Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 18 grudnia 2008 r., III CZP 86/08
Sędzia SN Zbigniew Strus (przewodniczący)
Sędzia SN Marian Kocon (sprawozdawca)
Sędzia SN Dariusz Zawistowski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta K.
i Stanisława P. przy uczestnictwie Michała G. i Prokuratora Prokuratury Okręgowej
w K. o nadzór nad kuratelą spółki, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 18 grudnia 2008 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 3
kwietnia 2008 r.:
„Czy na postanowienie o zatwierdzeniu lub odmowie zatwierdzenia
sprawozdań kuratora osoby prawnej ustanowionego w trybie art. 42 k.c. przysługuje
środek odwoławczy, a jeżeli tak to, czy jest to apelacja, czy zażalenie?”
podjął uchwałę:
Postanowienie o odmowie zatwierdzenia sprawozdania kuratora osoby
prawnej ustanowionego na podstawie art. 42 k.c. jest niezaskarżalne.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 16 listopada 2006 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-
Śródmieścia w Krakowie odmówił zatwierdzenia sprawozdania z kurateli i zarządu
majątkiem bliżej określonej spółki w likwidacji, złożonych przez Stanisława P. za
lata 1999-2005 oraz sprawozdania końcowego za okres od stycznia do kwietnia
2006 r.
Przy rozpoznawaniu apelacji Stanisława P. powstało przedstawione przez Sąd
Okręgowy w Krakowie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości o treści
przytoczonej na wstępie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kuratela została – przynajmniej gdy chodzi o jej główne założenia –
unormowana w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym łącznie z opieką (tytuł III
„Opieka i kuratela”, dział III „Kuratela”). Tam też zostały przewidziane niektóre
wypadki kurateli (art. 181-184). Dalsze sytuacje, w których dochodzi do
ustanowienia kuratora, znajdują uregulowanie w innych przepisach kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego, w kodeksie cywilnym, w kodeksie postępowania
cywilnego, w kodeksie spółek handlowych i w niektórych innych ustawach.
Różnice między kuratelą i opieką co do istoty i celów obydwu tych instytucji
prawnych, występujące w większym lub mniejszym stopniu zależnie od
poszczególnych rodzajów kurateli, sprawiają, że w zakresie nieunormowanym przez
osobne przepisy do kurateli stosuje się odpowiednio przepisy o opiece, zarówno
przepisy prawa materialnego (art. 178 § 2 k.r.o.), jak i kodeksu postępowania
cywilnego (art. 605). Do ustanowionych przez sąd różnego rodzaju kuratorów (tzw.
kuratorów prawa materialnego), oraz do sprawowanego nad nimi nadzoru sądu
mają więc odpowiednie zastosowanie te same przepisy prawa materialnego i
procesowego, które obowiązują odnośnie do opieki i opiekunów.
Zgodnie z art. 42 § 1 k.c., jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich
spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora. W
myśl art. 42 § 2 k.c., kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie
organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację.
Kuratora dla osoby prawnej ustanawia sąd opiekuńczy, w którego okręgu
osoba ta ma lub miała ostatnią siedzibę (art. 603 k.p.c.). Sąd ten wykonuje też
nadzór nad sprawowaniem kurateli, którego podstawę prawną stanowią
odpowiednio stosowane przepisy dotyczące nadzoru nad sprawowaniem opieki (art.
165-168 k.r.o.). W ramach tego nadzoru sąd opiekuńczy bada sprawozdania
kuratora dotyczące przebiegu sprawowanej kurateli pod względem rzeczowym i
rachunkowym, zarządza w razie potrzeby ich sprostowanie i uzupełnienie oraz
orzeka, czy i w jakim zakresie je zatwierdza.
Zasadą w postępowaniu nieprocesowym, wynikającą z art. 518 § 1 k.p.c., jest
zaskarżanie apelacją postanowień sądu pierwszej instancji orzekających co do
istoty sprawy, innych zaś postanowień – zażaleniem, ale tylko gdy przepis tak
stanowi. Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera przepisu wskazującego, że
postanowienie w przedmiocie zatwierdzenia sprawozdania kuratora osoby prawnej
ustanowionego w trybie art. 42 k.c. podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia.
Zasadnicze zatem znaczenie dla oceny, czy postanowienie w przedmiocie
zatwierdzenia sprawozdania kuratora podlega zaskarżeniu apelacją ma wyjaśnienie
kwestii, czy można je uznać za orzeczenie co do istoty sprawy.
W ugruntowanym orzecznictwie Sądu Najwyższego i w piśmiennictwie
prawniczym przyjmuje się, że orzeczeniem co do istoty sprawy jest orzeczenie
rozstrzygające o żądaniu będącym przedmiotem postępowania (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1970 r., II CR 159/70, OSNCP 1970, nr 11,
poz. 209 oraz uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1999 r., III CZP
25/99, OSNC 2000, nr 3, poz. 45 i z dnia 31 stycznia 2001 r., III CZP 51/00, OSNC
2001, nr 6, poz. 81). Pod pojęciem „sprawy” rozumie się zespół czynności
procesowych stron i sądu rozpoczętych wniesieniem wniosku, podejmowanych w
celu merytorycznego rozstrzygnięcia o zasadności żądania objętego treścią
wniosku, zakończonych wydaniem prawomocnego orzeczenia co do meritum (por.
uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia z dnia 5 czerwca 2008
r., III CZP 142/07, OSNC 2008, nr 11, poz. 122). Przez sprawę rozumie się ponadto
spór (całość sporu), który obejmuje główny przedmiot rozstrzygnięcia sądu (por.
uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 października 2000 r.,
III CZP 31/00, OSNC 2001, nr 2, poz. 22). Za orzeczenia co do istoty sprawy uznaje
się wydawane w postępowaniu nieprocesowym postanowienia o charakterze
merytorycznym, które rozstrzygają kwestie materialnoprawne. Wyróżnikiem takich
postanowień jest właściwe dla nich podłoże materialnoprawne, umożliwiające
rozstrzygnięcie o żądaniu będącym przedmiotem postępowania (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 8 maja 1975 r., III CZP 26/75, OSNCP 1976, nr 2 poz. 31).
Poza zakresem tego pojęcia znajdują się orzeczenia sądu, które dotyczą kwestii
wpadkowych, rozstrzygają kwestie procesowe.
Postanowienie sądu o zatwierdzeniu lub odmowie zatwierdzenia sprawozdań
kuratora osoby prawnej ustanowionego na podstawie art. 42 k.c. nie ma charakteru
merytorycznego, a jego ocena przez sąd nie może być uznana za rozpoznawanie
sprawy. Nie kończy ono merytorycznie żadnego etapu postępowania
nieprocesowego ani nie rozstrzyga kwestii, która może być objęta wnioskiem o
wszczęcie postępowania lub zgłoszonej w jego toku; w razie wydania pozytywnego
rozstrzygnięcia może jedynie zamknąć pewien, cyklicznie powtarzający się etap.
Może także, w razie odmówienia zatwierdzenia sporządzonego sprawozdania,
stanowić podstawę do podejmowania dalszych działań zmierzających do
należytego zabezpieczenia interesów osoby prawnej, dla której ustanowiono
kuratora, nie jest więc ono postanowieniem o charakterze merytorycznym,
rozstrzygającym kwestie materialnoprawne, a tym samym orzekającym co do istoty
sprawy.
Nie bez znaczenia dla takiej oceny charakteru omawianego postanowienia jest
treść art. 167 § 1 w związku z art. 178 § 2 k.r.o., który pozwala sądowi
opiekuńczemu zarządzić w razie potrzeby sprostowanie i uzupełnienie
sprawozdania i rachunków z kurateli. Przedłożenie dalszych rachunków lub
uzupełnienie sprawozdania z kurateli może spowodować konieczność zmiany
postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia sprawozdania, tym bardziej że
postanowienia sądu opiekuńczego mogą być zmieniane, jeżeli wymaga tego dobro
osoby, której postanowienie dotyczy (art. 577 k.p.c.).
Poza tym, art. 167 § 2 k.r.o. zastrzega, że zatwierdzenie rachunku przez sąd
opiekuńczy nie wyłącza odpowiedzialności opiekuna za szkodę wyrządzoną
nienależytym sprawowaniem zarządu majątkiem. Wynika z tego, że działania sądu
związane z badaniem sprawozdania z zarządu majątkiem ograniczyć się mają do
ich kontroli, ewentualnie nakazania uzupełnienia dostrzeżonych braków, a nie
przesądzają prawidłowości sprawowania tego zarządu. Kwestia ta może podlegać
badaniu w innych postępowaniach lub na etapach postępowania związanego z
kuratelą, niezależnie od treści rozstrzygnięcia sądu opiekuńczego co do przyjęcia
sprawozdania. Tak więc w odniesieniu do takiego postanowienia nie znajduje
zastosowania art. 518 k.p.c., według którego apelacja przysługuje od postanowień
sądu pierwszej instancji orzekających co do istoty sprawy. Skoro ustawodawca nie
przewidział zażalenia na to postanowienie, jest ono niezaskarżalne.
Nie jest uzasadnione odwołanie się do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 31
stycznia 2001 r., III CZP 51/00 (OSNC 2001, nr 6, poz. 81), w której stwierdzono, że
od postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia sprawozdania zarządcy
nieruchomością wspólną przysługuje apelacja. Nie ulega wątpliwości, że
postanowienie wydane na podstawie art. 937 § 2 w związku z art. 615 k.p.c., w
przeciwieństwie do omawianego postanowienia, jest orzeczeniem co do istoty
sprawy; rozstrzyga ono między współwłaścicielami w sposób merytoryczny i
stanowczy materialnoprawną kwestię z zakresu współwłasności rzeczy oraz kreuje
wzajemne relacje prawne dotyczące przedmiotu współwłasności między
współwłaścicielami (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2000 r., III
CZP 30/99, OSNC 2000, nr 6, poz. 106).
Nie jest także uzasadnione odwołanie się do zasady dwuinstancyjności
postępowania. Nie ulega wątpliwości, że konstytucyjną zasadę co najmniej
dwuinstancyjnego postępowania sądowego należy stosować jedynie do orzeczeń
wydawanych przez sądy pierwszej instancji, rozstrzygających sprawę rozumianą
jako przedmiot postępowania, dla którego postępowanie cywilne zostało wszczęte.
Mając to na względzie oraz biorąc pod uwagę istotę przepisów Konstytucji
dotyczących instancyjności, należy dojść do wniosku, że w cywilnym postępowaniu
sądowym polega ona na dwukrotnym rozpatrzeniu i rozstrzygnięciu przez dwa
różne sądy tej samej sprawy o charakterze merytorycznym, której zakres
wyznaczony został treścią zaskarżonego rozstrzygnięcia (por. uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia z dnia 5 czerwca 2008 r., III CZP
142/07). Nie ma zatem podstaw konstytucyjnych, aby mimo ryzyka błędu, jakim
zagrożona jest każda czynność decyzyjna sądu, postanowienia sądu wydane w
przedmiocie zatwierdzania lub odmowy zatwierdzenia sprawozdania kuratora,
należało poddawać kontroli instancyjnej.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.