 i 3 ustawy - Prawo upadłościowe
i naprawcze wykluczającej nabycie przez upadłego z mocy prawa z chwilą ogłoszenia
upadłości składników wchodzących do majątku wspólnego upadłego i jego małżonka nie
sprzeciwia się treść art. 61 i 62 tej ustawy. Przepis art. 61 określa datę powstania masy
upadłości oraz cel, do którego służy masa upadłości, natomiast art. 62 określa skład
masy upadłości. Z uregulowań zawartych w tych przepisach wynika, że masę upadłości
tworzy majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez
upadłego w toku postępowania upadłościowego. Przepisy art. 61 i art. 62 ustawy -
Prawo upadłościowe i naprawcze nie stanowią podstawy do nabycia przez upadłego
jakiegokolwiek nowego składnika majątkowego z chwilą ogłoszenia upadłości, a
odnoszą się jedynie do majątku, który należał już w chwili ogłoszenia upadłości do
19
upadłego oraz który upadły nabył po ogłoszeniu upadłości. Część majątku upadłego
pozostającego w związku małżeńskim w chwili ogłoszenia upadłości stanowią
przedmioty wchodzące w myśl art. 31 k.r.o. do majątku wspólnego upadłego i jego
małżonka, objętego w chwili ogłoszenia upadłości wspólnością ustawową (łączną).
Tak określona masa majątkowa, stanowiąca nadal wspólność upadłego i jego małżonka,
jako majątek wspólny, wchodzi, na mocy odrębnej regulacji zawartej w art. 124 ust. 1
ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, w skład masy upadłości. Masa upadłości,
przy uwzględnieniu normy art. 124 ust. 1 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze,
obejmuje więc nie tylko składniki należące do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości
oraz nabyte przez upadłego w toku postępowania upadłościowego (art. 61 i 62 Prawa
upadłościowego i naprawczego), ale także składniki wchodzące do majątku wspólnego
upadłego i jego małżonka. Majątek ten nie obejmuje rzeczy i praw, które należą
wyłącznie do majątku osobistego osoby trzeciej – małżonka upadłego. Dlatego nie
można przyjąć, że są to składniki mienia nienależące do upadłego, o których jest mowa
w art. 70 Prawa upadłościowego i naprawczego. Wyłączeniu z masy upadłości, na
podstawie tego przepisu, podlegają jedynie przedmioty wchodzące w skład majątku
osobistego małżonka upadłego albowiem te nie stanowią mienia upadłego, lecz należą
wyłącznie do małżonka upadłego.
Mając na uwadze to, że zaskarżone postanowienie, mimo częściowo błędnego
uzasadnienia odpowiada prawu, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. oddalił skargę kasacyjną. O kosztach postępowania
kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 520 § 3 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.,
art. 39821
k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c.