Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 311/08
POSTANOWIENIE
Dnia 11 lutego 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Henryk Pietrzkowski
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z wniosku A. L. i S. L.
przy uczestnictwie K. L., A. L., A.L., Ł. L., D. L. i J. J.
o zniesienie współwłasności nieruchomości,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 11 lutego 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców od postanowienia Sądu Okręgowego
w K.
z dnia 27 marca 2008 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w punkcie I 1 oraz I 8
i w tym zakresie umarza postępowanie apelacyjne; oddala
skargę kasacyjną w pozostałej części i orzeka, że
zainteresowani ponoszą koszty związane ze swoim udziałem
w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy w C. postanowieniem z dnia 6 listopada 2007 r. dokonał
zniesienia współwłasności nieruchomości położonej w Ś. przy ul. K. 18, dla której
prowadzona jest księga wieczysta nr […], zabudowanej budynkiem mieszkalnym,
budynkiem piekarni, budynkiem gospodarczym, garażem i komórkami
gospodarczymi. Sposobem zniesienia współwłasności było m. in. wyodrębnienie w
budynku mieszkalnym ośmiu lokali mieszkalnych, które zostały przyznane na
własność wnioskodawcom A. i S. małżonkom L., mającym wspólnie udział w tej
nieruchomości w wysokości 62,13%, (dodatkowo A. L. 1,88% udziału), oraz trzech
lokali użytkowych. Z tych ostatnich lokal nr 1 o pow. 64,40 m2
przyznany został na
własność uczestniczce postępowania Ł.L., której przysługuje 13,33 % udziału w
nieruchomości. Jednocześnie Sąd dokonał rozliczeń pomiędzy uczestnikami z
tytułu poniesionych nakładów oraz uzyskanych pożytków i korzyści, związanych z
korzystaniem z przedmiotu współwłasności. Wielkość korzyści obliczał przy
zastosowaniu możliwej do osiągnięcia stawki czynszowej za wynajem konkretnego
lokalu. Po dokonaniu tych rozrachunków ostatecznie zasądził od uczestniczki Ł. L.
następujące świadczenia: na rzecz wnioskodawców 119.520 zł. dopłaty,
rozkładając tę należność na cztery raty (pkt III postanowienia) oraz kwotę
163.363,02 zł. tytułem uzyskanych korzyści, z rozłożeniem tej kwoty na cztery raty
(pkt VI), na rzecz wnioskodawczyni Al.i L. 11.878,61 zł, rozkładając tę należność na
dwie raty (pkt V), na rzecz uczestniczki postępowania An. L. 39.728,83 zł., z
rozłożeniem tej kwoty na dwie raty (pkt VII), na rzecz uczestników A. L. i K. L. po
44.228,83 zł., na rzecz każdego z nich, z rozłożeniem należności na dwie raty (pkt
VIII i pkt IX), oraz na rzecz J. J. 5.274,95 zł., z rozłożeniem należności na dwie raty
(pkt X). Dodatkowo Sąd zasądził na rzecz wnioskodawców od uczestniczki D. L.
kwotę 20.987,05 zł. (pkt XI).
Apelacje od tego orzeczenia złożyli wnioskodawcy, skarżąc je w całości oraz
uczestniczka postępowania Ł. L., zaskarżając je w zakresie rozstrzygnięć objętych
punktami V – X.
Postanowieniem z dnia 27 marca 2008 r., Sąd Okręgowy w K. oddalił
apelację wnioskodawców, a uwzględniając częściowo apelację uczestniczki Ł. L.
dokonał zmiany orzeczenia Sądu I – ej Instancji w następujący sposób:
3
- zasądzoną od tej uczestniczki na rzecz wnioskodawców w punkcie III kwotę
119.520 zł. obniżył do 89.399,52 zł, płatną jednorazowo,
- uchylił rozstrzygnięcia zawarte w punktach V i VI,
- w punkcie VII zasądził od wnioskodawców na rzecz uczestniczki An. L. kwotę
12.228,21 zł., płatną jednorazowo,
- w punkcie VIII zasądził od wnioskodawców na rzecz uczestniczki A. L. kwotę
9.177, 91 zł., płatną jednorazowo,
- w punkcie IX zasądził od uczestniczki . L. na rzecz uczestnika K. L. kwotę
16.728,21 zł oraz na rzecz uczestniczki A. L. 7.550, 30 zł., płatne jednorazowo,
- w punkcie X zasądził od wnioskodawców na rzecz uczestniczki Justyny J. kwotę
1.983, 49 zł.,
- w punkcie XI zasądził na rzecz uczestniczki Ł. L. od uczestników An. L., K. L. oraz
A. L. po 258,72 zł. na rzecz każdego z nich.
Z uzasadnienia postanowienia Sądu Okręgowego wynika, że podstawową
przyczyną dokonanej zmiany orzeczenia Sądu I – ej Instancji było odmienne
podejście do kwestii rozliczenia uczestników z osiągniętych korzyści, które polegały
na korzystaniu z przedmiotu współwłasności. Sąd Okręgowy przyjął, że
uczestniczka Ł. L. nie osiągnęła w związku z wieloletnim korzystaniem z lokalu
użytkowego pożytków ani przychodów z nieruchomości, w związku z czym nie
znajduje wobec niej zastosowania art. 207 k.c. Nie ulega jednak wątpliwości, że
uzyskała wymierną korzyść z zajmowania tego lokalu na cele prowadzonego tam
sklepu zielarsko – drogeryjnego w postaci zaoszczędzenia wydatku na pozyskanie
pomieszczenia na prowadzenie tej działalności handlowej. Korzyść ta powinna
zostać rozliczona na zasadach przewidzianych w art. 206 k.c., zgodnie z którym
każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz
do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem
i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli. Odwołując się do
stanowiska wyrażonego w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2006 r.,
III CZP 9/06 (OSNC 2007, nr 3, poz. 37), Sąd Okręgowy przyjął, że tylko
posiadanie, które wykracza poza zakres umożliwiający korzystanie ze wspólnej
rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli staje się korzystaniem nieuprawnionym.
W związku z tym, zgodnie z art. 206 k.c., tylko z osiągniętej korzyści w tej części
4
z rzeczy wspólnej współwłaściciel obowiązany jest rozliczyć się z pozostałymi jej
współwłaścicielami. Podstawą wyliczenia tej korzyści jest wysokość udziału
współwłaściciela w przedmiocie współwłasności. W niniejszej sprawie będzie to
porównanie powierzchni lokali, z których korzystali poszczególni współwłaściciele
z wielkością powierzchni użytkowej całego domu. Zgodnie z opinią biegłego E. E.
całkowita powierzchnia użytkowa lokali w budynku mieszkalnym wraz z
pomieszczeniami przynależnymi wynosi 713,3 m2
. Powierzchnia lokalu wraz z
pomieszczeniem przynależnym, z którego korzysta uczestniczka postępowania
wynosi 74,10 m2
. Udział tej uczestniczki we wspólnym prawie własności wynosi
13,33%, w związku z czym górną granicą powierzchni, z której mogłaby korzystać,
bez potrzeby rozliczania się z pozostałymi współwłaścicielami jest 94,86 m2
(13,33% z 713, 3 m2
). Oznacza to, że Ł. L. korzystała z nieruchomości w granicach
swojego uprawnienia wyznaczonego przez wielkość udziału, a nawet poniżej tej
wielkości, zatem nie ma obowiązku rozliczania się z tej korzyści. Tym samym
uzasadnia to obniżenie zasądzonej od niej na rzecz wnioskodawców w punkcie III
należności ze 119,520 zł. do 89.399 zł. oraz zupełne uchylenie punktów V i VI, w
których zostały zasądzone od tej uczestniczki na rzecz wnioskodawców należności
z tytułu korzystania z lokalu. Z tej przyczyny odpowiedniemu skorygowaniu
podlegały też rozstrzygnięcia zawarte w punktach VII – XI orzeczenia Sądu
Rejonowego.
Postanowienie Sądu Okręgowego zaskarżyli w całości skargą kasacyjną
wnioskodawcy. Zarzucili nieważność postępowania przez nieudzielanie głosu na
rozprawie apelacyjnej Al. L., pełnomocnikowi uczestników K., A. i An. L., a także
naruszenie art. 378 § 1 pkt 1 w zw. z art. 368 § 1 k.p.c. przez rozpoznanie apelacji
uczestniczki poza granicami zaskarżenia i dokonanie zmian orzeczenia Sądu
Rejonowego w punktach III i XI. W zakresie podstawy materialnoprawnej zarzucili
naruszenie art. 211 i art. 212 k.c. w zw. z art. 7 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o
własności lokali (tekst jedn. Dz. U. 2000 r., Nr 80, poz. 903, ze zm.) przez
dokonanie w budynku wyodrębnienia własności lokali, zamiast przyznania im całej
nieruchomości ze spłatą uczestniczki Ł. L. oraz naruszenie art. 206 k.c. przez
niewłaściwą jego wykładnię co do zakresu uzyskanych korzyści, z których
obowiązany jest rozliczyć się współwłaściciel korzystający z przedmiotu
5
współwłasności. Na tych podstawach wnieśli o uchylenie skarżonego orzeczenia i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Nieuzasadnione są zarzuty materialnoprawne skargi kasacyjnej.
Skarżący nie mają racji twierdząc, że z powodu istniejącego konfliktu
z uczestniczką Ł. L., niedopuszczalne było wydzielenie jej odrębnego lokalu
użytkowego, gdyż w ten sposób doszło do utrwalenia źródła konfliktu.
W orzecznictwie zdecydowanie przeważa stanowisko, że sam tylko wzgląd na
stosunki osobiste istniejące między współwłaścicielami nie może niweczyć
priorytetowego uprawnienia z art. 211 k.c. do otrzymania części rzeczy wspólnej
w naturze. Dlatego przyjmuje się, że odmowa ustanowienia przez sąd odrębnej
własności lokali może mieć miejsce tylko wówczas, gdy za tą odmową przemawia
nie sama sytuacja konfliktowa między współwłaścicielami, lecz całokształt
okoliczności sprawy (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 5 maja 1999 r.,
III CKN 95/99, niepubl., z dnia 12 października 2000 r., IV CKN 1525/00, niepubl.,
z dnia 2 lutego 2001, IV CKN 251/00, niepubl., czy z dnia 4 października 2002 r.,
III CKN 128/00, OSNC 2003, nr 12, poz. 170). W niektórych sytuacjach
w judykaturze uznawano, że istniejący między współwłaścicielami budynku
poważny konflikt może stanowić okoliczność uzasadniającą odmowę zniesienia
współwłasności przez ustanowienie odrębnej własności lokali (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 3 października 1980 r., III CRN 126/80, OSNC 1981, nr 8, poz.
150, czy z dnia 7 kwietnia 2000 r., IV CKN 8/00kwietnia 2000 r., IV CKN 8/00,
niepubl.). Były to jednak sytuacje wyjątkowe, a o takiej w niniejszej sprawie nie
można mówić, skoro w całym trzykondygnacyjnym budynku wydziela się
uczestniczce tylko jeden lokal, a resztę przyznaje wnioskodawcom. Stąd też zarzut
uchybienia art. 211 i 212 k.c. jest nieusprawiedliwiony.
Kwestia czy współwłaściciel, korzystający z przedmiotu współwłasności, ma
obowiązek rozliczenia się z pozostałymi współwłaścicielami z odniesionej w ten
sposób korzyści, a jeśli tak, to w jakim zakresie, pozostaje sporna. Zróżnicowane
stanowiska w tym względzie zostały zaprezentowane w uzasadnieniu powołanej
uchwały Sądu Najwyższego III CZP 9/06. W uchwale udzielono w tej kwestii
odpowiedzi twierdzącej i za wyrażonym w niej poglądem opowiedział się Sąd
6
Okręgowy. Pozostaje tylko rzeczą wątpliwą, czy podstawą prawną takiego
roszczenia pozostaje sam art. 206 k.c., jak to przyjęto w tym judykacie Sądu
Najwyższego, czy też w powiązaniu z art. 224 § 2 k.c. lub art. 225 k.c., jak to
wyjaśniono w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 3/08
(BIUL. SN 2008, nr 3, poz. 6). W obu uchwałach zgodnie stwierdzono jednak, że
korzystanie z rzeczy wspólnej przez jednego ze współwłaścicieli stwarza podstawę
do żądania rozliczenia się przez niego z odniesionych w ten sposób korzyści, jeżeli
wykraczało poza granice zakreślone w art. 206 k.c., a więc kiedy było posiadaniem
nieuprawnionym. Jak trafnie przyjął Sąd Okręgowy, podstawą do ustalenia tego
zakresu dopuszczalnego posiadania jest wysokość udziału w rzeczy wspólnej.
Udział ten jest bowiem czynnikiem konstytuującym wszystkie uprawnienia
współwłaściciela. Nie można zatem, jak tego chcą skarżący, ustalać zakresu
uprawnionego posiadania w zależności od rynkowej wartości części przedmiotu
współwłasności, z której korzystał współwłaściciel (w niniejszej sprawie
uczestniczka Łucja L.). Dlatego też zarzut skargi kasacyjnej naruszenia art. 206 k.c.
przez nieprawidłową jego wykładnię, prowadzącą do wadliwego ustalenia zakresu
posiadania przez tę uczestniczkę, które - nawiązując do terminologii zastosowanej
w powołanych uchwałach - można określić mianem posiadania uprawnionego, jest
bezpodstawny.
2. Nieuzasadniony jest podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut nieważności
postępowania. W pierwszym rzędzie wymaga rozstrzygnięcia, czy wnioskodawcy
są w ogóle legitymowani do jego zgłoszenia w sytuacji, kiedy uchybienie dotyczy
ewentualnego interesu innych uczestników, a nie odnosi się bezpośrednio do
skarżących. Na tak postawione pytanie w orzecznictwie udziela się odpowiedzi, iż
niedopuszczalne jest powoływanie się w skardze kasacyjnej na naruszenie przez
sąd przepisów procesowych dotyczących strony przeciwnej, z wyjątkiem
wadliwości, które skutkują nieważnością postępowania (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 27 lutego 1997 r., III CKN 6/97, niepubl., wyrok z dnia
23 marca 2006 r. IV CSK 115/05, Biul. SN 2006, nr 6, poz. 9, wyrok z dnia
11 grudnia 2006 r. I PK 124/06, OSNP 2008, nr 3- 4, poz. 27 i podane w nim dalsze
orzecznictwo, czy wyrok z dnia 13 lutego 2004, IV CK 269/02). Uzasadnieniem dla
poglądu dopuszczającego - w drodze wyjątku - możliwość powoływania się
7
w skardze kasacyjnej na nieważność postępowania dotyczącą drugiej strony
(innego uczestnika) jest m. in. argument, że strona wnosząca skargę ma, na ogół,
także interes, aby sprawa została rozpoznana przy zachowaniu wszelkich
wymogów proceduralnych. Jak to bowiem wskazano w uzasadnieniu wyroku
w sprawie II CK 269/02, nie można wykluczyć wydania przez Sąd Kasacyjny
wyroku reformatoryjnego, korzystnego dla strony skarżącej, który w wypadku
nieważności postępowania przed Sądem drugiej instancji, wynikającej
z pozbawienia tam strony przeciwnej możliwości obrony jej praw, mógłby zostać
podważony w wyniku wznowienia postępowania, co godziłoby w interes prawny
strony wnoszącej skargę kasacyjną (kasację).
Nie podważając co do zasady trafności poglądu prawnego o dopuszczalności
powołania się w skardze kasacyjnej na nieważność postępowania dotyczącą
drugiej strony (innego uczestnika), trzeba stwierdzić, że nie może on znaleźć
zastosowania w rozpoznawanej sprawie. Przede wszystkim Al. L. działała w imieniu
swoich mocodawców, którymi są jej dzieci, przez cały tok postępowania, a one
wnosiły o przyznanie rodzicom w całości przedmiotu współwłasności, bez
zasądzania na ich rzecz spłat, w więc prezentowały stanowisko procesowe
tożsame ze stanowiskiem rodziców. Trudno zatem przyjąć, że ci uczestnicy zostali
pozbawieni możności obrony swoich praw w instancji apelacyjnej, kiedy było rzeczą
jasną, że to ich stanowisko nie uległo zmianie. Po wtóre zaś, jest rzeczą
wykluczoną, aby w instancji kasacyjnej mogło zapaść orzeczenie reformatoryjne,
skoro wnoszący skargę nie składali wniosku o jego wydanie (art. 39816
k.p.c.
Oznacza to, że nie może być mowy o nieważności postępowania w instancji
apelacyjnej z powodu formalnego nieudzielania na rozprawie głosu A. L.,
reprezentującej swoje dorosłe dzieci K., A. i An. L.
3. Trafny jest natomiast zarzut procesowy, iż Sąd Okręgowy przekroczył
zakres przedmiotu zaskarżenia apelacją postanowienia Sądu Rejonowego przez
uczestniczkę Ł. L. Z treści tej apelacji wynika wyraźnie, że nie obejmowano
zaskarżeniem punktów III i XI tego postanowienia. W związku z tym korygowanie w
instancji apelacyjnej rozstrzygnięć zawartych w tych punktach było
niedopuszczalne (art. 378 § 1 k.p.c.). Dlatego Sąd Najwyższy w tej części
uwzględnił skargę kasacyjną, uchylając orzeczenie Sądu Okręgowego i umarzając
8
postępowanie apelacyjne w tym zakresie (art. 39819
k.p.c.), a w pozostałym
zakresie oddalił skargę, jako niezasadną (art. 39814
k.p.c.).
Postanowienie o kosztach uzasadnia art. 520 § 3 k.p.c.).