Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 231/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSN Herbert Szurgacz (sprawozdawca)
Protokolant Wanda Cabaj
w sprawie z powództwa A. Z.
przeciwko Fabryce Samochodów Osobowych Spółce Akcyjnej z siedzibą w
Warszawie
o premie świąteczne,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 4 lutego 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 19 grudnia
2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację, nie obciążając
powoda kosztami postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia
29 czerwca 2006 r. oddalił powództwo Z. J., Ł. N., K. T., T. K. i A. Z. w sprawie
przeciwko Fabryce Samochodów Osobowych Spółce Akcyjnej z siedzibą w
Warszawie o premie świąteczne oraz umorzył postępowanie z powództwa T. O., a
nadto nie obciążył powodów kosztami procesu. Postanowieniem z dnia 27 marca
2007 r. Sąd Rejonowy uchylił wyrok częściowy w stosunku do Z. J. i umorzył co do
niej postępowanie w sprawie.
Sąd Rejonowy ustalił następujący stan faktyczny:
Wszyscy powodowie byli pracownikami pozwanego Daewoo FSO S.A.
(obecnie FSO S.A.) przed 1995 r. Powodowie zostali zwolnieni w trybie „zwolnień
grupowych". W dniu 13 listopada 1995 r. został zawarty pomiędzy Daewoo Heavy
lndustries Ltd. i Daewoo Corporation oraz organizacjami związków zawodowych
działających w (ówczesnym) Przedsiębiorstwie Państwowym Fabryce
Samochodów Osobowych Pakt Socjalny. W pakcie socjalnym koreańskie spółki
Daewoo, wymienione powyżej, Rząd Polski oraz Fabryka Samochodów
Osobowych zadeklarowały intencję zawarcia porozumienia joint venture. Stosownie
do treści art. 9 Paktu, koreańskie spółki Daewoo oraz związki zawodowe uzgodniły,
iż spółka joint venture, która powstanie w przyszłości, będzie zobowiązana od chwili
jej powstania, do przyznawania specjalnej premii świątecznej z okazji Bożego
Narodzenia oraz Wielkanocy wszystkim pracownikom tej spółki w wysokości nie
mniejszej niż 50% średniego miesięcznego wynagrodzenia w spółce z
poprzedniego kwartału.
Spółka joint venture powstała na mocy uchwały Nadzwyczajnego
Zgromadzenia Wspólników z dnia 14 marca 1996 r. pod firmą DAEWOO-FSO
Motor sp. z o.o. Udziałowcem oprócz Skarbu Państwa zostały Daewoo Corporation
oraz Daewoo Heavy Industries Ltd. Spółka Daewoo-FSO Motor sp. z o.o. aktem
notarialnym z dnia 30 lipca 1999 r. została przekształcona w Daewoo-FSO Motor
S.A. Ani statut FSO Motor sp. z o.o. ani statut Daewoo-FSO Motor sp. z o.o. a
także Daewoo-FSO Motor S.A. nie zawierały zapisów odnoszących się do Paktu
Socjalnego z dnia 13 listopada 1995 r., a zwłaszcza nie zawierały żadnego
postanowienia, w myśl którego pozwana spółka zobowiązałaby się do realizacji
3
zapisów Paktu Socjalnego. W umowach o pracę powodów brak było postanowień
dotyczących wypłat premii świątecznych, art. 9 Paktu nie został inkorporowany ani
do obowiązującego jeszcze w przedsiębiorstwie państwowym Zakładowego Układu
Zbiorowego Pracy, który w tym czasie był zmieniany, ani też do nowego układu
który był w 1997 r. negocjowany.
Daewoo FSO Motor S.A. wydawała swoim pracownikom bony towarowe z
okazji Bożego Narodzenia do końca 1999 r. zaś z okazji Wielkanocy aż do kwietnia
2000 r. Podjęcie przez organy spółki decyzji o przyznaniu pracownikom prawa do
bonów świątecznych poprzedzone było każdorazowo rozmowami pomiędzy
Daewoo-FSO Motor S.A. a organizacjami działającymi u pracodawcy. W wyniku
tych rozmów podpisywano uzgodnienia pomiędzy pracodawcą a związkami
zawodowymi co do zasad i kryteriów realizacji świadczeń dotyczących premii
świątecznych. W pisemnych uzgodnieniach określano krąg osób uprawnionych do
premii, formę realizacji tych świadczeń, oraz ich wysokość i termin realizacji.
Dopiero po podpisaniu dokumentu uzgodnień, wydawane były przez organy spółki
decyzje w sprawie zasad i trybu przyznawania pracownikom świadczeń
świątecznych.
Z uwagi na upadłość inwestorów koreańskich i zmniejszenie sprzedaży
samochodów, a co za tym idzie pogorszenie sytuacji finansowej spółki w 2000 r.
władze spółki zaproponowały obniżenie wartości bonów towarowych
przewidzianych dla pracowników do wysokości 100 złotych, na co jednak nie
wyraził zgody jeden ze związków zawodowych działających u pozwanego. W
wyniku braku uzgodnienia stanowiska organizacji związkowych na wydanie bonów
towarowych o niższej wartości, Spółka nie wydała bonów bożonarodzeniowych za
rok 2000. Również w kolejnych latach nie doszło do wypłaty tychże premii.
Od upadłości koreańskich spółek Daewoo sytuacja finansowa pozwanego
pogarszała się z każdym kolejnym rokiem. Wobec utraty płynności finansowej
dokonano u pozwanego dwukrotnie zwolnień grupowych. Pracownicy zwalniani w
ramach tych zwolnień otrzymali należne odprawy pieniężne także na podstawie
zakładowego układu zbiorowego pracy. Łącznie zatrudnienie spadło o ponad 3000
osób. Sąd Rejonowy ustalił ponadto, iż wobec bardzo ciężkiej sytuacji finansowej
pozwanej Spółki i trudności z realizacją zobowiązań wobec zwalnianych
4
pracowników pozwana otrzymała od Skarbu Państwa w marcu 2005 r. pomoc
finansową z przeznaczeniem na wypłatę odpraw pieniężnych. Pomoc ta wynosiła
kwotę 52 miliony złotych, przy czym połowa tej kwoty (26 milionów złotych) została
przeznaczona na wypłatę odpraw.
Sąd Rejonowy uzasadniając swe stanowisko stwierdził przede wszystkim,
nawiązując do orzecznictwa Sądu Najwyższego, że Pakt Socjalny zawarty między
przedstawicielami inwestora, a organizacjami związkowymi przedsiębiorstwa
państwowego nie stanowi źródła prawa pracy w rozumieniu art. 9 k.p. Zawierane w
dziedzinie prawa pracy porozumienia, rodzą przecież niekiedy daleko idące
zobowiązania, stąd nie może za pracownika czy pracodawcę działać inny,
nieumocowany prawem czy czynnością prawną podmiot.
Uwzględniając niejednoznaczny charakter prawny paktów gwarancji
pracowniczych Sąd Rejonowy stwierdził, że istnieją także inne podstawy, które
samodzielnie prowadziłyby do oddalenia powództwa. Sąd uznał, że w
okolicznościach sprawy żądania powodów wypłaty równowartości bonów -
ubocznego świadczenia – w sytuacji gdy pozwana spółka nadal zmaga się z
trudnościami finansowymi mogącymi zdecydować o jej istnieniu (nawet gdyby były
zasadne) pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, stanowi
nadużycie prawa i nie korzysta z ochrony prawnej. Sąd podkreślił, że powodowie
byli i są w pełni świadomi, iż pozwana spółka znajduje się w bardzo ciężkiej sytuacji
finansowej i taka sytuacja trwa od 2000 r. Podkreślił też, że w procesie zwolnień
grupowych zgodnie z ZUZP obowiązującym u pozwanego obok odpraw należnych
z ustawy pracownicy otrzymywali wysokie odprawy pieniężne, których wysokość
kształtowała się na poziomie dwunastokrotności miesięcznego wynagrodzenia.
Ponadto Skarb Państwa udzielił pozwanej Spółce pomocy finansowej, przy czym
środki te przewidziano częściowo na spłatę zadłużenia wynikającego z realizacji
zobowiązań wobec pracowników, a więc wypłacenie zaległego wynagrodzenia,
odpraw pieniężnych. Uwzględnienie roszczeń powodów w świetle tych okoliczności
nie tylko spowodowałoby całkowitą niewypłacalność pozwanej spółki, ale
doprowadziłoby do utraty pracy przez pracowników, którzy jeszcze do tej pory są
zatrudniani. Ponadto powodowie nie kwestionowali decyzji pracodawcy w okresie
zatrudnienia, czym w sposób dorozumiany wyrazili zgodę na pozbawienie ich
5
bonów towarowych.
Wyrok ten został zaskarżony apelacją przez A. Z., który wniósł o zmianę
wyroku i zasądzenie zgodnie z żądaniem pozwu ewentualnie o uchylenie wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd Rejonowy. Skarżący
zarzucił Sądowi Rejonowemu naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez ustalenie, że
Pakt Socjalny nie jest źródłem prawa a jego wykonywanie doprowadziłoby do
upadłości pozwanego, naruszenie art. 9 k.p. w związku z art. 300 k.p. poprzez
błędną ich wykładnię, a także naruszenie przepisów prawa procesowego
(przekroczenie zasad swobodnej oceny dowodów i art. 328 § 2 k.p.c.) poprzez brak
wskazania przyczyn, dla których wykonywanie Paktu Socjalnego doprowadziłoby
do całkowitej niewypłacalności spółki. Zarzucił także Sądowi Rejonowemu
nierozpoznanie istoty sprawy.
W toku postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy dopuścił dowód z
dokumentów złożonych przez stronę pozwaną i na ich podstawie ustalił dodatkowo,
że z okazji Świąt Bożego Narodzenia 2006 r., pracownikom zostały przyznane
świadczenia w kwocie 330 zł; wypłata nastąpiła ze środków zakładowego funduszu
socjalnego. Na podstawie innego dołączonego dokumentu Sąd Okręgowy ustalił, iż
w roku 2006 spółka osiągnęła zysk w kwocie 10.663.000 zł. Strona pozwana
przedstawiła również rachunek zysków i strat za okres 8 miesięcy 2007 r.
zamykający się kwotą 42.947.922,37 zł.
Wyrokiem z dnia 19 grudnia 2007 r. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony
wyrok i zasądził na rzecz powoda A. Z. kwotę 11.072,04 zł tytułem premii
świątecznych wraz z ustawowymi odsetkami.
W uzasadnieniu Sąd drugiej instancji stwierdził, że nie neguje podnoszonego
przez pozwanego w odpowiedzi na apelację i zauważonego przez Sąd Rejonowy w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku faktu, że pozwana spółka nie wstąpiła wprost w
prawa i zobowiązania podmiotów ją tworzących oraz że treść Paktu jako całość nie
została inkorporowana do umowy spółki ani ZUZP. Nie budzi jednak wątpliwości co
do zasady kwestia następstwa prawnego pozwanego i co do zasady przyjęcia
przez niego niektórych uregulowań wywodzonych z przedmiotowego Paktu.
Pozwany przyznał, że spółka przyjęła na siebie wykonywanie postanowień paktu
nie w wykonaniu zobowiązań własnych, lecz w wykonaniu zobowiązań spółek
6
koreańskich, według konstrukcji wynikającej z art. 391 k.c. Należy zgodzić się z tą
argumentacją. Zdaniem Sądu Okręgowego należy stwierdzić, że kwestia
przyznawania pracownikom tzw. premii świątecznych nie wynikała z powszechnie
obowiązujących wówczas przepisów, ZUZP, ani innych aktów wewnętrznych
Spółki, a jedynym aktem przewidującym tego typu świadczenie był Pakt Socjalny i
tylko sytuacja finansowa spowodowała zaprzestanie realizacji spornych świadczeń.
Tym niemniej w ocenie Sądu Okręgowego, dokonanej w odniesieniu do
orzecznictwa Sądu Najwyższego, Pakt Socjalny z 13 listopada 1995 r. nie jest
jednak źródłem prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. i nie może stanowić
samoistnej podstawy dochodzenia premii świątecznych, ponieważ Pakt ten zawarty
został pomiędzy inwestorem, przyszłym udziałowcem podmiotu gospodarczego, a
związkami zawodowymi reprezentującymi interesy pracowników przy udziale
Skarbu Państwa, bez udziału pracodawcy. Skoro Pakt Socjalny nigdy nie został
włączony do żadnych wewnętrznych dokumentów pozwanej Spółki, ani nie stał się
integralną częścią układu zbiorowego pracy, regulaminu lub innego porozumienia
wewnątrz zakładowego, to nie był prawem obowiązującym w spółce. Obowiązek
wypłat premii nie wynikał też z umów o pracę powodów.
Sąd Okręgowy zwrócił jednak uwagę na okoliczność, że Daewoo FSO Motor
S.A. wypłacała swoim pracownikom premie świąteczne z okazji Świąt
Wielkanocnych oraz Bożego Narodzenia aż do kwietnia 2000 r. Podjęcie przez
organy spółki decyzji o przyznaniu pracownikom prawa do premii świątecznych
poprzedzone było każdorazowo rozmowami pomiędzy zarządem Daewoo-FSO
Motor S.A., a organizacjami związkowymi działającymi w spółce. Nie można więc
skutecznie uchylić się od realizacji przyjętych na spółkę zobowiązań wynikających z
art. 9 Paktu jedynie na tej podstawie, że zobowiązania wynikające z
przyznawanych świadczeń były traktowane nie jako zobowiązania pozwanej spółki
lecz spółek koreańskich. Dodatkowym argumentem za przyjęciem takiego poglądu
jest fakt, iż wartość tych świadczeń była uwzględniana w rozliczeniach
korporacyjnych pomiędzy pozwaną spółką, a spółkami Daewoo Heavy Industries
Ltd.
Odnosząc się do przywołanego przez Sąd Rejonowy art. 8 k.p. Sąd drugiej
instancji podkreślił, że za trafny można uznać argument, iż w dacie wyrokowania
7
(czerwiec 2006 r.) sytuacja finansowa spółki wskazywać mogła, iż żądania wypłaty
świadczeń świątecznych przy wypłatach wysokich odpraw pieniężnych z tytułu
zwolnień grupowych mogły zostać uznane za nadużycie prawa podmiotowego w
rozumieniu art. 8 kodeksu pracy. Jednak Sąd Okręgowy po uzupełnieniu materiału
dowodowego w trybie art. 382 k.p.c. o dokumentację przedłożoną przez stronę
pozwaną doszedł do wniosku, iż jej sytuacja finansowa uległa poprawie, nawet
jeżeli wypłacane pracownikom świadczenia miały swoje źródło w zakładowym
funduszu świadczeń socjalnych. Jest bezsporne, że w 2000 roku nie wypłacono
pracownikom premii bożonarodzeniowych, ale powodem było to, że związki
zawodowe nie uzgodniły wspólnego stanowiska co do wysokości tych premii. Sąd
Okręgowy wskazał także, że jeżeli sytuacja ekonomiczna pozwanego groziła
upadłością, to można było z pracownikami zawrzeć porozumienie, na mocy którego
pracodawca byłby zwolniony z wypłat premii świątecznych lub przyznawałby
pracownikom premie w mniejszych kwotach. Dlatego też Sąd Okręgowy wydając
orzeczenie doszedł do wniosku, iż roszczenie o wypłatę zaległych świadczeń nie
narusza jednak dyspozycji art. 8 k.p.
Pozwana spółka zaskarżyła wyrok skargą kasacyjną w części zmieniającej
wyrok Sądu pierwszej Instancji w stosunku do powoda A. Z. i zasądzającej na jego
rzecz kwotę 11.072,04 zł tytułem premii świątecznych wraz z ustawowymi
odsetkami wnosząc o uchylenie tego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy
poprzez oddalenie powództwa.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucono:
1. Naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik
sprawy tj.:
a) art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez niewłaściwe
zastosowanie i nie wskazanie przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku podstawy prawnej, na jakiej przyjął istnienie następstwa prawnego
pozwanego po spółkach koreańskich Daewoo Corporation i Daewoo Heavy
Industries Ltd, które były sygnatariuszami Paktu Socjalnego z dnia 13 listopada
1995 r., a w konsekwencji niewskazanie podstaw prawnych sukcesji pozwanego w
zakresie zobowiązania do wypłaty tzw. premii świątecznych.
b) art. 321 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez ich niezastosowanie i
8
wyrokowanie ponad żądanie, polegające na zasądzeniu zaskarżonym wyrokiem od
pozwanego na rzecz powoda A. Z. kwoty 11.072,04 zł wraz z odsetkami
ustawowymi od tej kwoty, od dnia 14 czerwca 2001 r. do dnia zapłaty, podczas, gdy
powód w pozwie wnosił o zasądzenie na swoją rzecz kwoty 2.500 zł, a następnie w
toku postępowania rozszerzał powództwo o dalsze kwoty za kolejne przypadające
okresy świąteczne, ostatecznie do kwoty 10.500 zł.
2) Naruszenie przepisów prawa materialnego tj.:
a) art. 391 k.c. w związku z art. 300 k.p. poprzez błędną wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie, polegające na przyjęciu, że osoba uprawniona w
rozumieniu art. 391 k.c. (powód) może domagać się spełnienia przyrzeczonego
świadczenia bezpośrednio od osoby trzeciej (pozwanego), zamiast wyłącznie od
osoby, która uczyniła przyrzeczenie (Daewoo Corporation i Daewoo Heavy
lndustries Ltd);
b) art. 9 § 1 k.p. poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie,
polegające na przyjęciu, wbrew literalnej treści uzasadnienia zaskarżonego wyroku,
że Pakt Socjalny z 13 listopada 1995 r. stanowi podstawę zobowiązania
pozwanego do wypłaty pracownikom, w tym powodowi, premii świątecznych, a tym
samym, że jest źródłem prawa pracy;
c) art. 481 k.c. w związku z art. 300 k.p. poprzez błędną wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie, polegające na zasądzeniu odsetek od całej zasądzonej
kwoty żądania głównego w wysokości 11.072,04 zł za okres od dnia wniesienia
pozwu do dnia zapłaty.
Jako okoliczności uzasadniające przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania
skarżący wskazał, że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne oraz
potrzeba wykładni art. 391 k.c. w związku z art. 300 k.p. i art. 9 § 1 k.p., polegające
na udzieleniu odpowiedzi na pytanie: czy pakt socjalny zawarty pomiędzy
związkami zawodowymi działającymi w przedsiębiorstwie państwowym a
inwestorem, przyszłym udziałowcem spółki, mającej dopiero powstać w wyniku
prywatyzacji bezpośredniej tego przedsiębiorstwa (na podstawie art. 37 ust. 1 pkt 2
ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych),
nakładający na tę spółkę obowiązek przyznawania pracownikom premii
świątecznej, którego postanowienia w przedmiocie takich premii nie zostały
9
inkorporowane do układu zbiorowego pracy ani do innych aktów wewnętrznych tej
spółki, jak i umów o pracę, może stanowić podstawę indywidualnych roszczeń
pracowników wobec spółki o wypłatę tej premii, a jeśli tak, to na jakiej podstawie
prawnej pracownicy mogą dochodzić roszczeń, dotyczących przyznania premii
świątecznych, a w szczególności czy w powyższej sytuacji pakt stanowi źródło
prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. ewentualnie czy podstawą tych roszczeń
jest art. 391 k.c. w związku z art. 300 k.p., a jeśli tak to czy pracownicy mogą
występować z tymi roszczeniami bezpośrednio do pracodawcy (pozwanego).
W uzasadnieniu skarżący podniósł, że jakkolwiek zagadnienie charakteru
prawnego paktów socjalnych i roszczeń z nich wynikających było przedmiotem
licznych orzeczeń Sądu Najwyższego, jednakże żadne z orzeczeń nie dotyczy
omawianej sytuacji faktycznej i prawnej. Podkreślił, że stoi na stanowisku, że pakt
socjalny zawarty pomiędzy związkami zawodowymi działającymi w
przedsiębiorstwie państwowym a inwestorem, przyszłym udziałowcem spółki,
mającej dopiero powstać w wyniku prywatyzacji bezpośredniej tego
przedsiębiorstwa, nakładający na tę spółkę obowiązek przyznawania pracownikom
premii świątecznej, którego postanowienia w przedmiocie premii nie zostały
inkorporowane ani do układu zbiorowego pracy, ani do innych aktów wewnętrznych
tej spółki, ani do umów o pracę nie może stanowić podstawy indywidualnych
roszczeń pracowników wobec tej spółki o wypłatę tej premii, przede wszystkim z
uwagi na fakt, że tego rodzaju pakt socjalny nie jest źródłem prawa pracy w
rozumieniu art. 9 § 1 k.p.
Skarżący zauważył także, że podstawą indywidualnych roszczeń
pracowników w stosunku do pracodawcy o premie przyrzeczone przez inwestora
nie może być art. 391 k.c. w związku z art. 300 k.p., gdyż w sytuacji, gdy osoba
trzecia (pracodawca) nie spełnia świadczenia, obowiązek naprawienia szkody
poniesionej z tego tytułu przez uprawnionego spoczywa na tym, kto uczynił takie
przyrzeczenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienia prawne porozumień zbiorowych zawieranych w związku z
10
prywatyzacją przedsiębiorstw państwowych, zawierających postanowienia
dotyczące gwarancji pracowniczych, socjalnych i związkowych, w szczególności ich
charakteru prawnego i w związku z tym mocy prawnej ich postanowień, stały się
wielokrotnie przedmiotem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego oraz analiz w
piśmiennictwie prawa pracy. Prezentowane stanowiska były często rozbieżne.
Jedną z podstaw tych rozbieżności była różna ocena spełnienia przez wymienione
akty wymagania art. 9 § 1 k.p. oparcia porozumienia (paktu) na ustawie. W uchwale
z 23 maja 2006 r. (III PZP 2/06), podjętej przez Sąd Najwyższy w powiększonym
składzie 7 sędziów Sądu Najwyższego, w której uznano, że postanowienia
porozumienia zbiorowego, zawartego w procesie prywatyzacji pośredniej (art. 1 ust.
2 pkt 1 i 1a oraz art. 31a-35 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i
prywatyzacji) pomiędzy związkami zawodowymi działającymi u pracodawcy a
spółką handlową, która po nabyciu akcji stała się spółką dominującą nad spółką
zależną będącą pracodawcą, są przepisami prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1
k.p., Sąd Najwyższy rozważał użyte w tym przepisie pojęcie „oparcia na ustawie”.
Sąd Najwyższy podkreślił, że pojęcie to można rozumieć wąsko jako ustawowe
upoważnienie (zobowiązanie) do zawarcia określonego porozumienia zbiorowego
ze wskazaniem okoliczności, w jakich ma być zawarte, jego przedmiotu i zakresu
podmiotowego, a więc w sposób zbliżony do ustawowego upoważnienia do
wydania aktu wykonawczego (art. 92 ust. 1 Konstytucji RP), ale można je rozumieć
szeroko jako wskazanie w ustawie (wyraźne lub wyinterpretowane) możliwości
zawarcia porozumienia zbiorowego, nawet bez bliższego jego określenia. Oparcia
na ustawie w szerokim rozumieniu Sąd Najwyższy upatrywał w przepisie art. 33
ust. 2 ustawy prywatyzacyjnej z 1996 r., który upoważnił Radę Ministrów do
określenia w drodze rozporządzenia szczegółowego trybu zbywania akcji, w tym m.
in. zobowiązań związanych z ochroną interesów pracowników i innych osób
związanych ze spółką.
W rozpoznawanej sprawie prywatyzacja została przeprowadzona w oparciu
o ustawę z 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr
51, poz. 298 ze zm.). Ustawa ta nie przewidywała oparcia ustawowego dla paktu
socjalnego, nawet w szerokim rozumieniu tego oparcia ustawowego, za jakim
opowiedział się Sąd Najwyższy w powołanej uchwale. Trudno zatem uznać Pakt
11
Socjalny z 1 listopada 1995 r. , a tym samym jego postanowienie zawarte w art. 9 ,
że spółka jest zobowiązana od chwili jej powstania do przyznania specjalnej premii
świątecznej z okazji Bożego Narodzenia wszystkim pracownikom spółki w
wysokości nie mniejszej niż 50% średniego wynagrodzenia w spółce z
poprzedzającego kwartału, za źródło prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p.
Oparcie paktu socjalnego (paktu gwarancji pracowniczych) na ustawie stanowi
podstawowy i niezbędny wymóg dla uznania go za źródło prawa pracy w znaczeniu
przedmiotowym.
Charakter Paktu Socjalnego z 1 listopada 1995 r. był już przedmiotem oceny
Sądu Najwyższego. W wyroku z 17 września 1999 r. (I PKN 364/99) Sąd
Najwyższy ocenił, że pakt ten stanowi źródło prawa pracy w rozumieniu art. 9 k.p.
Uzasadniając swoje stanowisko Sąd Najwyższy podkreślił, że pakt ten został
zawarty jeszcze przed nadaniem art. 9 k.p. nowego brzmienia w 1996 r., a ponadto,
że stanowiące przedmiot sporu postanowienia paktu, dotyczące ochrony przed
rozwiązaniem stosunku pracy, zostały przejęte do treści układu zbiorowego pracy, z
czego wynikała wola stron do nadania tym postanowieniom mocy wiążącej.
Zdaniem Sądu Najwyższego w składzie orzekającym charakter prawny porozumień
zbiorowych zawartych przed 1996 r., t.j. przed zmianą art. 9 k.p. dokonaną ustawą
z 2 lutego 1996 (Dz.U. Nr 24, poz. 110), wprowadzającą wymóg oparcia
porozumień zbiorowych na ustawie, powinien być oceniany z punktu widzenia
obecnego brzmienia art. 9 k.p. i przewidzianych w nim wymagań dotyczących
uznania porozumienia zbiorowego za źródło prawa pracy. W praktyce
postanowienia paktów socjalnych (paktów gwarancji pracowniczych)
niejednokrotnie były przejmowane do treści układów zbiorowych pracy. Ich moc
prawna była wówczas wyjaśniania poprzez wskazanie, iż stały się one częścią
składową układu i mają tę samą moc prawną, co postanowienia układowe.
Postanowienia spornego Paktu Socjalnego stały się częścią składową aktu o
utworzeniu spółki, inne zostały wprowadzone do układu zbiorowego pracy, jednak
za wyjątkiem art. 9, dotyczącego premii z okazji świąt Bożego Narodzenia. Wedle
niespornych ustaleń premie świąteczne (bony towarowe) były wypłacane do końca
1999 r. (z okazji Wielkanocy do 2000 r.). Podjęcie przez organy spółki decyzji o
przyznaniu prawa do bonów świątecznych było poprzedzone każdorazowo
12
rozmowami pomiędzy władzami spółki a organizacjami związkowymi, następnie
podpisywano uzgodnienie między pracodawcą a związkami odnośnie do zasad
przyznawania premii, a w dalszej kolejności jeszcze „wydawane były przez organy
spółki decyzje w sprawie zasad i trybu przyznawania pracownikom świadczeń
świątecznych”. Wymienione akty stanowiły zatem jedyne źródło uprawnień
pracowników do premii świątecznych. Po 2000 r. uzgodnienia nie były zawierane,
nie doszło również do wypłaty premii.
W ocenie Sądu Okręgowego, Pakt Socjalny nie stanowił źródła prawa w
rozumieniu art. 9 § 1 k.p. Tym samym zarzut skargi kasacyjnej naruszenia art. 9
k.p. okazał się chybiony.
Ostatecznie jednak Sąd Okręgowy przyjął, że art. 9 tego Paktu jest źródłem
zobowiązania z tytułu umowy o świadczenie przez osobę trzecią. Sąd stwierdził, że
„Nie można więc skutecznie uchylić się od realizacji przyjętych na Spółkę
zobowiązań wynikających z art. 9 Paktu jedynie na tej podstawie, że zobowiązania
wynikające z przyznawanych świadczeń były traktowane nie jako zobowiązania
Spółki, lecz spółek koreańskich.” Dodatkowo Sąd wskazał, iż wartość tych
świadczeń była uwzględniana w rozliczeniach korporacyjnych między spółką a
spółkami Daewoo Heavy Industries Ltd. W odniesieniu do porozumień
okołoprywatyzacyjnych koncepcja ich charakteru jako umów o świadczenie przez
osobę trzecią (względnie umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej),
przyjmowana niekiedy we wcześniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego,
została poddana krytyce w piśmiennictwie prawa pracy (B. Wagner, Pakiet
socjalny, PiZS 2006, nr 9, s. 2 i n.). Również skład zwykły Sądu Najwyższego,
przedstawiający składowi powiększonemu zagadnienie prawne ocenił krytycznie
możliwość zastosowania konstrukcji z art. 391 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.(a
także konstrukcji pactum in favorem tertii - art. 393 § 1 k.c.) jako podstawy
wiążącego dla pracodawcy charakteru pakietu (paktu) socjalnego. Stronami Paktu
Socjalnego z 1 listopada 1995 r. były związki zawodowe (wierzyciel - beneficjent
gwarancji, zastrzegający) oraz przyszły inwestor – spółka Daewoo Heavy Industries
Ltd (dłużnik - gwarant). Strony te składały przyrzeczenie, że osoba trzecia -
pracodawca spełni na rzecz wierzyciela, tj. pracowników reprezentowanych przez
związki zawodowe świadczenie w postaci premii z okazji Bożego Narodzenia.
13
Pracodawca nie był stroną umowy, umowa (pakt) wskazywała na przyszłego
pracodawcę („Spółka jest zobowiązana od chwili jej powstania...”), w konsekwencji
dla pracodawcy nie wynikało z Paktu żadne zobowiązanie. Zarzut skargi kasacyjnej
naruszenia art. 393 § 1 k.c. przez przyjęcie, że art. 9 Paktu Socjalnego stanowi
źródło uprawnień pracowników do premii z okazji Bożego Narodzenia należy
uznać za usprawiedliwiony.
Z Paktu Socjalnego nie wynikały dla pracowników wprost żadne
uprawnienia. Źródłem uprawnień pracowniczych były postanowienia układu
zbiorowego pracy, który przejął część postanowień Paktu, jednak bez
postanowienia dotyczącego spornej premii. Źródłem prawa do premii stały się
corocznie podejmowane decyzje pracodawcy („poprzedzone każdorazowo
rozmowami między pracodawcą a związkami zawodowymi”), a następnie
uzgodnienia między tymi podmiotami odnośnie do zasad i kryteriów przyznawania
premii świątecznych. Pracodawca może podejmować decyzje o przyznawaniu
pracownikom dodatkowych świadczeń, przy czym nie jest istotna motywacja takiej
decyzji. Mógł nią być nawet wzgląd na art. 9 zawartego swego czasu Paktu
Socjalnego, co jednak nie zmienia faktu, iż to decyzje pracodawcy, a nie art. 9
Paktu były źródłem prawa do premii świątecznej.
Nie są usprawiedliwione zarzuty skargi kasacyjnej naruszenia przepisów
postępowania. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie znajduje podstaw w treści
uzasadnienia wyroku, natomiast zarzut naruszenia art. 321 k.p.c. jest chybiony z
uwagi na brak podstaw do uwzględnienia powództwa w całości.
Z przytoczonych motywów, na podstawie art. 39815
k.p.c. orzeczono jak w
sentencji wyroku.