Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 367/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 grudnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W. D. i R. D.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojskowemu Zarządowi Infrastruktury
w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 grudnia 2008 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 listopada 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
powodów oraz orzekającej o kosztach postępowania
apelacyjnego i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powodowie domagali się zasądzenia od pozwanego odszkodowania
w wysokości - po ostatecznym sprecyzowaniu żądania - 76 600 zł, w tym 11 200
z tytułu nakładów niezbędnych dla zapewnienia właściwego klimatu akustycznego
w budynku mieszkalnym i 65 400 zł z tytułu obniżenia wartości nieruchomości.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 20 czerwca 2007 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego
na rzecz powodów solidarnie 11 200 zł i oddalił powództwo co do kwoty 65 400 zł.
Sąd ustalił, że powodowie są współwłaścicielami, na prawach wspólności
ustawowej, nieruchomości położonej w P. przy ul. S. 10, o powierzchni 0,1046 ha,
stanowiącej działkę zabudowaną domem jednorodzinnym. Znajduje się ona na
terenie osiedla domów jednorodzinnych M., położonego w bliskim sąsiedztwie
lotniska wojskowego P.-K., w odległości około 1-2 km od końca pasa startowego
lotniska. M. należy do P. i znajduje się w dzielnicy P.-N. Rozpoczętą w 1987 r.
budowę domu powodowie zakończyli w 1991 r. Dom jest w dobrym stanie
technicznym i dobrze zabezpieczony akustycznie. W trakcie jego budowy zostały
wykonane dodatkowe zabezpieczenia przed hałasem z lotniska. Z powodami
mieszka dorosły syn.
Lotnisko w K. istniej od drugiej wojny światowej. Od lat 60. jest
wykorzystywane jako miejsce startów i lądowań samolotów odrzutowych, aktualnie
F-16.
Dnia 17 grudnia 2003 r. Wojewoda W. wydał - na podstawie art. 135 ust. 1 i
2 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z
2008 r., Nr 25, poz. 150 ze zm., dalej: u.p.o.ś.) - rozporządzenie nr 82/03 w sprawie
utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania dla lotniska wojskowego P.-K.,
obowiązujące od dnia 1 stycznia 2004 r. (Dz. Urz. Województwa W. z 2003 r., nr
200, poz. 3873, dalej: rozporządzenie). Powstały na podstawie tego rozporządzenia
obszar ograniczonego użytkowania został podzielony na pięć stref oznaczonych
literami od A do E, w zależności od odległości od lotniska i poziomu hałasu.
Nieruchomość powodów znalazła się w strefie D. Obszar ograniczonego
użytkowania stanowi teren ograniczony linią, na której długotrwały poziom hałasu w
3
porze nocnej jest równy 45 dB. Granice strefy D wyznaczają granice strefy C i linia,
na której długotrwały poziom hałasu jest równy w porze nocnej 60 dB, a także
granica terenu lotniska.
W załączniku nr 3 do rozporządzenia Wojewoda W. określił ograniczenia w
zakresie przeznaczenia terenów, wymagania techniczne dotyczące budynków oraz
sposób korzystania z terenów na obszarze ograniczonego użytkowania. W strefie D
obowiązuje zakaz budowy budynków mieszkalnych, szpitali, domów opieki i
budynków związanych ze stałym lub wielogodzinnym pobytem dzieci i młodzieży,
takich jak szkoły, przedszkola, internaty, domy dziecka itp. oraz tworzenia obszaru
A ochrony uzdrowiskowej. Zalecany sposób korzystania z terenów w strefie D
dopuszcza lokalizowanie nowych obiektów niewymagających ochrony akustycznej i
niepowodujących zwiększenia hałasu dla istniejącej zabudowy mieszkalnej.
Wymagania techniczne dotyczące budynków stanowią, że w istniejących
budynkach, wymagających ochrony akustycznej, należy zapewnić klimat
akustyczny przez stosowanie przegród wewnętrznych o odpowiedniej izolacji
akustycznej.
Po przeprowadzonych w 2005 r. manewrach wojsk NATO i kampanii
medialnej spadło zainteresowanie nieruchomościami położonymi w strefach
ograniczonego użytkowania, głównie z powodu nadmiernego poziomu hałasu.
Budynek powodów jest stosunkowo dobrze zabezpieczony akustycznie.
Jednakże w celu zapewnienia pełnej ochrony akustycznej konieczna jest wymiana
wszystkich okien. Wymaga to nakładów w wysokości 11 200 zł. Powodowie
wymienili jedno okno balkonowe i ponieśli koszty w wysokości 1 401,71 zł.
Oceniając zasadność dochodzonego roszczenia na podstawie wskazanego
przez powodów art. 129 ust. 2 w związku z art. 135 ust. 1 i art. 136 u.p.o.ś., Sąd
Okręgowy uznał, że hipoteza tego przepisu nie obejmuje każdego ograniczenia
sposobu korzystania z nieruchomości, lecz tylko takie, które wynikają z utworzenia
obszaru ograniczonego użytkowania i z zakresu ograniczeń w korzystaniu
z nieruchomości wskazanego w akcie prawa miejscowego, tworzącego obszar
ograniczonego użytkowania. W tej sytuacji nie można podzielić - zdaniem Sądu -
stanowiska powodów, że już sam fakt wprowadzenia obszaru ograniczonego
użytkowania daje podstawę do odszkodowania z tytułu zmniejszenia wartości
4
nieruchomości. Pomiędzy utworzeniem obszaru ograniczonego użytkowania
i rodzajem wprowadzonego rozporządzeniem ograniczenia sposobu korzystania
z nieruchomości musi zachodzić związek przyczynowy. Powodowie nie wykazali,
aby ta przesłanka została spełniona w wypadku roszczenia o odszkodowanie
z tytułu obniżenia wartości nieruchomości. Wprawdzie powód mówił w zeznaniach
o planach rozbudowy budynku a także podziału działki w celu wybudowania domu
dla syna, których realizację uniemożliwia utworzenie obszaru ograniczonego
użytkowania, jednakże należało je uznać za mato realne nie tylko z powodu
nieprzedstawienia dowodów potwierdzających je, ale także dlatego, że istniejący
pięciopokojowy dom, o powierzchni około 300 m2
, zaspakaja potrzeby
mieszkaniowe trzech dorosłych osób. Trudno w tej sytuacji mówić o obniżeniu
wartości nieruchomości pozostającej w związku z wprowadzeniem obszaru
ograniczonego użytkowania.
Sąd nie zakwestionował stanowiska biegłego, że poziom natężenia hałasu
w strefie, w której znajduje się nieruchomość powodów, spowodował obniżenie
wartości handlowej nieruchomości. Uznał jednak, że wskazany przez powodów
przepis art. 129 ust. 2 u.p.o.ś. nie stanowi podstawy prawnej do żądania
odszkodowania z tego tytułu. Uzasadnione jest natomiast żądanie odszkodowania
w wysokości 11 200 zł z tytułu wymiany okien w domu. Wymiana okien, niezbędna
dla zapewnienia odpowiedniego klimatu akustycznego domu, należy bowiem do
wymagań technicznych budynku znajdującego się w obszarze ograniczonego
użytkowania. Koszty związane z dostosowaniem budynku do tych wymagań
stanowią zatem szkodę w rozumieniu art. 136 ust. 3 u.p.o.ś.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny - po rozpoznaniu apelacji obu stron -
oddalił obie apelacje, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawna Sądu
pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik powodów
zarzucił naruszenie art. 129 ust. 2 u.p.o.ś. przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie, art. 1 Protokołu dodatkowego Europejskiej Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, art. 21 Konstytucji oraz obrazę art. 233
§ 1, art. 328 § 2 i art. 321 § 1 k.p.c. Powołując się na te podstawy wniósł
5
o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania bądź wydanie orzeczenia reformatoryjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Naruszenie art. 129 ust. 2 u.p.o.ś. polega - zdaniem skarżących - na tym,
że Sąd Apelacyjny na skutek błędnej wykładni tego przepisu uznał, iż nie stanowi
on podstawy prawnej dochodzonego odszkodowania za szkodę spowodowaną
zmniejszeniem wartości ich nieruchomości w związku z ograniczeniem sposobu
korzystania z niej w skutek utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania dla
lotniska P.-K.
Aprobując stanowisko Sądu pierwszej instancji co do wykładni art. 129 ust. 2
u.p.o.ś., Sąd Apelacyjny trafie uznał, że hipoteza przytoczonego przepisu nie
obejmuje każdego ograniczenia korzystania z nieruchomości położonej w obszarze
ograniczonego użytkowania, ale tylko takie, które w związku utworzeniem obszaru
ograniczonego użytkowania wynikają z zakresu ograniczeń w korzystaniu
z nieruchomości wskazanego w akcie prawa miejscowego, tworzącego obszar
ograniczonego użytkowania. Przyjęta przez skarżących odmienna wykładnia art.
129 ust. 2 u.p.o.ś. pomija związek interpretowanej normy z przepisami regulującymi
utworzenie obszaru ograniczonego użytkowania.
Przepis art. 135 ust. 1 u.p.o.ś. stanowi, że jeżeli z przeglądu ekologicznego
albo oceny oddziaływania na środowisko wymaganej wskazaną w tym przepisie
ustawą, albo z analizy porealizacyjnej wynika, że mimo zastosowania dostępnych
rozwiązań technicznych, technologicznych i organizacyjnych nie mogą być
dotrzymane standardy jakości środowiska poza terenem zakładu lub innego
obiektu, to dla obiektów, do których zostały zaliczone m.in. lotniska, tworzy się
obszar ograniczonego użytkowania. Wymieniony obszar dla przedsięwzięcia
mogącego znacząco oddziaływać na środowisko lub dla zakładów, lub innych
obiektów, gdzie jest eksploatowana instalacja, która jest kwalifikowana jako takie
przedsięwzięcie, tworzy obecnie - zgodnie z art. 135 ust. 2 u.p.o.ś. - sejmik
województwa, w drodze uchwał (a wojewoda w drodze rozporządzenia, przed
nowelizacją przytoczonego przepisu), zaś dla zakładów lub innych obiektów,
nie wymienionych w art. 135 ust. 2 u.p.o.ś., rada powiatu, w drodze uchwały
(art. 135 ust. 3 u.p.o.ś.). Tworząc obszar ograniczonego użytkowania, wskazane
6
organy określają granice obszaru, ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu,
wymagania techniczne budynków oraz sposób korzystania z terenów wynikające
z postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko lub analizy
porealizacyjnej albo przeglądu ekologicznego (art. 135 ust. 3a u.p.o.ś.). Tworzące
obszar ograniczonego użytkowania uchwała sejmiku województwa (rozporządzenie
wojewody) albo uchwała rady powiatu - po ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku
urzędowym (art. 2 i art. 13 ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów
normatywnych i niektórych innych aktów prawnych, tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r.,
Nr 68, poz. 449) - stają się aktami prawa miejscowego.
Wykładnia art. 129 ust. 2 u.p.o.ś., dokonana z uwzględnieniem
przytoczonych wyżej przepisów, nie pozwala podzielić stanowiska skarżących,
że przewidziane w przytoczonym przepisie odszkodowanie za zmniejszenie
wartości nieruchomości przysługuje za jakiekolwiek – nie mające pochodzenia
normatywnego, lecz wynikające z faktycznego oddziaływania zakładu lub innego
obiektu na środowisko - ograniczenie sposobu korzystania z nieruchomości,
dotykające nieruchomość z powodu znalezienia się jej w obszarze ograniczonego
użytkowania. Nie powinno też budzić wątpliwości, że należy przyjąć, co do samego
sposobu korzystania z nieruchomości, którego ma dotyczyć ograniczenie, iż w art.
129 ust. 2 u.p.o.ś. jest mowa o ograniczeniu korzystania w dotychczasowy sposób
lub sposób zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem. Podlegająca
wykładni zawarta w art. 129 ust. 2 u.p.o.ś. norma prawna nie może być
bowiem interpretowana w oderwaniu od ustępu 1 przytoczonego artykułu wprost
wskazującego, że chodzi o takie korzystanie z nieruchomości.
Tymczasem powodowie nie zdołali wykazać, aby dochodzone przez nich
odszkodowanie było następstwem okoliczności objętych hipotezą rozumianego
w przedstawiony sposób przepisu art. 129 ust. 2 u.p.o.ś. Zarzut naruszenia
omawianego przepisu, zarówno przez błędną jego wykładnię, jak i niewłaściwe
zastosowanie, należało zatem uznać za nieuzasadniony.
Wykluczenie art. 129 ust. 2 u.p.o.ś. jako podstawy prawnej dochodzonego
roszczenia odszkodowawczego, nie oznacza jednak, że nie było podstaw od oceny
jego zasadności na innej podstawie prawnej. Zakres przytoczonych przez powodów
okoliczności faktycznych na uzasadnienie dochodzonego roszczenia pozwalał
7
bowiem na ocenę powództwa na podstawie art. 435 k.c. w związku z art. 322
u.p.o.ś. Dochodzone w sprawie odszkodowanie z tytułu zmniejszenia się wartości
nieruchomości powodowie wiązali też z funkcjonowaniem wojskowego lotniska P.-
K., które emituję hałas niepozwalający dotrzymać standardów jakości środowiska
na terenach leżących w jego sąsiedztwie w takim stopniu, że zaistniały podstawy
do utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania obejmującego nieruchomość
powodów. Szkoda w postaci straty wyrażającej się obniżeniem wartości handlowej
nieruchomości została wyliczona przez biegłego, który emitowany przez lotnisko
hałas, niepozwalający dotrzymać standardów jakości środowiska, uznał za jedyną
przyczynę zmniejszenia się wartości nieruchomości powodów na rynku
nieruchomości. Odnosząc się do opinii biegłego, również Sąd Apelacyjny - wskutek
zaaprobowania stanowiska Sądu pierwszej instancji - uznał ten stan rzeczy za
niewątpliwy. W tej sytuacji art. 321 k. p.c. - wbrew zapatrywaniu Sądu - nie stanowił
przeszkody do rozpoznania powództwa na podstawie art. 435 k.c. w związku z art.
322 u.p.o.ś. tylko dlatego, że powodowie wskazali niezaaprobowaną przez Sąd
podstawę prawną dochodzonego roszczenia w postaci art. 129 ust. 2 u.p.o.ś.
Powód zgodnie z zasadą iura novit curia nie jest zobowiązany do wskazania
podstawy prawnej roszczenia. Jeżeli przytoczone przez powoda okoliczności,
uzasadniające dochodzone przez niego roszczenie przemawiają za jego
zasadnością w całości lub w części, to sąd może powództwo w takim zakresie
uwzględnić, chociażby powód nie wskazał podstawy prawnej albo przytoczona
przez niego podstawa prawna - jak w rozpoznawanej sprawie - okazała się
niewłaściwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2006 r., IV CSK
269/06, niepubl.). Nie można zatem odmówić racji skarżącym, że zaskarżony wyrok
został wydany z naruszeniem art. 321 k.p.c.
W literaturze i w orzecznictwie przyjmuje się, że Skarb Państwa może
ponosić odpowiedzialność na podstawie art. 435 k.c. Nie ma też wątpliwości,
że lotnisko jest jednostką organizacyjną wprawianą w ruch z pomocą sił przyrody,
której istnienie i praca są uzależnione od wykorzystywania sił przyrody, bez ich
użycia nie osiągnęłaby ona celu, do jakiego została stworzona. Zmniejszenie się
wartości nieruchomości z powodu sąsiedztwa wojskowego lotniska, emitującego
hałas niepozwalający dotrzymać standardów jakości środowiska, jest stratą
8
powodującą obniżenie aktywów w majątku powodów. Nie jest to szkoda jedynie
hipotetyczna, aktualizująca się dopiero w chwili rozporządzenia prawem.
Własność nieruchomości stanowi dobro o charakterze inwestycyjnym, jest lokatą
kapitału. Warto tu przypomnieć stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 12 października 2001 r., III CZP 57/01 (OSNC 2002, nr 5,
poz. 57), że anachronizmem jest przyjmowanie różnych sposobów określania
wartości takich samych rzeczy w zależności od tego, czy są przeznaczone do
normalnego używania i korzystania przez właściciela, czy też są przeznaczone do
zbycia. W warunkach gospodarki rynkowej każda rzecz mająca wartość majątkową
może być w każdym czasie przeznaczona na sprzedaż. Zbycie rzeczy jest takim
samym uprawnieniem właściciela, jak korzystanie z niej, wobec czego traci także
znaczenie odróżnianie wartości użytkowej rzeczy od jej wartości handlowej.
Miernikiem wartości majątkowej rzeczy jest pieniądz, a jej weryfikatorem rynek.
Rzecz zawsze ma taką wartość majątkową, jaką może osiągnąć na rynku.
Należy także podkreślić, że odpowiedzialność oparta na art. 435 k.c.
nie wymaga wykazania bezprawności działania sprawcy szkody.
Doktryna i judykatura zgodnie przyjmują, że omawiana odpowiedzialność powstaje
niezależnie od winy sprawcy szkody i bez względu na to, czy szkoda powstała
w warunkach zachowania bezprawnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
7 kwietnia 1970 r., III CZP 17/1970, OSP 1971, nr 9, poz. 169, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 1981 r., IV CR 17/01, OSNC 1981, nr 11, poz. 216).
Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za
pomocą sił przyrody może uwolnić się od odpowiedzialności tylko przez wykazanie,
że szkoda nastąpiła z powodu siły wyższej, wyłącznej winy poszkodowanego lub
wyłącznej winy osoby, za którą nie ponosi odpowiedzialności.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c.).