Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 grudnia 2008 r.
I PK 96/08
Nieważna jest klauzula umowna zawierająca bezwarunkową zgodę pra-
cownika na czasową zmianę miejsca pracy w przypadkach uzasadnionych po-
trzebami pracodawcy, to jest bez określenia miejscowości, w której praca mia-
łaby być świadczona, jak również okresu, którego te zmiany dotyczą (art. 18 § 2
k.p.).
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka, Jolanta
Strusińska-Żukowska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 grudnia
2008 r. sprawy z powództwa Bogusława S. i Wiesława C. przeciwko M.K. SA w K. o
zapłatę, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie z dnia 17 grudnia 2007 r. [...]
1) o d d a l i ł skargę kasacyjną;
2) oddalił wniosek pełnomocnika powodów o zasądzenie kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
U z a s a d n i e n i e
Powodowie Bogusław S. i Wiesław C. w pozwie skierowanym przeciwko po-
zwanej M.K. SA w K. wnieśli o zasądzenie tytułem diet za podróże służbowe za
okres od 2002 r. do 2005 r. - Bogusław S. kwoty 18.146,13 zł, a Wiesław C. kwoty
20.233,13 zł, wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia wymagalności po-
szczególnych diet.
Sąd Rejonowy dla Krakowa - Nowej Huty - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Krakowie wyrokiem z dnia 3 sierpnia 2007 r. zasądził od pozwanej na rzecz
powoda Bogusława S. kwotę 11.853,64 zł i dalej idące powództwo oddalił i na rzecz
powoda Wiesława C. kwotę 15.053,55 zł, a w pozostałym zakresie postępowanie
umorzył. Z ustaleń Sądu wynikało, że powodowie byli zatrudnieni przez stronę po-
2
zwaną na podstawie umów o pracę, które w przypadkach uzasadnionych potrzebami
pracodawcy przewidywały możliwość skierowania do pracy w innym miejscu niż sie-
dziba pracodawcy, czyli poza K. Powodowie świadczyli pracę zarówno w K., jak i w
innych miejscowościach na terenie całego kraju, a także poza jego granicami - w
Szwajcarii. Z tytułu wykonywania pracy poza siedzibą pracodawcy pozwana zapew-
niała powodom bezpłatne zakwaterowanie oraz zwrot kosztów podróży, nie wypła-
cała jednak należności z tytułu diet.
Powodowie zostali skierowani do pracy w innych miejscowościach niż siedziba
pracodawcy, tj. poza K., w następujących okresach: Bogusław S. w okresie od sierp-
nia 2002 r. do października 2004 r. (na okres 448 dni) i poza granicami kraju, do
Szwajcarii - w okresie od 11 stycznia do 24 marca 2005 r., powód Wiesław C. w
okresie od sierpnia 2002 r. do września 2004 r. (na okres 518 dni) i poza granicami
kraju - do Szwajcarii w okresie od 7 października do 2 grudnia 2004 r. i od 11 stycz-
nia do 24 marca 2005 r. Świadczyli pracę zarówno w dni powszednie, jak i w soboty
oraz niedziele w zależności od potrzeb pracodawcy. Pracownicy mogli odebrać dzień
wolny od pracy w innym terminie, jednak nie wszystkim udało się skorzystać z takiej
możliwości w pełnym zakresie. Pracę w soboty i niedziele świadczyli także pracow-
nicy skierowani do pracy w Szwajcarii i z tego tytułu powodowie otrzymywali tzw.
„rozliczenia delegacji”.
Z uwagi na to, że pozwana nie przedłożyła żadnej ewidencji czasu pracy po-
wodów, choć na niej jako pracodawcy ciążył obowiązek prowadzenia takiej ewidencji,
Sąd pierwszej instancji oparł się w tym zakresie na zgodnych zeznaniach powodów,
którzy podkreślali, że wyjazdy do domów miały miejsce co najwyżej raz na dwa tygo-
dnie, a w pozostałym czasie pracowali w soboty i niedziele na polecenie pracodawcy.
Sąd nadał też walor dowodowy dziennikowi brygadzisty Krzysztofa C., wskazując, że
dziennik ten służył pracownikom pozwanej za listę obecności i dzienny raport pracy.
Zwyczajowo prowadzony był przez brygadzistów, którzy uzupełniali go na bieżąco i
traktowali jako swojego rodzaju ewidencję czasu pracy.
Sąd Rejonowy wskazał, że zgodnie z literalną wykładnią 775
k.p. należności
na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową przysługują pracownikowi wy-
konującemu na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w któ-
rej znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałym miejscem pracy. Na podstawie
delegacji ustawowej zawartej w art. 775
§ 2 k.p. wysokość oraz warunki ustalania
należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samo-
3
rządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju
oraz poza jego granicami określają rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecz-
nej z dnia 19 grudnia 2002 r. (Dz.U. Nr 236, poz. 1990 i 1991, ze zm.). Zgodnie z art.
775
§ 3 k.p. warunki wypłacania należności z tytułu podróży służbowej innemu pra-
cownikowi niż zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery bu-
dżetowej określa się w układzie zbiorowym pracy, regulaminie wynagradzania albo w
umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie
jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania. Wysokość diety nie może
być niższa od wysokości diety przysługującej pracownikom państwowej lub samo-
rządowej jednostki sfery budżetowej. W sytuacji nieuregulowania wysokości diet za
podróże służbowe pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosztów podró-
ży służbowej odpowiednio według przepisów rozporządzenia.
W ocenie Sądu pierwszej instancji wskazanie w umowach o pracę zawartych
przez pozwaną z powodami miejsca wykonywania pracy jako całego kraju, jest zbyt
ogólnikowe i w konsekwencji prowadzi do uznania, że nie zostało określone. Według
Sądu, praca powodów świadczona w innych miejscach niż siedziba pracodawcy, a
więc poza K., miała w rzeczywistości charakter podróży służbowej, z racji której po-
wodom przysługiwały diety. Sąd pierwszej instancji podniósł, że u strony pozwanej
od 1995 r. obowiązywał zakładowy układ zbiorowy pracy, a zasady wypłaty świad-
czeń związanych z czasowym wykonywaniem pracy poza siedzibą pracodawcy lub
stałym miejscem pracy zostały uregulowane w załączniku nr 4 do tego układu. Doko-
nując wykładni przywołanych przepisów, Sąd doszedł do przekonania, że postano-
wienia załącznika nr 4 do zakładowego układu zbiorowego pracy obowiązującego u
pozwanej są mniej korzystne dla pracowników niż przepisy Kodeksu pracy. Praco-
dawca zobowiązany jest bowiem jedynie do zwrotu kosztów przejazdów oraz bez-
płatnego zakwaterowania, co nie jest tożsame z pokryciem kosztów związanych z
podróżą służbową w zakresie uregulowanym w rozporządzeniach Ministra Pracy i
Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r., nie obejmuje przede wszystkim diet, a
w szczególności kosztów związanych z wyżywieniem, które pracownicy musieli sobie
zapewniać we własnym zakresie. Tym samym naruszony został art. 9 § 2 k.p., zgod-
nie z którym postanowienia układów zbiorowych pracy nie mogą być mniej korzystne
dla pracowników niż przepisy Kodeksu pracy
Sąd Rejonowy zasądził wobec tego na rzecz powodów kwoty z tytułu diet za
podróże służbowe w wysokości stanowiącej iloczyn liczby dni przepracowanych
4
przez powodów w ramach podróży służbowej i wysokości diety obowiązującej w da-
nym okresie, w tym także za pracę w sobotę i niedzielę, bowiem rozporządzenia Mi-
nistra Pracy i Polityki z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie należności za podróże
służbowe przewidują wypłatę diety za każdą dobę podróży. Wobec ograniczenia po-
wództwa przez Wiesława C. ponad kwotę 10.408 zł z tytułu diet za podróże służbowe
na terenie kraju i ponad kwotę 4.645,55 zł z tytułu pracy świadczonej w Szwajcarii z
jednoczesnym zrzeczeniem się roszczenia, Sąd na podstawie art. 355 § 1 k.p.c.
umorzył postępowanie w tym zakresie. Sąd oddalił powództwo Bogusława S. o zasą-
dzenie należności z tytułu diet w związku z oddelegowaniem powoda do pracy w
Szwajcarii w okresie od 7 października do 2 grudnia 2004 r., gdyż pozwana zakwe-
stionowała okoliczność pracy powoda w tym okresie poza granicami kraju, a powód
w żaden sposób nie wykazał zasadności swojego twierdzenia.
Apelacje od powyższego wyroku wniosła pozwana w części zasądzającej na
rzecz powodów należności i powód Bogusław S. w części oddalającej jego powódz-
two ponad zasądzoną kwotę.
Rozpoznając apelację strony pozwanej w zakresie zarzutu naruszenia prawa
materialnego polegającego na błędnej wykładni art. 29 § 1 pkt 2 k.p., art. 65 § 1 i 2
k.c. w związku z art. 300 k.p., art. 775
§ 1 i 5 k.p. prowadzącej do uznania, że pozwa-
ny był zobowiązany do zapłaty powodom diet z tytułu podróży służbowej, mimo że
powodowie nie byli delegowani poza miejsce pracy wyznaczone umową jako miejsce
jej wykonywania, Sąd Okręgowy-Sąd Pracy w Krakowie uznał ją za bezzasadną. Sąd
odwoławczy wskazał, że na podstawie art. 775
k.p. podróżą służbową jest wykony-
wanie na polecenie pracodawcy zadania służbowego poza miejscowością, w której
znajduje się siedziba pracodawcy lub poza miejscem, w którym znajduje się stałe
miejsce pracy pracownika. Z materiału dowodowego wynika, że siedzibą strony po-
zwanej był K., zaś treść § 2 umów o pracę zawartych z powodami świadczy o tym, iż
miejscem pracy pracowników pozwanej był K. Wedle § 6 tych umów, pracownik mógł
być skierowany do pracy w każdej miejscowości w przypadkach szczególnie uzasad-
nionych potrzebami pracodawcy. W ocenie Sądu, twierdzenie pozwanej, że stałym
miejscem pracy powodów była każda z miejscowości, do której zostali skierowani
przez pracodawcę w myśl § 6 umowy o pracę, jest błędne. Jako miejsce pracy, któ-
rego obowiązek określenia w umowie o pracę wynika z art. 29 k.p., należy bowiem
rozumieć bądź stały punkt w znaczeniu geograficznym, bądź pewien oznaczony ob-
szar, np. strefę określoną granicami jednostki administracyjnej podziału kraju lub w
5
inny dostatecznie wyraźny sposób. Sąd Rejonowy trafnie przyjął, że miejsce pracy
nie może być oznaczone zbyt ogólnikowo, gdyż wtedy miejsce to w istocie pozostaje
nieokreślone. Oznaczenie miejsca pracy w ten sposób, iż zakreśla się je w sposób
nieograniczony, jest próbą obejścia przepisów o podróżach służbowych i przerzuce-
nia kosztów związanych z tymi podróżami na pracowników.
W okolicznościach faktycznych tej sprawy nie ma podstaw do uznania, że
stałym miejscem pracy powodów była każda miejscowość, do której zostali skiero-
wani, skoro umowy o pracę przewidywały, iż takim miejscem jest K., a rodzaj pracy
powodów nie przesądzał, iż z samej istoty rzeczy polegała ona na przemieszczaniu
się.
W ocenie Sądu Okręgowego nie do przyjęcia jest również argumentacja po-
zwanej, sprowadzająca się do twierdzenia, że powodowie świadcząc pracę poza K.,
nie wykonywali zadania służbowego, lecz czynności umówione pomiędzy stronami
stosunku pracy, a ponadto, że praca podczas wyjazdów nie była świadczona na po-
lecenie pracodawcy, a na podstawie porozumienia pozwanej z powodami. Zdaniem
Sądu odwoławczego, powodowie, gdy wyjeżdżali świadczyć pracę do różnych miej-
scowości, wykonywali tam zadanie służbowe. Wiadomym było bowiem, że po wyko-
naniu danego zadania powodowie mieli powrócić do K. - tymczasowość wykonania
zadania poza K. była zatem z góry założona przez strony stosunku pracy. Powodo-
wie, udając się do pracy w różnych miejscowościach, nie czynili tego w sposób re-
gularny, natomiast za każdym razem miejsce było wyznaczane przez pracodawcę.
Ponadto Sąd podkreślił, że wyrażenie przez powodów „bezwarunkowej” zgody na
wyjazd nie zmienia oceny, iż w istocie nie mieli wpływu na miejsce wykonywania
czynności pracowniczych. Pogląd, że strony w sposób konkludentny zmieniły miejsce
wykonywania pracy, w ocenie Sądu, nie znajduje uzasadnienia, skoro to pracodawca
decydował o miejscu wykonywania pracy przez pracowników.
Sąd drugiej instancji wskazał, że prawidłowo Sąd Rejonowy ustalił, że wyjazdy
powodów stanowiły podróże służbowe i prawidłowo zastosował przepisy prawa
materialnego, stwierdzając że pozwana w istocie doprowadziła do naruszenia art. 9 §
2 k.p. poprzez nieustalenie w układzie zbiorowym pracy zasad przyznawania
należności z tytułu diet, które przysługiwały wedle rozporządzenia. W konsekwencji
przepisy układu zbiorowego pracy obowiązujące u pozwanej były mniej korzystne niż
przepisy prawa pracy powszechnie obowiązującego i zasadnym było zasądzenie
należności z tytułu diet na mocy art. 775
k.p. oraz przepisów rozporządzenia.
6
Rozpoznając apelację Bogusława S., Sąd drugiej instancji uznał ją za czę-
ściowo zasadną i stwierdził, że zebrane w sprawie dowody pozwalają, wbrew od-
miennej ocenie Sądu Rejonowego, na przyjęcie, że powód przebywał w podróży
służbowej w Szwajcarii w okresie od 7 października do 2 grudnia 2004 r. Zasądzając
na rzecz powoda należności z tytułu diet, Sąd uwzględnił, że pozwana wypłaciła ty-
tułem zaliczki na poczet diet należnych powodowi za pracę świadczoną w Szwajcarii
za 2004 r. kwotę 1.995,84 zł i uwzględnił tylko różnicę między kwotą żądaną przez
powoda - 3.741,11 zł, a wypłaconą zaliczką.
W konsekwencji Sąd Okręgowy - Sąd Pracy w Krakowie wyrokiem z dnia 17
grudnia 2007 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od strony po-
zwanej na rzecz powoda Bogusława S. 1.745,27 zł z ustawowymi odsetkami od 11
stycznia 2005 r., w pozostałym zakresie apelację powoda oddalił (pkt I i II), oddalił
apelację strony pozwanej (pkt III).
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku pozwana Spółka zaskarżyła wy-
rok Sądu Okręgowego w części uwzględniającej powództwo (pkt I) oraz w części
oddalającej apelację pozwanej (pkt III), zarzucając:
I. naruszenie prawa materialnego: - poprzez błędną wykładnię art. 29 § 1 pkt 2
k.p. w zw. z art. 65 § 1 i § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p. polegającą na nieprzyjęciu,
że zapisy § 6 umów o pracę powodów, stanowiące, iż w przypadkach uzasadnionych
potrzebami pozwanego pracodawcy, pracownik może zostać skierowany do pracy w
innym miejscu niż K., na co pracownik wyraził zgodę, ustanawiają ruchome miejsce
pracy; - poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 775
§ 1 k.p. i § 4
ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w
sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracowni-
kowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z
tytułu podróży służbowej na obszarze kraju (Dz.U. Nr 236, poz. 1990 ze zm.) oraz §
4 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 19 grudnia 2001 r. w
sprawie szczególnych zasad ustalania oraz wysokości należności przysługujących
pracownikowi, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju (Dz.U. Nr 151, poz. 1720
ze zm.), polegające na uznaniu, że świadczenie pracy w zmieniających się miejscach
pracy w ramach ruchomego miejsca pracy jest podróżą służbową, co doprowadziło
do niewłaściwego zastosowania rozporządzeń i w konsekwencji do zasądzenia na
rzecz powodów diet z tytułu podróży służbowej, a także stwierdzenia, iż powodowie
wykonywali pracę na polecenie pracodawcy także poza granicami kraju, w szczegól-
7
ności w Szwajcarii, mając wybór świadczenia pracy na terenie kraju lub za granicą; -
poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 6 ust. 6 Zakładowego
Układu Zbiorowego Pracy z dnia 30 kwietnia 2002 r. zawartego pomiędzy pozwaną,
a Komisją Międzyzakładową NSZZ „Solidarność M.K.” SA i Związkiem Zawodowym
„B.” Zarządem Międzyzakładowym M.K. SA i § 1 i 2 Załącznika nr 4 tego Układu w
związku z art. 9 § 2 k.p. polegające na przyjęciu, że art. 6 ust. 6 Zakładowego Układu
Zbiorowego Pracy z dnia 30 kwietnia 2002 r. i § 1 i 2 Załącznika nr 4 do tego układu
regulują prawa pracowników w związku z podróżą służbową, a w konsekwencji jako
mniej korzystne dla pracowników powinny być zastąpione przez przepisy Kodeksu
pracy i aktów wykonawczych.
II. naruszenie przepisów postępowania: - art. 328 § 2 w związku z art. 391
k.p.c., poprzez niewyjaśnienie podstawy prawnej wyroku; - art. 385 k.p.c., poprzez
jego niezastosowanie, mimo że apelacja powodów jest bezzasadna.
Z powołaniem się na powyższe zarzuty, skarżąca wniosła o uchylenie zaskar-
żonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowe-
mu, ewentualnie o uchylenie wyroku w części zaskarżonej i oddalenie powództw.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zważywszy, że właściwe zastosowanie przepisów prawa materialnego i kon-
sekwencji stąd wynikających uwarunkowane jest prawidłowością ustaleń faktycz-
nych, w pierwszej kolejności rozważenia wymaga podstawa skargi kasacyjnej prze-
widziana w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się w
kwestii dopuszczalności skutecznego powołania się w skardze kasacyjnej na zarzut
wadliwego uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji (art. 328 § 2 k.p.c. w
związku z art. 391 § 1 k.p.c.). W orzecznictwie dotyczącym tego zagadnienia ugrun-
towało się zapatrywanie, zgodnie z którym sporządzenie uzasadnienia w sposób nie
w pełni odpowiadający stawianym mu wymaganiom może stanowić usprawiedliwioną
podstawę skargi kasacyjnej wyjątkowo wtedy, gdy przedstawione w nim motywy nie
pozwalają na przeprowadzenie kontroli kasacyjnej zaskarżonego orzeczenia. Jedy-
nie bowiem w takim wypadku uchybienie art. 328 § 2 k.p.c. może być - w świetle art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. - uznane za mogące mieć wpływ na wynik sprawy (por. posta-
nowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2002 r., II CKN 1368/00, niepubliko-
8
wane; wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, niepubliko-
wany, 18 marca 2003 r., IV CKN 1862/00, niepublikowany).
Przytoczona przez skarżącego argumentacja odnośnie do zarzutu naruszenia
art. 328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c. nie pozwala uznać, aby uzasadnienie zaskar-
żonego wyroku dotknięte było wskazanymi wyżej wadami. Skarżący z powołaniem
się na wymieniony przepis kwestionuje uzasadnienie orzeczenia Sądu Okręgowego
poprzez brak wskazania „dokładnej podstawy prawnej wyroku”, w szczególności nie-
podjęcie „polemiki prawnej w przedmiocie orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 20
lutego 2007 r. ze względu na brak uzasadnienia w elektronicznych zasobach prawni-
czej literatury Sądu”, co jest zabiegiem chybionym, albowiem wyjaśnienie podstawy
prawnej polega na przytoczeniu przepisów regulujących sporny stosunek prawny, a
także wyjaśnieniu, dlaczego w konkretnej sytuacji prawnej mają one zastosowanie i
w jaki sposób wpływają na rozstrzygnięcie sprawy. Te elementy w pisemnych moty-
wach orzeczenia Sądu drugiej instancji zostały zaś zawarte i wyjaśnione w sposób
umożliwiający kontrolę zaskarżonego wyroku.
Brak jest również podstaw do uznania, że usprawiedliwiony jest zarzut naru-
szenia art. 385 k.p.c. Przytoczony przepis - jak wskazywał już na to Sąd Najwyższy -
jest adresowany do sądu drugiej instancji i przesądza o tym, w jaki sposób ma on
rozstrzygnąć sprawę, jeżeli stwierdzi, że apelacja jest bezzasadna. O jego narusze-
niu mogłaby być zatem mowa jedynie wtedy, gdyby Sąd Okręgowy stwierdził, że
apelacja jest zasadna, a jej nie uwzględnił, czego skarżący nie zarzuca. Natomiast
sąd drugiej instancji nie narusza art. 385 k.p.c., jeżeli uwzględni apelację na podsta-
wie oceny, że jest ona zasadna, niezależnie od twierdzenia strony przeciwnej, iż była
bezzasadna (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1997 r., I
PKN 403/97, OSNAPiUS 1998 nr 20, poz. 602, czy wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7 lipca 2000 r., I PKN 711/99, OSNAPiUS 2002 nr 1, poz. 13).
Odnosząc się natomiast do zarzutów sformułowanych w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej, stwierdzić należy, że według art. 775
§ 1 k.p., pracownikowi
wykonującemu na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w
której znajduje się siedziba pracodawcy, lub poza stałym miejscem pracy przysługują
należności na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową. Z przepisu tego
wynika zatem, że podróżą służbową jest wykonywanie na polecenie pracodawcy za-
dania służbowego poza miejscem pracy rozumianym jako miejscowość będąca sie-
dzibą pracodawcy, jeżeli tam pracownik ma swoje stanowisko pracy, albo inne miej-
9
sce, w którym pracownik jest obowiązany wykonywać obowiązki pracownicze w po-
zostałych przypadkach. Określenie w umowie o pracę miejsca jej wykonywania (art.
29 § 1 pkt 2 k.p.) służyć ma przede wszystkim wyraźnemu określeniu punktu, jed-
nostki, czy obszaru, w którym pracownik ma świadczyć swoje obowiązki, znajdując
się w umówionym między stronami miejscu pracy, a więc bez potrzeby sięgania
przez pracodawcę po instrumenty prawne dopuszczające w określonych sytuacjach
zmianę tego miejsca. Nie budzi wątpliwości, że podróż służbowa stanowi nietrwałą
zmianę miejsca wykonywania pracy przez pracownika. Celem art. 775
§ 1 k.p. jest
zrekompensowanie pracownikowi wydatków zwiększonych właśnie dlatego, że wy-
konuje zadanie poza swoim miejscem pracy, wobec czego z tego punktu widzenia
używane przez przepis pojęcie „stałe miejsce pracy” odpowiada pojęciu „miejsce wy-
konywania pracy” z art. 29 § 1 pkt 2 k.p. Przepis art. 29 § 1 pkt 2 k.p. nie wymaga,
aby umowa określała stałe miejsce pracy. Wprowadzenie do Kodeksu pracy tego
przepisu nastąpiło na skutek implementacji dyrektywy Rady 91/533/EWG z dnia 14
października 1991 r. w sprawie obowiązku pracodawcy dotyczącego informowania
pracowników o warunkach stosowanych do umowy lub stosunku pracy, która w art. 2
ust. 2 lit. b stanowi, że do zasadniczych aspektów umowy należy informacja o miej-
scu pracy, a w przypadku braku stałego lub głównego miejsca pracy stwierdzenie
okoliczności, że pracownik jest zatrudniony w różnych miejscach. Z przepisu tego
wynika zatem, że miejsce pracy uwidocznione w umowie powinno odpowiadać rze-
czywistemu stanowi rzeczy i być wyraźnie oznaczone, także wówczas, gdy pracow-
nik wykonuje swoje obowiązki w kilku miejscach.
Zaakceptować należy zaś stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uza-
sadnieniu wyroku z dnia 11 kwietnia 2001 r., I PKN 350/00 (OSNP 2003 nr 2, poz.
36), że „miejsce pracy najściślej związane jest z jej rodzajem”. Można go zatem
scharakteryzować jako przestrzeń, w której pracownik zobowiązany jest do dokony-
wania aktów staranności składających się na świadczenie pracy.
Strona pozwana prowadzi budowy w różnych miejscowościach, wobec czego
jej pracownicy mogli wykonywać swoje obowiązki na budowach zlokalizowanych w
jednej miejscowości, albo w wielu miejscowościach. Rodzaj pracy nie przesądzał
zatem o ich miejscu pracy, wobec czego nie można uznać, jak sugeruje skarżący, iż
sam fakt zatrudniania ich przez przedsiębiorstwo budowlane jest wystarczający do
stwierdzenia, że ich miejsce pracy było „ruchome”. Ten warunek umowy podlegał
uzgodnieniu między stronami umowy o pracę, a treść tych uzgodnień uwidoczniona
10
została w pisemnej umowie o pracę. Należy w pełni zaaprobować stanowisko Sądu
odwoławczego, iż według treści umów o pracę zawartych z powodami, ich miejscem
pracy był wyłącznie K. Tylko tę miejscowość wymieniono bowiem w § 2 umów jako
miejsce wykonywania pracy przez powodów. Z § 6 tych umów nie wynika, ażeby
pracownicy mieli obowiązek wykonywania pracy w innych, określonych konkretnie,
albo opisowo, miejscowościach. Wręcz przeciwnie, z tego warunku umowy płynie
jednoznaczny wniosek, iż miejscem wykonywania pracy przez powodów był K., skoro
wskazano w nim, że „w przypadkach uzasadnionych potrzebami pracodawcy pra-
cownik może zostać skierowany do pracy w innym miejscu, niż miejsce określone w
§ 2 umowy”, tj. miejsce wykonywania pracy - K. Nie ma podstaw do uznania za trafne
twierdzeń skarżącego, iż łączne odczytanie powołanych wyżej postanowień umowy
pozwala na przyjęcie, iż miejsca pracy powodów były ruchomymi (zmiennymi) miej-
scami pracy. Miejsce pracy nie może bowiem pozostać nieokreślone (każda miej-
scowość, do której pracownik zostanie skierowany), lecz konieczne jest jego wyraźne
oznaczenie, jako stałego punktu w znaczeniu geograficznym, albo pewnego obszaru,
co trafnie zauważył Sąd odwoławczy. W każdym razie nie jest możliwe zakreślenie
miejsca pracy w sposób nieograniczony, do której to konkluzji sprowadziłoby się
uwzględnienie twierdzeń skarżącego, iż miejscem pracy powodów był K. i każda inna
miejscowość, w której na polecenie pracodawcy wykonywali przez pewien czas ro-
boty budowlane. Prowadziłoby to bowiem, jak słusznie podkreślił Sąd drugiej instan-
cji, do obchodzenia przepisów o podróżach służbowych i przerzucania na pracowni-
ków kosztów związanych z tymi podróżami. Poglądowi forsowanemu przez skarżą-
cego, iż zapisy § 6 umów o pracę ustanawiają tzw. „ruchome miejsce pracy” przeczy
nadto treść tego postanowienia umowy, zgodnie z którym skierowanie do pracy w
innym miejscu niż K. może nastąpić w przypadkach uzasadnionych potrzebami pra-
codawcy, na co pracownik wyraża zgodę. Wykonywanie pracy w umówionym między
stronami miejscu należy do obowiązków pracowniczych, nie musi być więc uzasad-
nione żadnym szczególnymi potrzebami pracodawcy, ani nie zależy od zgody wyra-
żonej przez pracownika. Taka zgoda wymagana jest zaś, gdy dochodzi do zmiany
tego istotnego warunku umowy o pracę, jakim jest określenie miejsca pracy, w innym
trybie niż wypowiedzenie warunków pracy (art. 42 k.p.). Treść umów o pracę zawar-
tych z powodami nie budzi zatem wątpliwości co do tego, iż ustalonym między stro-
nami miejscem pracy był jedynie K.
11
Do rozważenia pozostaje, czy kierowane do powodów polecenia wykonywania
pracy w innych miejscowościach mogą nie być uznane za podróż służbową z uwagi
na to, iż zgodnie z treścią umów o pracę wyrazili bezwarunkową zgodę na świadcze-
nie pracy poza K. w przypadkach uzasadnionych potrzebami pracodawcy.
Jak bowiem trafnie stwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 20
lutego 2007 r., II PK 165/06 (OSNP 2008 nr 7-8, poz. 97) „do konstytutywnych ele-
mentów pojęcia podróży służbowej należy wykonywanie przez pracownika zadania
służbowego określonego w drodze polecenia pracodawcy. Odbywanie podróży na
polecenie pracodawcy przesądza o charakterze tej formy delegowania i stanowi uza-
sadnienie dla określania jej mianem podróży „służbowej". Zważywszy na charakter
polecenia pracodawcy jako aktu konkretyzującego obowiązki pracownika, nie może
ono, w odróżnieniu od wypowiedzenia i porozumienia zmieniającego, prowadzić do
zmiany istotnych warunków pracy lub płacy. W rezultacie pracodawca nie może na
tej drodze zmienić rodzaju pracy uzgodnionego w umowie o pracę ani zmienić
uzgodnionego stałego miejsca pracy. Zadanie służbowe wyznaczone poleceniem
podróży służbowej musi się zatem mieścić w uzgodnionym rodzaju pracy pracow-
nika, chyba że pracodawca jednocześnie powierza pracownikowi na okres nieprze-
kraczający trzech miesięcy wykonywanie innej pracy na podstawie art. 42 § 4 k.p. Z
przepisów regulujących podróż służbową nie wynika natomiast zakaz delegowania
pracownika niemającego charakteru podróży służbowej. W szczególności takim, nie-
będącym podróżą służbową, delegowaniem jest podjęcie się przez pracownika odby-
cia podróży połączonej z wykonaniem określonej pracy na podstawie porozumienia
zawartego z pracodawcą. W takim przypadku nie znajdą zastosowania przepisy
określające należności przysługujące pracownikowi z tytułu podróży służbowej. Doty-
czą one bowiem jedynie delegowania mającego charakter podróży służbowej, tj. de-
legowania „narzuconego" pracownikowi w drodze polecenia zobowiązującego go do
odbycia takiej podróży”.
W okolicznościach niniejszej sprawy nie można uznać jednak, jak słusznie
przyjął Sąd drugiej instancji, że wykonywanie przez powodów pracy w innych miej-
scowościach niż K. było wynikiem porozumienia między nimi a pozwaną prowadzą-
cego do okresowej zmiany stałego miejsca pracy. Na czynność nazywaną porozu-
mieniem stron składają się oświadczenia woli pracownika i pracodawcy. Strony
umowy o pracę mają prawo dokonania zmian warunków tej umowy w wyniku dwu-
stronnej czynności prawnej, która zostaje podjęta i wywołuje skutek prawny z chwilą
12
złożenia przez obie strony - pracownika i pracodawcę - zgodnych oświadczeń woli
zmierzających do dokonania zmian w określony sposób i w określonym terminie.
Zmiana warunków umowy o pracę na mocy porozumienia stron może nastąpić z ini-
cjatywy każdej ze stron stosunku pracy. Wystąpienie z taką propozycją stanowi w
istocie ofertę zgodnej modyfikacji warunków umowy, do której stosuje się odpowied-
nio - na podstawie art. 300 k.p. - przepisy art. 66 i następne k.c. Z art. 66 § 1 k.c. wy-
nika zaś, że oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli
określa istotne postanowienia tej umowy. W przypadku, gdy umową stron ma być
objęta czasowa zmiana miejsca pracy, nie budzi wątpliwości, że do jej istotnych po-
stanowień należy zarówno miejsce, w którym praca ma być wykonywana, jak i okres,
przez który taka zmiana będzie obowiązywać. W sytuacji, gdy pracodawca proponuje
pracownikowi bliżej nieokreśloną (ani co czasu, ani co do miejsca) zmianę tego wa-
runku umownego, nie można zatem uznać, że składa ofertę zawarcia porozumienia
w przedmiocie modyfikacji treści stosunku pracy. Już z tego wynika, że zawarta w
umowie o pracę bezwarunkowa zgoda pracownika na zmianę miejsca pracy, bez
określenia miejscowości, w której praca miałyby być świadczona, jak również okresu,
którego te zmiany dotyczą, nie jest porozumieniem stron w przedmiocie zmiany wa-
runków umowy.
W takiej sytuacji klauzula ta mogłaby zostać uznana za ważną tylko po przyję-
ciu, że jest ona bardziej korzystna dla pracownika niż przepisy prawa pracy (art. 18 §
2 k.p.). Bezwarunkowa zgoda pracownika na zmianę umówionego miejsca pracy,
bez określenia, w jaki sposób i kiedy ma to nastąpić, jest zaś w sposób oczywisty
niekorzystna dla pracownika, praktycznie uchyla bowiem wszelkie normy ochronne
prawa pracy, powoduje całkowity brak stabilizacji zatrudnienia, a nadto przerzuca na
pracowników, co słusznie zauważył Sąd drugiej instancji, koszty obciążające praco-
dawcę w przypadku polecenia wykonywania zadania służbowego poza miejscem
pracy. W wyroku z dnia 2 października 1990 r., I PR 279/90 (niepublikowany), Sąd
Najwyższy wypowiedział pogląd, że „jest sprzeczne z zasadami współżycia społecz-
nego i narusza interes pracownika jego oświadczenie, w rezultacie którego zakład
pracy otrzymuje pełną swobodę co do określenia daty, w jakiej umowa o pracę ma
przestać obowiązywać i w ten sposób otrzymuje prawo decyzji co do faktycznego
spowodowania rozwiązania stosunku pracy w każdej chwili", natomiast w uchwale z
dnia 15 kwietnia 1994 r., I PZP 14/94 (OSNAPiUS 1994 nr 3, poz. 40), zajął stanowi-
sko, iż klauzula umowna upoważniająca pracodawcę i pracownika do rozwiązania
13
stosunku pracy ze skutkiem natychmiastowym, bez podania przyczyny, na zasadzie
porozumienia stron jest nieważna. Orzeczenia te wspierają przedstawioną powyżej
ocenę prawną sytuacji faktycznej istniejącej w niniejszej sprawie, albowiem jakkol-
wiek dotyczą postanowień umownych odnoszących się do rozwiązania stosunku
pracy, to rozstrzygają problem analogiczny do rozważanego, a mianowicie co do
ważności klauzul umownych, zgodnie z którymi pracownik wyraża zgodę na podej-
mowanie przez pracodawcę bez żadnych ograniczeń takich czynności w łączącym
strony stosunku pracy, których dokonanie w braku takiej klauzuli nie byłoby możliwe
bez spełnienia wymogów wynikających z przepisów prawa (art. 42 k.p. w okoliczno-
ściach niniejszej sprawy).
Konkludując, Sąd Okręgowy prawidłowo przyjął, iż odbywające się na polece-
nie pracodawcy wykonywanie przez powodów czynności poza ich miejscem pracy,
jakim był K., było podróżą służbową w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p., z tytułu której pra-
cownicy mieli prawo do diet. Jeżeli zatem przepisy prawa zakładowego (układ zbio-
rowy pracy) takiej należności za okres wykonywania przez pracowników zadań poza
ich miejscem pracy nie przewidywały, to były w tym zakresie mniej korzystne dla pra-
cowników od przepisów prawa pracy (art. 775
§ 3 i § 4 k.p.), co trafnie Sąd drugiej
instancji ocenił jako naruszenie art. 9 § 2 k.p.
Skarga kasacyjna strony pozwanej nie ma zatem usprawiedliwionych pod-
staw, wobec czego Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak w punk-
cie 1 sentencji.
Rozpoznając wniosek pełnomocnika powodów o zasądzenie kosztów postę-
powania kasacyjnego, Sąd Najwyższy wziął natomiast pod uwagę, że zgodnie z
utrwalonym w orzecznictwie poglądem, sformułowanym w postanowieniu Sądu Naj-
wyższego z dnia 27 października 1998 r., III CKN 805/98 (OSNC 1999 nr 4, poz. 79),
za złożenie odpowiedzi na skargę kasacyjną adwokatowi lub radcy prawnemu przy-
sługuje wynagrodzenie jak za sporządzenie i wniesienie skargi. Strona przeciwna
może wnieść do sądu drugiej instancji odpowiedź na skargę kasacyjną w terminie
dwutygodniowym od doręczenia jej skargi (art. 3987
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c.). Nie
stanowi odpowiedzi na skargę tak nazwane pismo procesowe, wniesione po upływie
ustawowego terminu do dokonania tej czynności (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia: 16 maja 2002 r., IV CKN 1071/00, OSNC 2003 nr 9, poz. 120, 14 marca 2003
r., V CKN 1733/00, LEX nr 80249, czy 7 maja 2003 r., IV CKN 113/01, LEX nr
141392). W konsekwencji, nie wywołuje ono skutków w zakresie zawartego w nim
14
wniosku o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyj-
nym, obejmujących sporządzenie i wniesienie odpowiedzi na skargę kasacyjną (art.
167 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 39821
k.p.c.). Ze wskazanych przyczyn
nie może być uwzględniony wniosek pełnomocnika powodów o zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego, zawarty w piśmie określonym jako odpowiedź na skargę
kasacyjną, które złożone zostało po upływie terminu do podjęcia tej czynności, bo
dnia 5 maja 2008 r., podczas gdy skargę kasacyjną strony pozwanej doręczono mu
w dniu 8 kwietnia 2008 r.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w punkcie 2 sentencji.
========================================