Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 18 grudnia 2008 r., III CZP 125/08
Sędzia SN Zbigniew Strus (przewodniczący)
Sędzia SN Marian Kocon
Sędzia SN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Jana M. przy uczestnictwie Marianny S. i
Skarbu Państwa – Agencji Nieruchomości Rolnych w W. o zniesienie
współwłasności, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu
18 grudnia 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Poznaniu postanowieniem z dnia 3 października 2008 r.:
„Czy osoba, która będąc właścicielem gruntu objętego postępowaniem
scaleniowym przeprowadzonym na podstawie ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o
scaleniu i wymianie gruntów (Dz.U. Nr 11, poz. 80) w brzmieniu sprzed wejścia w
życie ustawy z dnia 24 lutego 1989 r. o zmianie ustawy o scalaniu gruntów (Dz.U.
Nr 10, poz. 55) i nie będąc uczestnikiem postępowania scaleniowego staje się
współwłaścicielem nieruchomości poscaleniowej w skład której trafił jej grunt,
współwłaścicielem nieruchomości wydzielonej tytułem ekwiwalentu uczestnikowi
postępowania scaleniowego, który wniósł ten grunt do postępowania, czy też
zachowuje wyłączne prawo własności gruntu w granicach sprzed postępowania
scaleniowego bez potrzeby dokonywania zniesienia współwłasności nieruchomości
poscaleniowej, do której trafił jej grunt?”
podjął uchwałę:
Nieruchomość wydzielona w wyniku scalenia przeprowadzonego na
podstawie ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów
(Dz.U. Nr 11, poz. 80 ze zm.) w zamian za grunty stanowiące własność
uczestnika postępowania oraz innego właściciela, nieuczestniczącego w tym
postępowaniu, stanowi przedmiot ich współwłasności.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w Grodzisku Wielkopolskim postanowieniem wstępnym z dnia
21 stycznia 2008 r. uznał za uzasadniony co do zasady wniosek o zniesienie
współwłasności nieruchomości wskazanych przez wnioskodawcę Jana M. Przyjął,
że współwłasność tych nieruchomości powstała w wyniku postępowania
scaleniowego, w którym nie uczestniczyli spadkodawcy wnioskodawcy, mimo że
grunty objęte postępowaniem scaleniowym stanowiły ich własność.
Przy rozpoznaniu apelacji od tego postanowienia Sąd Okręgowy w Poznaniu
powziął wątpliwość co do sytuacji prawnej osoby, która nie była uczestnikiem
postępowania scaleniowego, a jej grunty zostały rozdysponowane pomiędzy
uczestników postępowania scaleniowego. Przy uwzględnieniu, że postępowanie
scaleniowe toczyło się na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o
scalaniu i wymianie gruntów (Dz.U. Nr 11, poz. 80 – dalej: "u.s.w.g."), a art. 25 ust.
1 tej ustawy wskazywał, że decyzja o zatwierdzeniu projektu scalenia nie przesądza
tytułu własności gruntów wydzielonych w zamian za grunty posiadane przed
scaleniem, Sąd drugiej instancji uznał, iż możliwe jest przyjęcie kilku koncepcji
sytuacji prawnej właściciela gruntów, który nie był uczestnikiem postępowania
scaleniowego. Odwołując się do poglądów prezentowanych na ten temat w
literaturze i rozbieżnych stanowisk występujących w orzecznictwie, Sąd Okręgowy
uznał, że wymaga wyjaśnienia, czy taka osoba staje się współwłaścicielem
nieruchomości poscaleniowej, w skład której wszedł jej grunt, współwłaścicielem
nieruchomości wydzielonej tytułem ekwiwalentu uczestnikowi postępowania
scaleniowego, który wniósł ten grunt do postępowania scaleniowego, czy też
zachowuje prawo własności gruntu w granicach sprzed postępowania scaleniowego
i zagadnienie to przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na podstawie
art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Okręgowy przyjął zasadnie, że w rozpoznawanej sprawie należało
uwzględnić stan prawny wynikający z ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i
wymianie gruntów w pierwotnym brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 24
lutego 1989 r. o zmianie ustawy o scalaniu gruntów (Dz.U. Nr 10, poz. 55), wymaga
jednak podkreślenia, iż zmiana przepisów regulujących skutki decyzji
zatwierdzającej projekt scalenia dla stosunków własnościowych nie była dla oceny
rozstrzyganego zagadnienia szczególnie istotna. Nowe brzmienie art. 25 ust. 1
u.s.w.g. wprowadzone przepisami ustawy z dnia 24 lutego 1986 r. różniło od
dotychczasowego zastąpieniem sformułowania „decyzja ta nie przesądza tytułu
własności gruntów” zwrotem „decyzja ta nie narusza praw osób trzecich do
gruntów”. Pozwala to przyjąć, że wykładnia art. 25 ust. 1 u.s.w.g. w pierwotnym
brzmieniu zachowała aktualność także w zmienionym stanie prawnym.
Ocena sytuacji prawnej osoby, która nie była uczestnikiem postępowania
scaleniowego obejmującego grunty stanowiące jej własność wymaga uwzględnienia
skutków decyzji zatwierdzającej projekt scalenia (dalej: "decyzja scaleniowa"). W
świetle przepisu ustawy stwierdzającego, że decyzja scaleniowa nie przesądza
tytułu własności gruntów wydzielonych w zamian za grunty posiadane przed
scaleniem (nie narusza praw osób trzecich do tych gruntów) w literaturze i
orzecznictwie prezentowane jest stanowisko, że z punktu widzenia stosunków
własnościowych decyzja scaleniowa ma charakter deklaratoryjny (por. orzeczenie
Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1950 r., C 217/50, OSN 1952, Nr 1, poz. 8,
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 1970 r., III CZP 12/70, OSNCP 1970, nr
11, poz. 195 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 1979 r., IV CR
349/79, OSNCP 1980, nr 4, poz. 70). Stanowisko to jest w pełni usprawiedliwione
również z tego względu, że uczestnikami postępowania scaleniowego są nie tylko
właściciele gruntów, ale również ich samoistni posiadacze. Wobec tych osób
decyzja scaleniowa nie może stanowić podstawy nabycia własności gruntów
przydzielonych im w ramach scalenia.
Decyzja scaleniowa wywiera jednocześnie skutek konstytutywny w zakresie
sposobu podziału gruntów w tym znaczeniu, że powoduje powstanie nowych
nieruchomości. Nowy sposób podziału gruntów objętych scaleniem, wynikający z
decyzji scaleniowej, realizuje określony w ustawie cel postępowania scaleniowego.
Nie można zatem zakładać, że ochrona prawa własności gruntów przysługującego
przed przeprowadzeniem scalenia, przewidziana w art. 25 ust. 1 u.s.w.g. dla osób,
które nie były uczestnikami postępowania scaleniowego, które skutkuje
zniweczeniem wyników postępowania scaleniowego. Dodatkowe ograniczenie
stanowi w tym zakresie, przy dochodzeniu przez te osoby ochrony na podstawie
przepisów prawa cywilnego, skutek postępowania scaleniowego wynikający z
wydania decyzji administracyjnej, która nie może być podważona w postępowaniu
sądowym. Już z tych względów należy odrzucić koncepcję, że właściciel gruntów
objętych scaleniem, który nie był uczestnikiem postępowania scaleniowego,
zachowuje prawo własności gruntów w granicach sprzed postępowania
scaleniowego, oznaczałoby to bowiem ochronę jego praw wyłączającą skutek
przeprowadzonego postępowania scaleniowego. Naruszałoby to także interesy i
prawo własności uczestników postępowania scaleniowego, którym przydzielono
grunty takich właścicieli i podważało stabilność nowego podziału gruntów.
Przeciwko temu przemawia również analiza art. 25 ust. 1 u.s.w.g., który stanowi, że
decyzja scaleniowa nie przesądza tytułu własności gruntów „wydzielonych w
zamian za grunty posiadane przed scaleniem". Uprawnienia wynikające z art. 25
ust. 1 u.s.w.g. nie odnoszą się zatem do gruntów z okresu poprzedzającego
scalenie (gruntów przedscaleniowych).
Na gruncie tego przepisu może budzić wątpliwość, czy użyte w nim pojęcie
„gruntów wydzielonych w zamian za grunty posiadane przed scaleniem” dotyczy
gruntów, w skład których zostały włączone grunty przedscaleniowe, czy też gruntów
przyznanych jako ekwiwalent za te grunty. W tym zakresie nie ma jednolitości
poglądów zarówno w literaturze, jak i orzecznictwie. Nie może jednocześnie budzić
wątpliwości, że wykluczona jest taka wykładnia pojęcia gruntów wydzielonych w
zamian za grunty posiadane przed scaleniem, która pozwalałaby na uznawanie za
nie obu rodzajów wskazanych wyżej gruntów.
Zawarte w art. 25 ust. 1 u.s.w.g. nawiązanie do tytułu własności gruntów
wydzielonych w zamian za grunty posiadane przed scaleniem nakazuje przyjąć, że
właściciel gruntów, który nie był uczestnikiem postępowania scaleniowego
zachowuje swoje uprawnienie w odniesieniu do gruntów przyznanych jako
ekwiwalent za jego grunty (wydzielonych w zamian za grunty posiadane przed
scaleniem). Jeżeli zatem uczestnikiem postępowania scaleniowego był samoistny
posiadacz gruntów stanowiących własność innej osoby, nieruchomość przyznana
jako ekwiwalent za te grunty będzie stanowiła własność osoby, której grunty objęto
scaleniem. Tego rodzaju rozwiązanie uwzględnia również w maksymalnym stopniu
cel i skutki postępowania scaleniowego, które prowadzi do nowego podziału
nieruchomości.
Uwzględniając to stanowisko oraz reguły wykładni językowej art. 25 ust. 1
u.s.w.g., trzeba również odrzucić koncepcję, że właściciel gruntu, niebędący
uczestnikiem postępowania scaleniowego, nabywa prawo własności nowej
nieruchomości poscaleniowej, do której weszły jego grunty z okresu
poprzedzającego scalenie. Należy podkreślić, że tego rodzaju rozwiązanie miałoby
również poważny mankament praktyczny, nie jest bowiem wykluczone, że w
postępowaniu scaleniowym grunty przedscaleniowe jednego właściciela są
przydzielane do większej liczby nowo tworzonych nieruchomości. Mogłoby to
powodować konieczność zmiany stanu prawnego znacznej liczby nieruchomości
utworzonych po przeprowadzeniu postępowania scaleniowego. Z kolei ich
właściciele zostaliby w części pozbawieni ekwiwalentu za swoje grunty
przedscaleniowe.
Nie można również pominąć, że zasada ochrony prawa do nieruchomości
wydzielonej jako ekwiwalent za grunty przedscaleniowe uwzględnia w największym
stopniu reguły obowiązujące przy tworzeniu nowych nieruchomości w postępowaniu
scaleniowym. Przepisy regulujące to postępowanie nie odwołują się przy
dokonywaniu nowego podziału nieruchomości do kryterium powierzchni gruntów
podlegających scaleniu i ich rodzaju. Decydujące znaczenie ma szacunkowa
wartość gruntów i według tej samej zasady przydzielana jest nieruchomość
stanowiąca ekwiwalent za grunty przedscaleniowe. W tej sytuacji rozdysponowanie
tych gruntów w celu wydzielenia nowych nieruchomości następuje w oderwaniu od
poprzedniego stanu. Z tego względu ochrona właściciela gruntów realizowana w
odniesieniu do nieruchomości, które po przeprowadzeniu scalenia obejmuje jego
dotychczasowe grunty lub ich części nie uwzględniałaby także celów postępowania
scaleniowego.
Przedstawiona ocena sytuacji prawnej właściciela gruntów objętych
postępowaniem scaleniowym, niebędącego jego uczestnikiem, odnosi się
odpowiednio również do tych przypadków, w których grunty „wniesione” do
postępowania scaleniowego przez jego uczestnika w części stanowiły jego
własność, a w części był on jedynie samoistnym posiadaczem gruntów. Taka
sytuacja występowała w rozstrzyganej sprawie i tylko wówczas powstaje problem,
czy doszło w ten sposób do powstania współwłasności nieruchomości powstałej
jako ich ekwiwalent. Sąd Okręgowy podkreślił, że w takich wypadkach budzi
wątpliwość sama podstawa powstania współwłasności gruntów poscaleniowych,
niezależnie od oceny, czy miałoby to dotyczyć gruntów wydzielonych jako
ekwiwalent, czy też nieruchomości obejmujących grunty przedscaleniowe.
W literaturze prezentowane jest również stanowisko, że w opisanej sytuacji
właściciel gruntów, niebędący uczestnikiem postępowania scaleniowego może
domagać się wydzielenia odpowiedniej działki od uczestnika, który otrzymał za nie
ekwiwalent, po uprawomocnieniu się decyzji scaleniowej. Stanowisko to budzi
jednak zastrzeżenia z tego względu, że trudno przyznać uprawnienie do żądania
wydzielenia działki gruntu, która nie jest dostatecznie wyodrębniona; jej wydzielenie
z działki uczestnika postępowania scaleniowego wymagałoby przeprowadzenia
podobnych czynności, jak przy zniesieniu współwłasności.
Możliwość powstania współwłasności gruntów wydzielonych w wyniku
scalenia w opisanej sytuacji jest akceptowana w literaturze. Stanowisko to
przyjmowano również w orzecznictwie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11
grudnia 1978 r., III CRN 240/78, OSNCP 1979, nr 9, poz. 166 i z dnia 19 grudnia
1996 r., I CRN 131/95, OSP 1997, nr 11, poz. 207). Podzielając tę ocenę Sąd
Najwyższy w obecnym składzie miał na względzie, że nie sprzeciwia się jej art. 25
ust. 1 u.s.w.g., skoro przewidziano w nim, iż decyzja scaleniowa nie przesądza
tytułu własności gruntów. Przepis odsyła w tym zakresie do ogólnych zasad
dotyczących własności nieruchomości, nie budzi zaś wątpliwości, że mogą one
stanowić przedmiot współwłasności. Według ogólnych zasad prawa rzeczowego
przysługiwanie prawa własności tej samej rzeczy niepodzielnie kilku osobom
stanowi istotę współwłasności (art. 195 k.c.). W wypadku, gdy nieruchomość
utworzona w wyniku postępowania scaleniowego stanowi ekwiwalent za grunty
stanowiące przed scaleniem własność kilku osób i każda z nich na podstawie art.
25 ust. 1 u.s.w.g. zachowuje tytuł własności gruntów, należy przyjąć, że prawo
własności należy do nich wspólnie, co odpowiada ustawowej konstrukcji
współwłasności.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390
k.p.c.).