Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 264/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta G.
przeciwko R. M.
o uzgodnienie treści ksiąg wieczystych: Kw [a], Kw [b], Kw [c] z
rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w G.
z dnia 14 grudnia 2007 r., sygn. akt III Ca […],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanego kwotę 5.400 zł (pięć tysięcy czterysta) tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powodowy Skarb Państwa Prezydent Miasta G. w trzech sprawach,
połączonych do wspólnego rozpoznania, domagał się ustalenia, że w działach
drugich:
- księgi wieczystej Kw nr [c] prowadzonej przez Sąd Rejonowy w G. dla
lokalu niemieszkalnego nr [x] znajdującego w G. przy ulicy S [...],
- księgi wieczystej Kw nr [b] prowadzonej przez Sąd Rejonowy w G. dla
lokalu niemieszkalnego nr [y] znajdującego się w budynku położonym w G. przy
ulicy S. [...] oraz
- księgi wieczystej Kw nr [a] prowadzonej przez Sąd Rejonowy w G. dla
lokalu niemieszkalnego nr [z] znajdującego się w budynku położonym w G. przy
ulicy S. [...]
winien być wpisany jako właściciel 1/2 udziału w prawie własności Skarb Państwa
w miejsce figurującego w nich pozwanego Ronalda M.
Wyrokiem z dnia 13 sierpnia 2007 r. powództwo o uzgodnienie treści
wskazanych ksiąg wieczystych zostało oddalone przez Sąd Rejonowy w G..
Apelację powoda od tego orzeczenia oddalił Sąd Okręgowy w G.
orzeczeniem z 14 grudnia 2007 r.
Podstawę faktyczną rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia:
Od 1953 r. współwłaścicielką w ½ nieruchomości przy ul. Ś. [...] w G.
była M. W., legitymująca się obywatelstwem polskim i obywatelstwem
Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. W dniu 6 października 1961 r. M.
W. złożyła do Amerykańskiej Komisji ds. Uregulowania Roszczeń Zagranicznych
wniosek zawierający zrzeczenie się udziałów we własności tej nieruchomości
i przeniesienie ich na Rząd Polski (na podstawie punktu 7 Protokołu z dnia
29 listopada 1960 r. stanowiącego załącznik do Układu zawartego pomiędzy
Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki a Rządem Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej dotyczącego roszczeń obywateli Stanów Zjednoczonych) wraz
z żądaniem przyznanie z tego tytułu odszkodowania. Decyzją z dnia
3
5 stycznia 1966 r. Komisja przyznała M. W. odszkodowanie. M. W. zmarła 1
marca 1989 r. Jej spadkobierczyniami są po połowie E.L. i Maria.
W dniu 25 lipca 2000 r. Minister Finansów wydał decyzję stwierdzającą
przejście na rzecz Skarbu Państwa udziału M. W. w prawie własności powyższej
nieruchomości.
W dniu 3 sierpnia 2000 r. spadkobierczynie M. W. ustanowiły odrębną
własność lokali w budynku na tej nieruchomości, w tym objętych żądaniem pozwu
lokali niemieszkalnych nr [x] i [y] oraz lokalu mieszkalnego nr [z], które – w wyniku
dokonanego przez nie podziału - stanowić miały odtąd własność M. M. Prawa do
tych lokali zakupił w dniu 2 stycznia 2001 r. pozwany (syn M. M.).
W dniu 9 marca 2001 r. M. M. i E. L. złożyły wniosek o wznowienie
postępowania zakończonego decyzją Ministra Finansów z dnia 25 lipca 2000 r. i
uchylenie tej decyzji, gdyż bez własnej winy nie brały udziału w postępowaniu.
Postępowanie zostało wznowione. Decyzją z dnia 16 maja 2001 r. Minister
Finansów stwierdził, iż zaskarżona decyzja z 25 lipca 2005 r. została wydana z
naruszeniem prawa. Odmówił jednak jej uchylenia, gdyż w wyniku wznowienia
postępowania zapadłaby decyzja analogicznej treści. Decyzja z 16 maja 2001 r.,
po długim toku postępowań odwoławczych, została utrzymana w mocy.
W 2001 r. powód złożył wnioski o wpisanie go do ksiąg wieczystych
nieruchomości lokalowych jako ich współwłaściciela w ½. Wnioski te oddalił
sąd wieczystoksięgowy, który stwierdził, że nabywca odrębnych lokali – R. M.
- może być objęty ochroną wynikającą z rękojmi wiary publicznej ksiąg
wieczystych, a ponadto, że prawa powoda wynikające z decyzji z 25 lipca
2000 r. dotyczą nieruchomości zabudowanej, a nie nieruchomości lokalowej.
Sądy obydwu instancji przyjęły, że nabycie przez Skarb Państwa udziału
1/2 w prawie własności nieruchomości położonej w G. przy ulicy Ś. [...] miało
charakter pierwotny i nastąpiło z datą wydania decyzji z dnia 5 stycznia 1966 r.
uwzględniającej wniosek M. W. o odszkodowanie, a decyzja Ministra Finansów z
dnia 25 lipca 2000 r., potwierdzająca przejście na rzecz Skarbu Państwa
przedmiotowego udziału, miała charakter deklaratoryjny.
4
W konsekwencji Sąd Rejonowy stwierdził, że nieważna była podjęta
3 sierpnia 2000 r. czynność prawna ustanowienia przez E. L. i M. M. odrębnej
własności lokali, gdyż dokonana została bez zgody Skarbu Państwa -
współwłaściciela tej nieruchomości w 1/2 części, podczas gdy wymagała zgody
wszystkich współwłaścicieli. Tym samym żądanie pozwu nie jest dostosowane do
okoliczności sprawy, powód bowiem powinien domagać się zamknięcia ksiąg
wieczystych dla nieruchomości lokalowych i wpisania na swoją rzecz udziału 1/2 w
prawie własności nieruchomości, z której lokale te zostały wydzielone. Sąd stanął
na stanowisku, że jest związany żądaniem pozwu, a ustalony stan faktyczny nie
pozwala mu uwzględnić żądania sformułowanego przez powoda. Ponadto
zaznaczył, że nawet zgłoszenie żądania zamknięcia ksiąg wieczystych i dokonania
wpisu w księdze nieruchomości macierzystej nie zapobiegłoby oddaleniu
powództwa, bowiem 2 stycznia 2001 r. nastąpiła sprzedaż wyodrębnionych lokali
nabywcy, którego chroniła rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Powód
nie wykazał, iżby kupujący, bądź jego pełnomocnik M. L. w chwili zawierania
umowy pozostawał w złej wierze w rozumieniu art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r., Nr 124 poz.
1361 ze zm.), to znaczy - żeby znali treść decyzji Ministra Finansów z dnia 25 lipca
2000 r. lub mogli się o niej z łatwością dowiedzieć, bądź też by znali (lub mogli
z łatwością poznać) przebieg postępowania przed Amerykańską Komisją ds.
Uregulowania Roszczeń Zagranicznych dotyczącego zrzeczenia się udziału w
nieruchomości przez M.W. Sąd Rejonowy nie dopatrzył się zaś przyczyn
uzasadniających prowadzenie w tym kierunku postępowania z urzędu.
Sąd ten wyjaśnił również, że w niniejszej sprawie nie mógł być stosowany
art. 527 k.c.
Sąd Okręgowy przychylił się do poglądu o związaniu sądu żądaniem
pozwu, co powodowało, że Sąd Rejonowy nie mógł orzekać o kwestiach nie
związanych z sformułowanym przez powoda wnioskiem, w tym nie mógł zarządzić
zamknięcia ksiąg wieczystych dla nieruchomości lokalowych. Żądanie orzeczenia
o zamknięciu ksiąg, wbrew zakazowi z art. 383 k.p.c., powód zgłosił dopiero
w apelacji, jest ono nowe, rodzajowo odmienne i wyklucza się ze zgłoszonym
w pozwie żądaniem wpisania powoda do wskazanych ksiąg wieczystych.
5
Sąd Okręgowy zaznaczył ponadto, odwołując się do orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 16 czerwca 1997 r. (I CKN 144/97, OSP 1998/2/34), że
osiągnięcie celu, jaki przyświecał powodowi, wymagałoby uregulowania stanu
prawnego łącznie w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości, z której
wyodrębniono lokale i w księgach wieczystych poszczególnych lokali. Jest to,
zdaniem tego Sądu, konsekwencją związku istniejącego pomiędzy prawem
głównym, jakim z mocy art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności
lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r., Nr 80, poz. 903 ze zm.) jest odrębna własność
lokalu, a prawem związanym – udziałem w nieruchomości wspólnej. Podważanie
wpisu w księdze dotyczącej jednego z praw związanych bez równoczesnego
podważania wpisu w drugiej z nich, według Sądu Okręgowego, jest
bezprzedmiotowe. Tymczasem powód domagał się jedynie uzgodnienia treści
ksiąg wieczystych prowadzonych dla nieruchomości lokalowych, a nie objął
żądaniem księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości wspólnej.
Sąd Okręgowy argumentował dalej, że nie było można uzgodnić treści ksiąg
zgodnie z żądaniem pozwu na podstawie decyzji Ministra Finansów z 25 lipca
2000 r. gdyż nie uwzględniała ona faktu powstania nowych nieruchomości
lokalowych w miejsce poprzedniej nieruchomości gruntowej. W jego ocenie
jedyną drogą usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości,
ujawnionym w księdze wieczystej, a rzeczywistym stanem prawnym, byłby proces
o uzgodnienie treści ksiąg wieczystych dla lokali i dla nieruchomości wspólnej
z prawidłowo sformułowanym żądaniem. W procesie tym należałoby wykazać
nieważność umowy ustanowienia odrębnej własności lokali, powodującą, że
nieruchomości lokalowe nie powstały, co doprowadziłoby do ustalenia stanu
prawnego nieruchomości gruntowej istniejącego przed zawarciem przez
spadkobierczynie M. W. umowy z dnia 3 sierpnia 2000 r.
Sąd Okręgowy zakwestionował jednocześnie potrzebę rozstrzygania czy
pozwany w chwili kupna odrębnych lokali był w złej wierze w rozumieniu art. 6 ust.
2 u.k.w.h., a w związku z tym, czy chroni go rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych (art. 6 ust. 1 u.k.w.h.). Uznał bowiem, że ewentualne stwierdzenie
nieważności umowy z dnia 3 sierpnia 2000 r. prowadziłoby do wyłączenia
możliwości powoływania się na rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych,
6
która odnosi się do przeniesienia prawa na istniejącej nieruchomości, a nie do
istnienia samej nieruchomości. Zdaniem Sądu, prowadzenie księgi wieczystej dla
nieistniejącej nieruchomości i dokonanie sprzedaży tej nieruchomości, nie
może prowadzić do powstania nieruchomości.
Natomiast uznanie umowy z 3 sierpnia 2000 r. za ważną powodowałoby, że
właścicielką lokali nr [x], [y] i [z] byłaby matka pozwanego, stan prawny
nieruchomości ujawniony w księdze wieczystej odpowiadałby rzeczywistemu, a
pozwany nabyłby własność tych lokali od osoby uprawnionej.
W rezultacie Sąd Okręgowy uznał za zbędne rozważanie zarzutów apelacji
odnoszących się do naruszenie przez Sąd I instancji art. 6 k.c. w zw. z art. 6 u.k.w.h.,
art. 7 k.c. oraz art. 6 ust. 2 u.k.w.h. w zw. z art. 527 k.c.
Powód złożył skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego i wniósł o jego
uchylenie w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w G. do
ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
Skarga oparta została na podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) poprzez:
- niewłaściwe zastosowanie art. 10 ust. 1 u.k.w.h., polegające na błędnym
przyjęciu, że sąd orzekający w sprawie niniejszej był związany wskazanym przez
powoda sposobem doprowadzenia ksiąg wieczystych do stanu zgodnego
z prawem;
- naruszenie art. 3 ust 2 ustawy o własności lokali poprzez bezpodstawne
przyjęcie, że zależność prawa własności wpisanego w księdze wieczystej
prowadzonej dla nieruchomości wspólnej od prawa własności wpisanego w księdze
prowadzonej dla wyodrębnionych lokali nr 1,4,6 powoduje niedopuszczalność
wytoczenia powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej założonej dla
nieruchomości lokalowej bez wcześniejszego lub przynajmniej równoczesnego
wytoczenia powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej prowadzonej dla
nieruchomości wspólnej.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie na jego
rzecz kosztów postępowania kasacyjnego.
7
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zakres związania sądu żądaniem pozwu w postępowaniu przewidzianym
w art. 10 u.k.w.h. jest przedmiotem sporów w doktrynie i orzecznictwie. Zgoda
panuje jedynie co do tego, że wyniki postępowania nie mogą doprowadzić do
uzgodnienia księgi, którego rezultatem byłoby orzeczenie nakazujące dokonanie
wpisu osoby nie biorącej udziału w postępowaniu. Natomiast problem, czy
pierwszeństwo przyznać zasadzie dyspozycyjności obowiązującej w procesie
cywilnym, czy zasadzie dążenia do zapewnienia wiarygodności ksiąg wieczystych
jako celowi postępowania z art. 10 u.k.w.h. rozstrzygany jest rozbieżnie.
Za decydującym znaczeniem zaufania do ksiąg wieczystych i ich roli
wynikającej z art. 1 u.k.w.h., jako uzasadnieniem wyłączenia działania art. 321§ 1
k.p.c. w procesie o usuniecie niezgodności pomiędzy stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a jej rzeczywistym stanem
prawnym Sąd Najwyższy opowiedział się w wyrokach z dnia 7 stycznia 1998 r.
(III CKU 97/97, Prok. I Pr. 1998/6/27) i z dnia 6 listopada 2003 r. (II CK 192/02,
M. Prawn. 2004/20/949).
Natomiast przeciwne stanowisko Sąd ten zajął w wyrokach z dnia
21 marca 2001 r. (III CKN 1214/98, OSNC 2001/11/165), z 8 października 2002 r.
(IV CKN 1304/00, nie publ.), a ostatnio w uchwale z dnia 28 sierpnia 2008 r.
(III CZP 76/08, Biul. SN 2008/8/7). Akcent w tym wypadku położony został na
znaczenie woli powoda, jako podstawowej w konstrukcji postępowania
procesowego, zakładającego swobodę, ale także obowiązek określenia przez
powoda zgłaszanego żądania (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.) i związanie tym żądaniem
sądu (art. 321 § 1 k.p.c.). Odnosząc się do argumentów wywodzonych z celu
postępowania przewidzianego w art. 10 u.k.w.h. Sąd Najwyższy w uchwale
z 28 sierpnia 2008 r. zaznaczył, że gdyby interes publiczny miał wziąć górę w tym
postępowaniu, ustawodawca wybrałby do jego realizacji bardziej odpowiednie
narzędzie, jakim byłoby postępowanie nieprocesowe. Skierowanie spraw
o usunięcie niezgodności w treści ksiąg wieczystych do procesu oznacza, iż
kontrola i usuwanie ewentualnych niezgodności następuje w granicach żądania
powoda. W konsekwencji sąd nie może wpisać na jego rzecz innego prawa, niż
8
wynika to z żądania, ani też w innym rozmiarze, niż powód się domagał, chociażby
ustalił, że taki jest rzeczywisty stan prawny (por. także wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 11 grudnia 1998 r., II CKN 96/98, OSNC 1999/5/98). Stwierdzenie
merytorycznej rozbieżności pomiędzy rzeczywistym stanem prawnym
nieruchomości a tym, jakiego ujawnienia domaga się powód, prowadzić musi do
oddalenia jego powództwa. Z przedstawionym stanowiskiem, respektującym
konieczność stosowania w postępowaniu z art. 10 u.k.w.h. regulacji procesowych
w pełnym zakresie, wraz z wynikającym z art. 321 § 1 k.p.c. określeniem granic
swobody rozstrzygania sporu przez sąd, zgadza się Sad Najwyższy w składzie
rozpoznającym niniejszą sprawę. Nie negując potrzeby zapewnienia zgodności
zapisów w księgach wieczystych z rzeczywistością wskazać należy, że realizacji
tego postulatu służą inne mechanizmy, np. przewidziany w art. 62613
§ 1 k.p.c.
obowiązek wpisania przez sąd wieczystoksięgowy z urzędu ostrzeżenia
o dostrzeżonej niezgodności, czy wynikający z art. 36 u.k.w.h. tryb uzyskiwania
przez ten sąd informacji o zmianach właściciela nieruchomości i wymuszania
ujawnienia przez nich przysługujących im praw w księdze. Postępowanie z art. 10
u.k.w.h. przewidziane jest natomiast jako droga realizacji przez stronę jej
indywidualnych interesów, które niekoniecznie muszą być zbieżne z interesem
społecznym wyrażającym się w zgodności stanu prawnego w księdze wieczystej
i w rzeczywistości.
Związanie żądaniem pozwu w niniejszej sprawie powoduje, że
przedmiotem rozpoznania przez Sądy obydwu instancji było żądanie ustalenia, iż
powód powinien być wpisany w księgach wieczystych nieruchomości lokalowych
jako ich współwłaściciel w połowie. Powód od etapu postępowania apelacyjnego,
a także w skardze kasacyjnej nie podtrzymuje już jednak takiego żądania, lecz
przychyla się do stanowiska Sądów obydwu instancji, że prawidłowo
sformułowane powództwo powinno obejmować wniosek o zamkniecie ksiąg
założonych dla wyodrębnionych lokali. Twierdzi jednak, że takie rozstrzygniecie
byłoby dopuszczalne w granicach pierwotnego żądania, jako jego częściowe
uwzględnienie. Pogląd ten nie jest trafny. Usuniecie niezgodności pomiędzy
stanem jawnym z księgi i stanem rzeczywistym nieruchomości może wprawdzie
polegać na wykreśleniu wpisów prawa i zamknięciu księgi wieczystej, jeśli okaże
9
się, że prawo takie nie powstało, niewątpliwie jednak takie rozstrzygnięcie nie
mieściłoby się w granicach żądania zgłoszonego w pozwie. Przeciwnie, oznacza
rezygnację z pierwotnego powództwa i zastąpienie go innym, wywodzonym z
innych podstaw. W istocie więc skarżący nie kwestionuje oddalenia jego
pierwotnego powództwa, lecz nieuwzględnienie innego żądania, którego
skutecznie nie zgłosił, a które – na co słusznie zwrócił uwagę Sąd Okręgowy - jest
sprzeczne ze zgłoszonym w pozwie. Z tego względu skarga powoda nie może
zostać uwzględniona (art. 39814
k.p.c.).
Natomiast powód słusznie podnosi, że przeszkodą dokonania uzgodnień
w niniejszej sprawie nie byłoby ograniczenie żądania do ksiąg wieczystych
prowadzonych dla nieruchomości lokalowych, bez objęcia nim księgi wieczystej
nieruchomości wspólnej. Regulacja zawarta w art. 3 ust. 2 ustawy o własności
lokali ukierunkowuje związanie praw, ustanawiając odrębną własność prawem
głównym, a związany z nią udział w prawach do nieruchomości wspólnej –
prawem akcesoryjnym. W konsekwencji – na co słusznie zwrócił uwagę Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 16 czerwca 1997 r. (I CKN 144/97, OSP 1998/2/34) -
nie jest możliwe dokonywanie ingerencji w wynikający z księgi wieczystej stan
praw związanych bez co najmniej jednoczesnego dokonania uzgodnień treści
prawa głównego. Możliwe jest natomiast uporządkowanie najpierw wpisów
dotyczących prawa głównego, gdyż to prawo narzuca kształt prawu
akcesoryjnemu.
Natomiast przeszkodą do uwzględnienia powództwa byłoby, jak słusznie
przyjął Sąd I instancji, nabycie praw do lokali przez pozwanego w warunkach
zapewniających mu ochronę przewidzianą w art. 5 u.k.w.h. Wbrew bowiem
stanowisku Sądu II instancji, nabycie dotyczyło prawa jawnego z księgi wieczystej.
Fakt, że ustanowienie tego prawa było wadliwe i w istocie nie powstało ono
w kształcie w jakim występowało w księdze, a w konsekwencji lokal, którego
dotyczyło pozostawał nadal częścią składową nieruchomości zabudowanej, nie
ogranicza zastosowania art. 5 u.k.w.h. Utworzenie nieruchomości lokalowej jest
skutkiem działań prawnych, przedmiot jej istniał bowiem obiektywnie, tyle że
w prawnej formie części składowej nieruchomości. Ochronie obrotu prawem,
nawet prawem obiektywnie nieistniejącym, ze skutkiem powołania takiego prawa
10
do życia służy art. 5 u.k.w.h. Jest to przepis szczególny, działający niezależnie od
tego z jakich przyczyn prawo jawne z księgi nie powstało. Tworzy fikcję istnienia
nabywanego prawa, dlatego wyłącza stosowanie podsuwanych przez powoda
przepisów o niemożności świadczenia jako podstawy nieważności umowy zbycia
nieistniejącego prawa jawnego z księgi.
Ponieważ jednak Sąd Okręgowy uchylił się od badania tego aspektu
sprawy, a skarżący nie objął go podstawami skargi kasacyjnej, problem
przesłanek stosowania art. 5 u.k.w.h. wykracza poza granice badania sprawy
w postępowaniu kasacyjnym (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną
powoda i orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 39821
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 98 § 1 i 3 k.p.c.
/tp/
db