Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 450/08
POSTANOWIENIE
Dnia 30 stycznia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z wniosku A.Z.
przy uczestnictwie J.Z.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 stycznia 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 14 marca 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w Ł. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 14 marca 2008 r. Sąd Okręgowy w Ł.
oddalił apelację uczestniczki postępowania od postanowienia wstępnego Sądu
Rejonowego w S. z dnia 30 listopada 2007 r. ustalającego, że gospodarstwo rolne
przeniesione na uczestniczkę postępowania przez jej rodziców T. i S. małż. Z. na
mocy umowy przekazania gospodarstwa rolnego zawartej w formie aktu
notarialnego nr Rep.[...] w PBN w S. w dniu 21 grudnia 1989 r. - stanowi majątek
wspólny J. Z. i A.Z.
Sądy ustaliły, że J. i A. Z. zawarli związek małżeński w dniu 23 czerwca 1979
r. W dniu 21 grudnia 1989 r. rodzice J.Z.: T. i S. małżonkowie Z. aktem notarialnym
przenieśli nieodpłatnie na jej rzecz, jako ich następczyni, w trybie ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków
ich rodzin (jedn. tekst: Dz.U z 1989 r., Nr 24, poz. 133 ze zm. - dalej jako: „ustawa z
1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników”) gospodarstwo rolne o pow. 5 ha 57
a położone w M. W umowie zaznaczono, że przekazanie następuje do majątku
odrębnego J.Z. Małżeństwo stron zostało rozwiązane przez rozwód wyrokiem Sądu
Okręgowego w Ł. z dnia 16 czerwca 2003 r.
Sądy obu instancji stwierdziły, że celowe jest wydanie postanowienia
wstępnego, przesądzającego czy przedmiotowe gospodarstwo rolne wchodzi
w skład majątku wspólnego stron, choć bowiem wnioskodawca i uczestniczka
zgodnie przyjęli, że stanowi ono majątek odrębny uczestniczki postępowania,
to jednak to sąd z urzędu ustala skład majątku wspólnego i przed dopuszczeniem
dowodu z opinii biegłego do spraw wyceny konieczne jest ustalenie składników
majątku wspólnego. Wskazały, że ponieważ małżeństwo stron zostało rozwiązane
przed wejściem w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. nowelizującej k.r.o.
(Dz. U. Nr 162, poz. 1691), do podziału majątku wspólnego będą miały
zastosowanie przepisy tego kodeksu w brzmieniu sprzed nowelizacji. Zgodnie z art.
31 i art. 32 k.r.o. zasadą jest, że przedmioty nabyte w czasie trwania małżeństwa
przez oboje małżonków lub jednego z nich stanowią majątek wspólny, zaś wyjątki
od tej zasady przewiduje art. 33 k.r.o., który nie wymienia jako majątku odrębnego
gospodarstwa rolnego nabytego w czasie trwania małżeństwa przez jednego
3
z małżonków w trybie ustaw regulujących ubezpieczenie społeczne rolników.
Nabycie takie, choć nieodpłatne, nie jest darowizną, o której mowa w art. 33 pkt 2
k.r.o., a ze względu na różnice występujące między tymi umowami oraz zasadę,
że przepisy zawierające wyjątki nie mogą być wykładane rozszerzająco ani
stosowane w drodze analogii, nie można stosować tego przepisu do umowy
przekazania gospodarstwa rolnego. Nie ma zatem znaczenia wola rolnika
przekazującego gospodarstwo rolne następcy, które, jeśli przekazane zostało
w czasie trwania małżeństwa, wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków
także wówczas, gdy w akcie notarialnym zaznaczone zostało, że przekazano je do
majątku odrębnego następcy. Sąd Okręgowy powołał się w tym względzie także na
uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2005 r.
III CZP 59/05 (OSNC 2006/5/79), stwierdzając, że choć wyrażone w niej, takie
samo stanowisko, zajęte zostało na gruncie ustawy z dnia 27 października 1977 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym oraz o innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin
(Dz. U. Nr 32, poz. 140 ze zm.), to jest ono aktualne także pod rządem ustawy
z 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, w wersji obowiązującej w dniu
przekazania gospodarstwa rolnego, ze względu na podobieństwo regulacji, które
także zostało poddane analizie Sądu Najwyższego.
Sąd drugiej instancji nie podzielił też pozostałych zarzutów apelacji
stwierdzając, że fakt, iż oboje uczestnicy zgodnie stwierdzili, że gospodarstwo nie
wchodzi w skład majątku wspólnego i stanowi majątek odrębny uczestniczki jest
bez znaczenia, skoro to sąd z urzędu ustala, co wchodzi w skład majątku
wspólnego. Podobnie nie jest przeszkodą do uznania, że stanowi ono majątek
wspólny okoliczność, iż w księdze wieczystej figuruje jako majątek odrębny
uczestniczki, bowiem sąd w sprawie o podział majątku wspólnego może dokonać
samodzielnie innej oceny w tym przedmiocie.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach, w ramach zarzutów
naruszenia prawa materialnego uczestniczka postępowania wskazała na
naruszenie art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(jedn. tekst: Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm. - dalej: „u.k.w.h.”) przez
jego niezastosowanie oraz art. 48 ust. 1, a w dalszej części skargi, także art. 49
i art. 50 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
4
przez błędną wykładnię, zaś w ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzuciła
naruszenie art. 618 § 1 i § 3 k.p.c. w zw. z art. 688 k.p.c. i art. 321 § 1 w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. art. 684 k.p.c. oraz art. 385 i art. 386 § 4 k.p.c. W oparciu o powyższe
wnosiła o zmianę zaskarżonego postanowienia i uwzględnienie apelacji,
ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za wszystkie instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezzasadne są zarzuty naruszenia wskazanych w skardze kasacyjnej
przepisów postępowania, a także zarzut naruszenia art. 10 u.k.w.h. Zgodnie z art.
46 k.r.o. oraz art. 567 § 3 k.p.c. w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu
wspólności ustawowej sąd stosuje przepisy o dziale spadku, w tym także art. 684
k.p.c., zgodnie z którym sąd z urzędu i samodzielnie ustala skład oraz wartość
majątku wspólnego ulegającego podziałowi, niezależnie od stanowiska uczestników
postępowania w tym przedmiocie. Może zatem ustalić, że określony przedmiot
wchodzi w skład majątku wspólnego także wówczas, gdy uczestnicy postępowania
zgodnie twierdzą, iż stanowi on majątek osobisty jednego z nich.
Trafnie także Sąd Okręgowy stwierdził, że w sprawie o podział majątku
wspólnego może zostać obalone domniemanie z art. 3 u.k.w.h. i sąd może ustalić,
iż nieruchomość figurująca w księdze wieczystej jako własność jednego z byłych
małżonków, stanowiąca jego majątek osobisty, wchodzi w skład majątku wspólnego
(porównaj miedzy innymi orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 1956 r.
III CR 566/56, OSN 1956/IV/115). W sprawie o podział majątku wspólnego
ma zastosowanie także art. 618 k.p.c., a zatem po wszczęciu tego postępowania
niedopuszczalne jest prowadzenie żadnych innych spraw o przynależność danego
przedmiotu do majątku wspólnego, także sprawy z art. 10 u.k.w.h. o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (porównaj orzeczenie
Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1981 r. I Cz 101/81, OSNCP 1982/11-
12/172).
Natomiast skuteczne okazały się pozostałe zarzuty kasacyjne dotyczące
naruszenia prawa materialnego. Wbrew bowiem stanowisku Sądów obu instancji,
regulacja prawna przekazania gospodarstwa rolnego następcy, zawarta w ustawie
5
z 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, uzasadnia stosowanie do takiej
umowy, w drodze analogii, przepisów kodeksu cywilnego i innych ustaw o umowie
darowizny. Trzeba przede wszystkim podkreślić, że jest to regulacja inna niż
w ustawie z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz o innych
świadczeniach dla rolników i ich rodzin, na tle której zapadła uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2005 r. III CZP 59/05,
powołana przez Sądy Okręgowy jako uzasadnienie jego stanowiska
przemawiającego przeciwko stosowaniu w drodze analogii przepisów o darowiźnie
do przekazania gospodarstwa rolnego następcy także na podstawie ustawy
z 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Ze względu na istotne różnice
uregulowań, argumentacja Sądu Najwyższego odnosząca się do ustawy z 1977 r.,
nie może być przenoszona wprost na regulację ustawy z 1982 r.
W chwili zawarcia przedmiotowej umowy przekazania gospodarstwa rolnego
uczestniczce postępowania obowiązywała wersja ustawy z 1982 r. objęta tekstem
jednolitym zamieszczonym w Dz. U. z 1989 r., Nr 24, poz. 133. Zgodnie z art. 50
ust. 1 i 2 tej ustawy gospodarstwo rolne mogło być przekazane jednemu lub kilku
następcom, a jeżeli następca pozostaje w związku małżeńskim - także obojgu
małżonkom. Unormowanie dotyczące małżonków było takie samo, jak w ustawie
z 1977 r. Jednakże w dalszych przepisach występowały istotne różnice.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powołanej uchwały składu siedmiu
sędziów, decydującymi argumentami przemawiającymi przeciwko stosowaniu
w drodze analogii przepisów o darowiźnie do umowy przekazania gospodarstwa
rolnego następcy na podstawie ustawy z 1977 r. było po pierwsze to, że istniała
ścisła wzajemna zależność między przekazaniem gospodarstwa rolnego następcy,
a rentą od Państwa, podczas gdy nie ma takiej zależności przy umowie darowizny,
która nie dawała prawa do renty. Choć zatem obie umowy były nieodpłatne,
to jednak umowa przekazania miała dla przekazującego istotny cel gospodarczy,
którym było otrzymanie renty, co nie występuje przy darowiźnie. Po wtóre,
jak wskazał Sąd Najwyższy w omawianej uchwale, rolnik przy wyborze następcy
doznawał daleko idących ograniczeń, których nie ma przy umowie darowizny,
co także wskazuje na istotne odmienności, nie pozwalające na stosowanie
w drodze analogii przepisów o darowiźnie.
6
Powyższe argumenty nie mogą być użyte na gruncie ustawy z 1982 r.
o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zgodnie bowiem z art. 2 pkt 6 tej ustawy
przez przekazanie gospodarstwa rolnego rozumie się nie tylko nieodpłatne
przeniesienie własności (albo posiadania) na rzecz następcy, lecz także, jeżeli
rolnik nie ma następcy spełniającego warunki określone w art. 48 albo następca nie
przyjął gospodarstwa, odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności
(albo posiadania) na rzecz dowolnej osoby fizycznej lub prawnej, stosownie do
przepisów kodeksu cywilnego (z określonymi w ustawie wyjątkami, nie mającymi
znaczenia dla wykładni omawianego przepisu w związku z przepisami dotyczącymi
darowizny). Oznacza to, że przekazaniem gospodarstwa rolnego, w świetle ustawy
z 1982r., jest także darowizna tego gospodarstwa, w rozumieniu przepisów k.c.,
a nawet jego sprzedaż na rzecz dowolnej osoby fizycznej lub prawnej.
Natomiast zgodnie z art. 15 ust 1 i art. 16 ust. 1 każde przekazanie gospodarstwa
rolnego, a więc także jego darowizna lub sprzedaż, jest jednym z trzech łącznych
warunków, uprawniających rolnika do otrzymania renty lub emerytury. Na gruncie
ustawy z 1982 r. rolnik miał zatem wybór zarówno form przekazania gospodarstwa
jak i osób, którym je przekaże, przy czym taki sam skutek gospodarczy, w postaci
prawa do renty lub emerytury od Państwa, wywoływało zarówno przekazanie
gospodarstwa następcy, jak i darowizna gospodarstwa na rzecz dowolnej osoby,
a nawet jego sprzedaż. Wskazane przez Sąd Najwyższy różnice między
nieodpłatnym przekazaniem gospodarstwa rolnego następcy na podstawie ustawy
z 1977 r. a umową darowizny, nie występowały zatem przy przekazaniu
gospodarstwa rolnego następcy na podstawie ustawy z 1982 r. Przy braku takich
różnic niezrozumiałe byłoby inne traktowanie woli rolnika przy przekazaniu
gospodarstwa następcy a inne przy darowiźnie gospodarstwa, choć obie umowy
mają taki sam charakter (nieodpłatny) i prowadzą do tych samych skutków
(renta lub emerytura dla rolnika). Nie ma racjonalnych podstaw do przyjęcia
wykładni, według której rolnik dokonując darowizny gospodarstwa na rzecz
zstępnego, który nie spełniał wymogów art. 48, mógł zadecydować, że darowuje
je do jego majątku odrębnego, zaś przekazując gospodarstwo zstępnemu, który
spełniał wymogi art. 48, nie mógłby takiej decyzji podjąć, gdyż niezależnie od jego
woli, zawsze gospodarstwo weszłoby w skład majątku wspólnego.
7
Jak słusznie wskazały Sądy obu instancji, w rozpoznawanej sprawie mają
zastosowanie przepisy art. 32 i art. 33 k.r.o w brzmieniu sprzed nowelizacji
dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1691).
Zgodzić się należy ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym
w postanowieniu z dnia 18 kwietnia 2008 r. II CSK 647/07 (nie publ.)
w analogicznej sprawie na gruncie tych przepisów oraz przekazania gospodarstwa
rolnego następcy w trybie ustawy z 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników,
że gospodarstwo przekazane na podstawie przepisów tej ustawy, w drodze umowy
zawartej między rolnikiem a jego następcą, wchodziło do majątku wspólnego
nabywcy. Sąd Najwyższy stwierdził, że na gruncie ustawy z 1982 r. mamy do
czynienia z umownym przeniesieniem własności gospodarstwa rolnego pod tytułem
nieodpłatnym, na tyle podobnym do umowy darowizny, że do umowy przekazania
gospodarstwa rolnego następcy należy stosować w drodze analogii przepisy
kodeksu cywilnego i innych ustaw o umowie darowizny, za czym przemawia także
ratio legis uregulowań zawartych w art. 32 § 1 i art. 33 pkt 2 k.r.o. (obecnie art. 31
§ 1 i art. 33 pkt 2 k.r.o.). Sąd Najwyższy wskazał, że przewidziany w art. 33 pkt 2
k.r.o. wyjątek od zasady, iż przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania
wspólności ustawowej przez jednego lub oboje małżonków wchodzą do majątku
wspólnego, obejmuje sytuację, gdy nabycie określonego przedmiotu następuje
nieodpłatnie, w wyniku działania przepisów ustawy (dziedziczenie ustawowe) lub
jednostronnej czynności prawnej podmiotu dokonującego rozporządzenia
(dziedziczenie testamentowe, zapis) albo też w wyniku czynności prawnej
dwustronnej, ale charakteryzującej się nieodpłatnością (darowizna). Ustawodawca
w takich przypadkach istotne znaczenie nadał dwóm okolicznościom: nabyciu
przedmiotu majątkowego nieodpłatnie oraz woli dotychczasowego uprawnionego
(spadkodawcy, darczyńcy). Wola spadkodawcy lub darczyńcy przesądza o wejściu
przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego bądź do majątku osobistego
(poprzednio odrębnego). Skoro zatem w nieodpłatnej umowie przekazania
gospodarstwa rolnego następcy znalazło się wyraźne postanowienie, że ma ono
wejść do majątku odrębnego następcy, a do umowy tej mają zastosowanie
w drodze analogii przepisy o darowiźnie, należy uznać, że gospodarstwo to weszło
w skład majątku odrębnego następcy.
8
Jak wskazano wyżej, przy braku istotnych różnic między uregulowaniem
w ustawie z 1982 r. przekazania gospodarstwa rolnego następcy a umową
darowizny takiego gospodarstwa, brak podstaw do różnicowania skutków umowy
co do wejścia gospodarstwa w skład majątku wspólnego albo majątku odrębnego
i odrywania się w tym zakresie od woli przekazującego. Sąd Najwyższy w obecnym
składzie prezentuje stanowisko odmienne od wyrażonego w sprawie przez Sądy
obu instancji, a zbieżne ze stanowiskiem zajętym we wskazanym postanowieniu
z dnia 18 kwietnia 2008 r. II CSK 647/07 uznając, że skoro darczyńca, a także
przekazujący gospodarstwo rolne może wyrazić wolę, aby gospodarstwo rolne
weszło do majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności
ustawowej i wyłączyć moc wiążącą uregulowania zawartego w art. 33 pkt 2 k.r.o.,
to tym bardziej może wyrazić wolę respektowania wskazanego przepisu. Jeżeli
zatem rodzice uczestniczki postępowania, którzy przekazali jej, jako następcy,
gospodarstwo rolne na podstawie ustawy z 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników, jednoznacznie wyrazili swoją wolę przekazania gospodarstwa do jej
majątku odrębnego, należy uznać, na podstawie stosowanego w drodze analogii
art. 33 pkt 2 k.r.o., że weszło ono do tego majątku, a nie do majątku wspólnego
byłych małżonków.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł jak w postanowieniu na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.