Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 467/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 lutego 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa T.K.
przeciwko "K" - Spółce Akcyjnej
o wykup nieruchomości
oraz z powództwa wzajemnego "K." Spółki Akcyjnej
przeciwko T.K.
o ograniczenie prawa własności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 lutego 2009 r.,
skargi kasacyjnej powódki - pozwanej wzajemnej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 lutego 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka T.K. wniosła pozew przeciwko pozwanej „K.” S.A. o wydanie
stanowiącej jej własność nieruchomości rolnej stanowiącej działkę nr 21/1 o pow.
1,5661 ha położonej we wsi R. oraz nakazanie opuszczenia tej nieruchomości wraz
z rzeczami należącymi do pozwanej i osobami przebywającymi na nieruchomości z
pozwaną.
Pozwana wniosła o oddalenie powództwa i złożyła powództwo wzajemne
domagając się w nim ograniczenia na 12 lat, za wynagrodzeniem, prawa własności
powódki w stosunku do zabudowanej nieruchomości położonej w R., oznaczonej
jako działki 11/1, 33/1, 3/3, 7/2 i 7/3 o pow. 8,5508 na podstawie art. 88 ustawy z
dnia 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr
228, poz. 1947 ze zm. - dalej jako pr.g.g.).
Po przekształceniu żądania pozwu powódka domagała się ostatecznie
zobowiązania pozwanej do wykupu nieruchomości na podstawie art. 88 pr.g.g.,
a na wypadek jego oddalenia i uwzględnienia powództwa K. wnosiła o zasądzenie
na jej rzecz jednorazowego wynagrodzenia z tytułu ograniczenia prawa własności.
Wyrokiem z dnia 18 maja 2007 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo
główne o wykup nieruchomości. Natomiast uwzględniając powództwo wzajemne
zobowiązał pozwaną wzajemną do złożenia oświadczenia woli zezwalającego
powódce wzajemnej na użytkowanie nieruchomości oznaczonej w wyroku, o pow.
6.9847 ha poprzez wejście na nią i prowadzenie prac wydobywczych [...] na okres
do 18 maja 2019 r., za zapłatą określonego w wyroku wynagrodzenia płatnego w
rocznych ratach. Odnośnie do działki 11/1 Sąd Okręgowy umorzył postępowanie.
Wyrokowi w części ograniczającej prawo własności nadał na wniosek powoda
wzajemnego rygor natychmiastowej wykonalności (art. 333 § 3 k.p.c.).
Podstawę wyroku stanowiły następujące ustalenia i wnioski.
Powódka główna jest właścicielem nieruchomości składającej się z działek
33/1, 3/3, 7/2 i 7/3 o pow. 6, 9847 ha. W dniu wniesienia pozwu była również
3
właścicielką działki 21/1 o pow. 1,5661 ha. Nieruchomość była przez nią
przeznaczona na cele rolnicze, znajdowały się tam nasadzenia szkółkarskie
i sadownicze oraz nie zamieszkały budynek mieszkalny. Nieruchomość znajduje się
na obszarze górniczym określonym Koncesją Ministra Ochrony Środowiska,
Zasobów Naturalnych i Leśnictwa nr 165/94 z dnia 26 sierpnia 1994 r. W Planie
Ruchu Zakładu działka nr 21/1 przewidziana była do eksploatacji w roku 2002/2003
r., a pozostałe działki w roku 2004, lecz między innymi z uwagi na toczący się
proces pozwana zmuszona była przesunąć terminy eksploatacji. Ostateczny termin
zajęcia działek 33/1, 3/3, 7/2 i 7/3 przewidziany został na koniec 1 kwartału 2007 r.
Brak możliwości przejęcia nieruchomości w najbliższym czasie naraziłby K. na
wielomilionowe straty. Prowadziłoby to do ograniczenia wydobycia, co miałoby
bezpośredni wpływ na ograniczenie mocy wytwórczej elektrowni. K. chciała nabyć
od powódki przedmiotowe działki w drodze umowy, jednak prowadzone od 1999 r.
przez strony negocjacje nie przyniosły rezultatu, gdyż żądana przez powódkę cena
przekraczała znacznie ich wartość rynkową. W dniu 15 września 2000 r. Starosta
wszczął z urzędu na rzecz Skarbu Państwa postępowanie wywłaszczeniowe
w stosunku do działki 21/1 i decyzją z dnia 25 lutego 2002 r. dokonane zostało jej
wywłaszczenie za odszkodowaniem w kwocie 61.950 zł. Decyzją Wojewody z dnia
29 sierpnia 2003 r. decyzja ta ostatecznie została utrzymana w mocy. Decyzją z
dnia 19 marca 2002 r. Starosta zezwolił pozwanej K., realizującej cel publiczny w
postaci wydobywania kopaliny stanowiącej własność Skarbu Państwa, na
niezwłoczne zajęcie działki nr 21/1 i nadał jej rygor natychmiastowej wykonalności
w związku z koniecznością zabezpieczenia gospodarki narodowej przed ciężkimi
stratami. Decyzją z dnia 10 stycznia 2003 r., ponowna decyzja Starosty z dnia 9
grudnia 2002 r. zezwalająca na niezwłoczne zajęcie tej działki przez K. została
utrzymana w mocy przez Wojewodę i jest ostateczna. Pozostałe działki stanowią
własność powódki. Część działki nr 7/3 wykorzystana jest na plantację sadowniczą.
Plantacja jest nierówna, cześć drzew ma nieprawidłowo ukształtowane korony,
widoczne są ubytki w rzędach. Na działce jest nie zamieszkały dom parterowy z
1932 r. o pow. zabudowy 91,10 m2
i powierzchni użytkowej 58 m2
, zbudowany z
cegły, nie podpiwniczony. Na pozostałej części nieruchomości znajduje się szkółka
materiału do zadrzewień, w większości świerka pospolitego. W czasie oględzin
4
biegłego w październiku 2004 r. szkółka była przerośnięta nie nadawała się do
zadrzewień, była pozbawiona bieżącej pielęgnacji, jej wartość biologiczna daleko
odbiegała od ideału. Świerki nadawały się do wykorzystania jedynie częściowo jako
choinki cięte z gruntu. Odnośnie do pozostałych nasadzeń stwierdzono: świerk
kłujący i srebrny - brak wyraźnych rzędów nasadzeń, nieregularne występowanie,
ubytki, kasztanowiec biały usytuowany na wąskim zacienionym zagonie - w 100%
zniszczony przez owady i grzyby, dąb czerwony - nie pielęgnowany, nie
szkółkowały, modrzew europejski - nie pielęgnowany, nie szkółkowały nie ma
żadnej wartości nawet opałowej, kargona - nie szkółkowana i nie prowadzona
należycie, żywotnik - w większości zasuszony.
W sprawie sporządzone zostały trzy opinie biegłych na okoliczność ustalenia
wynagrodzenia z tytułu ograniczenia prawa własności działek 33/1, 3/3, 7/2, 7/3.
Biegła M.J. obliczyła wynagrodzenie za utratę produktów plantacji wieloletnich, za
utratę korzystania z zabudowań i grunt w postaci jednorazowej na kwotę 442.194
zł. Wartość wynagrodzenia w stosunku rocznym za ograniczenie prawa własności
przez 12 lat ustaliła odpowiednio w kolejnych latach na kwoty 232.995,46 zł,
25.230,93 zł, 26.946,63 zł, 28.779 zł, 30.735,98 zł, 32.826,02 zł, 35.058,19 zł,
37.442,15 zł, 25.976,08 zł, 17.162,33 zł, 18.329,37 zł, 19.575,76 zł. Sąd Okręgowy
ustalił kwotę dopłat z Unii Europejskiej do upraw sadowniczych w 2006 r. na kwotę
276,28 od 1 ha, co w stosunku do obszaru upraw sadowniczych powódki
wynoszącego 1.41 ha daje należną do niego dopłatę w kwocie 389,55 zł rocznie.
Wszystkie opinie Sąd Okręgowy ocenił jako rzetelne i jasne. Różnicę
wynagrodzenia wyliczonego w opiniach M.J. i L.K. przypisał przyjęciu w nich
różnych cen jednostkowych nasadzeń, przy takiej samej metodologii oraz
inwentaryzacji nasadzeń. Natomiast opinia biegłej M.C. oparta została na innej
metodologii i własnej inwentaryzacji, a jej wynik mimo to był bardzo zbliżony do
opinii M.J. Kierując się zbieżnością tych dwóch opinii oraz przy uwzględnieniu
metodologii ich opracowania oparł wyrok na opinii M.J.
Za bardziej uzasadnione uznał przyznanie powódce wynagrodzenia
w stosunku rocznym, wypłacanego raz do roku za każdy rok użytkowania przez
12 lat, albowiem gdyby powódka nadal korzystała z nieruchomości to przynosiłaby
ona określone dochody w każdym roku. Do obliczonego wynagrodzenia za każdy
5
rok doliczył kwotę roczną dopłat z Unii Europejskiej według znanej wysokości za
2007 r. Przy obliczaniu wynagrodzenia miał na uwadze rolniczy cel, w jakim
nieruchomość była wykorzystywana i przyjmując, iż w taki sposób byłaby nadal
wykorzystywana uwzględnił pożytki, jakie pozwana wzajemna mogłaby z niej
osiągać. Nie wziął natomiast pod uwagę wartości złóż węgla znajdującego się na
spornej nieruchomości. Uznał, że bez znaczenia jest to kto jest ich właścicielem,
gdyż zasądzone wynagrodzenie za ograniczenie prawa własności nie jest
odszkodowaniem, ani też ceną mogącą odzwierciedlać wartość nieruchomości.
Wskazał, że pozwana nie miała realnych możliwości by wydobyć węgiel na swojej
nieruchomości jak też by jego eksploatację mogła tam prowadzić inna kopalnia.
Mimo przeznaczenie tej nieruchomości w planie zagospodarowania przestrzennego
pod eksploatację węgla od sześciu lat pozwana wzajemna wykorzystuje ją cały
czas na cele rolnicze.
Odnosząc się do żądania powódki głównej wskazał Sąd Okręgowy, że jej
pierwotne roszczenie o wydanie dotyczące także działki 21/1 zostało w zawiązku z
wniesieniem powództwa wzajemnego o ograniczenie własności przekształcone
w powództwo o wykup całej nieruchomości na podstawie art. 88 ust. 1 zd. 2 pr.g.g.,
zgodnie z którym, jeżeli nieruchomość lub jej część na skutek ograniczenia prawa
własności nie nadaje się do wykorzystania na dotychczasowe cele, podlega na
wniosek właściciela wykupowi. Zdaniem Sądu z brzmienia tego przepisu wynika,
że roszczenie o wykup właściciel może zgłosić dopiero po upływie terminu
ograniczenia własności, po przeprowadzeniu rekultywacji gruntu i ocenie czy
wówczas nadaje się ona na dotychczasowy cel. Dlatego roszczenie powódki
o wykup jest przedwczesne, zaś w stosunku do działki 21/1 bezprzedmiotowe,
a orzekanie o nim jest zbędne , gdyż na skutek wywłaszczenia działka stała się
własnością Skarbu Państwa. Także w sytuacji gdyby działka ta stanowiła własność
powódki głównej, jej roszenie o wykup tej działki byłoby przedwczesne.
Postępowanie w tym zakresie podlegało więc umorzeniu.
Za uzasadnione uznał natomiast Sąd Okręgowy powództwo wzajemne
o ograniczenie na rzecz „K.” prawa własności nieruchomości składającej się z
działek 33/1, 3/2, 7/2 i 7/3, gdyż powódka wzajemna wykazała dokumentami, że
nieruchomość jest przeznaczona pod odkrywkę węgla brunatnego i jest niezbędna
6
dla realizacji działalności wydobywczej kopalni. Powódka wzajemna wykazała
nadto, że od 1999 r. czyniła starania o umowny wykup nieruchomości, jednak z
uwagi na wygórowaną cenę, jakiej żądała pozwana nie doszedł on do skutku.
Odnośnie do działki nr 21/1 stwierdził, że dotycząca jej decyzja
wywłaszczeniowa jest ostateczna i fakt jej zaskarżenia do Naczelnego Sądu
Administracyjnego przez pozwaną wzajemną, w świetle art. 16 kpa, pozbawiony
jest znaczenia. Zgodnie z art. 123 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. 2004 r., Nr 261, poz. 2603 ze zm. - dalej jako
u.g.n.), decyzja stanowi podstawę wpisu Skarbu Państwa jako jej właściciela
w księdze wieczystej. K. jest posiadaczem działki na podstawie decyzji
zezwalającej na jej zajęcie w trybie natychmiastowym.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyła w całości apelacją T.K. Wnosiła o
uchylenie w całości wyroku lub jego zmianę i zasądzenie na jej rzecz
odszkodowania w kwocie 3.157.300 zł za szkodę majątkową w związku
z użytkowaniem gruntu przez pozwaną K.
W związku z uchyleniem ostatecznej decyzji o wywłaszczeniu działki 21/1
skarżąca zmieniła sformułowany w apelacji wniosek i przekształciła roszczenie
dotyczące tej działki, wnosząc o zobowiązanie pozwanej K. do jej wydania.
Pozwana sprzeciwiła się takiej zmianie żądania w postępowaniu apelacyjnym
i cofnęła powództwo dotyczące ograniczenia praw własności pozwanej wzajemnej
do działki 21/1, na co ta wyraziła zgodę.
Wyrokiem z dnia 20 lutego 2008 r. Sąd Apelacyjny oddalił wniesioną
apelację. Nie stwierdził zarzucanej w niej nieważności postępowania przed Sądem
pierwszej instancji uznając, że w świetle art. 379 k.p.c. nie uzasadnia jej żadna
z podanych przez skarżącą przyczyn. Oddalił zarzut naruszenia art. 233 k.p.c., jako
nie wykazany wskazując, że nie uzasadnia go pominięcie dowodu z przesłuchania
powódki, który nie był wnioskowany, ani nie mające związku z tym przepisem
zarzucane w apelacji dokonanie przez Sąd Okręgowy wykładni stosowanych
przepisów we własnym zakresie. Jako bezzasadny ocenił zarzut naruszenia art.
328 § 2 k.p.c.
7
Odnosząc się do zarzutów naruszenia prawa materialnego, za kluczowy
uznał zarzut naruszenia art. 88 pr.g.g., a na jego tle kwestię wzajemnego stosunku
wymienionych w nim roszczeń przedsiębiorcy o ograniczenie prawa własności
nieruchomości i roszczenia właściciela o jej wykup przez przedsiębiorcę. Wskazał,
że taka kolejność wymienionych w przepisie roszczeń nie jest przypadkowa
i oznacza, że w sytuacji zgłoszenia jednego z nich pierwszeństwo w rozpoznawaniu
ma roszczenie przedsiębiorcy. Jeżeli to roszczenie jest uzasadnione, to orzekanie
o roszczeniu właściciela o wykup nieruchomości jest przedwczesne
i bezprzedmiotowe przez czas ograniczenia, są to bowiem roszczenia wzajemnie
się wykluczające. Wykup nieruchomości może być orzeczony wówczas dopiero
jeżeli na skutek ograniczenia prawa własności nieruchomość nie nadaje się do
wykorzystania na dotychczasowe cele. Wskazał, że nie są w obecnej chwili znane
pełne skutki ograniczenia prawa własności apelującej.
Sąd Apelacyjny podzielił również ocenę Sądu Okręgowego, iż kwestia
własności złóż kopalin znajdujących się na nieruchomości powódki głównej
i pozwanej wzajemnej pozbawiona jest znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy,
a w konsekwencji za bezzasadne uznał podniesione w apelacji zarzuty naruszenia
art. 143 k.c. w zw. z art. 4 pkt 7 u.g.n., art. 46, art. 47 § 2 k.c. i art. 7 i art. 8 pr.g.g.
Zaakceptował pogląd Sądu pierwszej instancji, iż wynagrodzenie, o którym jest
mowa w art. 88 pr.g.g. oznacza ekwiwalent za korzystanie z cudzej rzeczy, czyli
pożytki jakie skarżąca mogłaby uzyskać gdyby wykorzystywała w dalszym ciągu
nieruchomość w dotychczasowy sposób, tj. na cele rolnicze. Wynagrodzenie to nie
jest równoważne odszkodowaniu za wartość nieruchomości i nie może uwzględniać
wartości znajdujących się na niej kopalin. Oddalił zarzut błędnego ustalenia,
że przedmiotowa nieruchomość jest niezbędna do wykorzystania do działalności
wydobywczej, jako nie wykazany i nie poparty żadną argumentacją. Odnosząc się
do kwestii ustalenia wysokości wynagrodzenia podzielił argumentację Sądu
Okręgowego uzasadniającą jego oparcie się na opinii biegłej M.J., którą skarżąca
zwalczała z tej tylko przyczyny, że nie uwzględnia wartości złóż węgla. Nie
dopatrzył się naruszenia art.156 ust. 3 i 4, art. 157 ust. 3 u.g.n. oraz przepisów
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny
nieruchomości, gdyż przedmiotem ustaleń sprawie w nie była wartość
8
nieruchomości, lecz wynagrodzenie za ograniczenie prawa własności.
Zarzut naruszenia art. 5 k.c. oddalił z braku uzasadnienia. Wskazał, że wbrew
twierdzeniom skarżącej biegła dokonała waloryzacji wynagrodzenia za pomocą
współczynnika kapitalizacji przyszłych wypłat. Po sprawdzeniu wyliczenia dopłat
z Unii Europejskiej potwierdził jego prawidłowość. Podzielił stanowisko Sądu
Okręgowego, że skarżącej należy się wynagrodzenie za ograniczenie prawa
własności w stosunku rocznym, które będzie wypłacane przez dwanaście lat za
każdy rok, albowiem użytkując grunt w dalszym ciągu uzyskiwałaby co roku pożytki
w określonej wysokości.
Za niedopuszczalną uznał zmianę przez skarżącą w postępowaniu
apelacyjnym żądania w zakresie rozstrzygnięcia co do działki nr 21/1, odnośnie do
której Sąd Okręgowy umorzył postępowanie (chociaż powinien oddalić w tym
zakresie powództwo, skoro działka wówczas nie stanowiła własności skarżącej)
i zgłoszenie żądania jej wydania przez pozwaną K. z uwagi na uchylenie decyzji o
jej wywłaszczeniu na rzecz Skarbu Państwa.
W uzasadnieniu rozstrzygnięcia o kosztach stwierdził, że skarżącej nie
przysługuje na podstawie art. 69 ust. 1 pkt 12 u.k.s.c. zwolnienie od kosztów
sądowych w zakresie powództwa wzajemnego, które przepis ten przyznaje jedynie
stronie dochodzącej naprawienia szkód spowodowanych ruchem zakładu
górniczego (dział V pr.g.g). Wobec cofnięcia skarżącej - w następstwie zmiany
okoliczności i wypłacenia jej, po wyroku Sądu Okręgowego przez K. kwoty
233.000 zł - przyznanego wcześniej całkowitego zwolnienia od kosztów sądowych
obciążył ją na rzecz Skarbu Państwa nieuiszczonym wpisem od apelacji od
powództwa wzajemnego oraz kosztami zastępstwa procesowego na rzecz strony
przeciwnej.
T.K. zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w całości. W skardze kasacyjnej
zarzuciła naruszenie prawa materialnego, a to:
1) art. 143 k.c. w zw. z art. 4 pkt 17 u.g.n. przez ustalenie, że powódce nie
przysługuje ochrona wskazana w tym przepisie, przez co nie może ona
w pełni wykonywać swojego prawa własności i uznanie, że złoża kopalin są
własnością Skarbu Państwa a nie powódki,
9
2) art. 46 i art. 47 § 2 k.c. przez uznanie, że złoża kopalin nie są częścią
składową nieruchomości oraz brak rozstrzygnięcia powyższej kwestii i
związany z tym błędny sposób wyliczenia należności,
3) art. 7, art. 8, art. 88 pr.g.g. przez niepełne rozpoznanie wniosku powódki
o wykup nieruchomości i uznanie że roszczenie to powstaje dopiero po
okresie, na który ustanowiono ograniczenie prawa własności i że złoża
stanowią własność Skarbu Państwa, w sytuacji, gdy nie jest możliwe
prawidłowe wyliczenie wynagrodzenia w okresie dynamicznych zmian
w czasie kilkunastu lat i uznanie, że ograniczenie prawa własności nastąpiło
za słusznym wynagrodzeniem mimo, że nie uwzględnia ono wartości złoża
kopalin jako części składowej nieruchomości,
4) § 15, 46 i 47 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r.
w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego
przez przeprowadzenie wyceny niezgodnie z opisanymi tam zasadami
i metodami,
e) art. 156 ust. 3 i 4 u.g.n. przez oparcie wyliczenia na nieaktualnym operacie,
5) art. 157 ust. 3 u.g.n. przez nie przekazanie operatów do Komisji
odpowiedzialności zawodowej,
6) art. 7 u.g.n. przez błędną wykładnie i przyjęcie, że węgiel wydobywany
metodą odkrywkową jest własnością Skarbu Państwa,
7) art. 5 k.c. przez ograniczenie praw własności na okres kilkunastu lat i nie
wprowadzenie mechanizmu waloryzacji,
8) art. 3 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o płatnościach bezpośrednich do
gruntów rolnych i oddzielnej płatności z tytułu cukru przez ustalenie
wysokości tej płatności do małego obszaru działki, podczas gdy odnoszą się
one do całej nieruchomości pozwanej,
9) art. 95 ustawy o kosztach sądowych przez nakazanie ściągnięcia od
skarżącej wpisu sądowego, od którego jest ona zwolniona z ustawy.
Podniosła nadto zarzuty naruszenia naruszenie przepisów postępowania tj.:
10
1) art. 25 § 2 k.p.c. przez nie sprawdzenie wartości przedmiotu sporu mimo
zarzutu pozwanego
2) art. 233 § 1 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów
w zakresie i w sposób szerzej opisany w treści tego zarzutu,
3) art. 328 § 2 przez nie wskazanie przyczyn odmowy wiarygodności dowodom
pozwanego w postaci sprawozdań Ministerstwa Skarbu Państwa i orzeczeń
sądowych podawanych przez pozwanego,
4) art. 335 k.p.c. przez nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej
wykonalności,
5) art. 334 k.p.c. przez brak stosownego zabezpieczenia interesów skarżącej
i zobowiązania pozwanego do zapewnienia jej lokalu zastępczego.
We wnioskach skargi domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku
w całości oraz uchylenia wyroku Sądu Okręgowego i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania temu Sądowi lub uchylenia wyroków obu Sądów
i orzeczenia co do istoty sprawy przez uznanie żądania powódki (pozwanej
wzajemnej) o wykup nieruchomości w oparciu o przedłożoną opinię rzeczoznawcy
majątkowego i zasądzenie na jej rzecz kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest środkiem odwoławczym od orzeczeń sądów drugiej
instancji i jej podstawę może stanowić tylko naruszenie prawa przez sąd drugiej
instancji. W skardze kasacyjnej wniesionej przez powódkę główną – pozwaną
wzajemną wszystkie zarzuty oparte na podstawie naruszenia przepisów
postępowania stanowią powtórzenie zarzutów sformułowanych uprzednio
w apelacji obecnej skarżącej i dotyczą naruszenia prawa przez Sąd Okręgowy.
Z tej przyczyny nie mogą one uzasadniać przytoczonej w skardze podstawy
kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., która nie formułuje nadto zarzutów
odnoszących się bezpośrednio do postępowania przed Sądem Apelacyjnym.
Zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być
zarzuty dotyczące zarówno ustalenia faktów jak i oceny dowodów, co wyłącza spod
oceny Sądu Najwyższego zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. W zakresie zaś
11
w jakim ujęte w jego ramach uchybienia nie pozostają w związku z treścią tego
przepisu brak jest podstaw do ich rozpatrzenia z uwagi na niewskazanie
właściwego przepisu procesowego, do naruszenia którego doszło w ich
następstwie.
Pośród podniesionych przez skarżąca zarzutów naruszenia prawa
materialnego w pierwszej kolejności, jako najdalej idący, podlega rozpoznaniu
zarzut naruszenia art. 88 pr.g.g. Objęta zarzutem kwestia jego wykładni ma bowiem
rozstrzygające znaczenie dla oceny zasadności żądań zgłoszonych przez obie
strony.
Przepis art. 88 pr.g.g reguluje jedną z prawnych możliwości uzyskania
dostępu do cudzej nieruchomości w związku z korzystaniem z zasobów wnętrza
skorupy ziemskiej. Podobną funkcje pełnią art. 125 u.g.n. oraz art. 9 i 90 pr.g.g.
Przepis przyznaje przedsiębiorcy, dla którego cudza nieruchomość lub jej cześć
jest niezbędna do wykonywania działalności regulowanej pr.g.g. roszczenie
przeciwko właścicielowi nieruchomości o jej udostępnienie za wynagrodzeniem.
W dalszej części ustanawia dla właściciela nieruchomości roszczenie o jej wykup,
jeżeli na skutek ograniczenia tego prawa nieruchomość lub jej cześć nie nadaje się
na dotychczasowy cel.
W ocenie obu sądów orzekających znaczenie art. 88 pr.g.g. należy
odczytywać zgodnie z jego brzmieniem, które wskazuje w sposób niewątpliwy jaka
jest kolejność realizacji wynikających z niego roszczeń oraz, że wykup
nieruchomości może być orzeczony dopiero wówczas, jeżeli na skutek
ograniczenia prawa własności nie nadaje się ona do wykorzystania na
dotychczasowe cele.
Zdaniem skarżącej natomiast przepis ten daje właścicielowi nieruchomości
wybór między żądaniem jej wykupu i wyrażeniem zgody na ograniczenie jego
własności, a co za tym idzie, zgłoszenie żądania wykupu nie musi być poprzedzone
długotrwałym ograniczeniem prawa własności. Takiemu rozumieniu treści art. 88
pr.g.g. nie sprzeciwia się - w jej ocenie - brzmienie przepisu, gdyż nie uzależnia on
zgłoszenia przez właściciela roszczenia o wykup nieruchomości od upływu czasu
na jaki ograniczono jego prawo własności, ani nie stwierdza, że o wykupie
12
nieruchomości można orzec dopiero po upływie czasu orzeczonego wcześniej
ograniczenia.
Przedstawione racje o charakterze językowym nie są jednakże
wystarczające dla uzasadnienia wyboru kierunku wykładni omawianego przepisu,
bowiem - czego nie dostrzegł Sąd Apelacyjny ograniczając się do jego
bezpośredniego rozumienia - nawet jasna z językowego punktu widzenia norma
może budzić wątpliwości dotyczące jej celowości, słuszności i sprawiedliwości.
Przy przyjęciu szerokiego pojęcia wykładni, wykraczającego poza
płaszczyznę językową, za prezentowanym przez Sąd Apelacyjny poglądem co do
znaczenia normy zawartej w art. 88 pr.g.g. może przemawiać natomiast wynikający
z celu tego przepisu czasowy charakter wprowadzonego na jego podstawie
ograniczenia prawa własności cudzej nieruchomości, która jest niezbędna
przedsiębiorcy dla wykonywania działalności regulowanej tą ustawą oraz założenie,
że nieruchomość powinna być zwrócona właścicielowi w stanie nadającym się do
wykorzystania na dotychczasowe cele.
Trafnie jednak podnosi skarżąca, że względy te tracą doniosłość w sytuacji,
kiedy już w momencie wystąpienia przez przedsiębiorcę z roszczeniem
o ograniczenie prawa własności nieruchomości niezbędnej do wykonywania
przysługujących mu uprawnień do wydobywania kopalin z całą pewnością daje się
stwierdzić, iż nieruchomość ta po zakończeniu wydobycia nie będzie nadawać się
do wykorzystania przez właściciela na dotychczasowe cele. Taki zaś stan rzeczy
według twierdzeń skarżącej, których z uwagi na brak stanowczych ustaleń
faktycznych w tym zakresie nie można zweryfikować, istnieje w przedmiotowej
sprawie.
Przepis art. 88 pr.g.g. w sposób istotny ogranicza właściciela w korzystaniu
z własności. Elementem zwiększającym dolegliwość tego ograniczenia jest jego
długotrwałość występująca w szczególności w przypadku wprowadzenia go w celu
eksploatacji kopalin. Nie daje się pogodzić z konstytucyjnie chronionym
uprawnieniem do tego by móc korzystać z podmiotowego prawa własności (art. 64
ust. 1 Konstytucji) taki stan rzeczy, w którym – w warunkach określonych w art. 88
pr.g.g. - mimo stwierdzenia, że nieruchomość na skutek prowadzonej na niej
13
eksploatacji złoża kopalin nie będzie się nadawać do wykorzystania na
dotychczasowe cele, jej właściciel musiałby oczekiwać na realizacje
przysługującego mu roszczenia o jej wykup przez okres kilkunastu lat
(w przedmiotowej sprawie przez dwanaście lat) tj. aż do zakończenia wydobycia.
Tak daleko idące ograniczenie w korzystaniu z prawa własności, które nie jest przy
tym jest konieczne dla wypełnienia celu ustanowienia przepisu art. 88 pr.g.g.,
zmierzałoby do niedopuszczalnego naruszenia istoty tego prawa (art. 31 ust. 3
Konstytucji).
Względy te, w okolicznościach konkretnej sprawy, mogą przemawiać
również za przyznaniem właścicielowi nieruchomości, doznającemu ograniczeń
w korzystaniu z niej na podstawie art. 88 pr.g.g., jednorazowego wynagrodzenia,
za cały okres ograniczenia jego prawa.
W świetle powyższego, jako zasadny ocenić należy zarzut naruszenia art.
88 pr.g.g. przez jego błędną wykładnię, uzasadniający uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sadowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c., jako przedwczesny zaś - w ustalonym stanie
faktycznym - zarzut jego niezastosowania.
W tym stanie rzeczy, przedwczesne są także dalsze szczegółowe zarzuty
skargi kasacyjnej zmierzające do podważenia wysokości przyznanego skarżącej
wynagrodzenia za ograniczenie jej prawa własności. Podzielić należy natomiast
trafnie umotywowany pogląd Sądu Apelacyjnego, iż przy jego obliczaniu nie
uwzględnia się wartości kopalin znajdujących się na nieruchomości.
Pominięte przez Sąd pierwszej i drugiej instancji zagadnienie prawa
własności złóż kopalin aktualizuje się natomiast w przypadku rozstrzygania na
podstawie art. 88 pr.g.g. o roszczeniu właściciela nieruchomości o jej wykup.
Konsekwencją przyjęcia, że właściciel nieruchomości jest jednocześnie
właścicielem znajdujących się w jej obrębie złóż kopalin jest bowiem to, że ich
istnienie wpływa na wartość tej nieruchomości.
Stan prawny regulujący własność złóż kopalin uległ w 1991 r. zasadniczej
zmianie polegającej na odejściu od metody bezpośredniego przypisywania przez
ustawę tytułu prawnego do poszczególnych kopalin określonym podmiotom,
14
obowiązującej na gruncie Dekretu Prezydenta RP z dnia 29 listopada 1930 r.
o Prawie górniczym oraz Dekretu o prawie górniczym z dnia 6 maja 1953 r. (tekst
jedn. Dz. U. z 1978 r., nr 4, poz. 12 ze zm.). Rozwiązanie to spotkało się z liczną
krytyka w piśmiennictwie. Zmieniająca Prawo górnicze ustawa z dnia z 9 marca
1991 r. (Dz. U. Nr 31, poz. 128) wprowadziła podział na złoża kopalin będące
własnością właścicieli nieruchomości gruntowych i należące do Skarbu Państwa.
Podział taki utrzymany został w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne
i górnicze, którego art. 7 ust. 1 stanowi, że złoża kopalin nie stanowiące części
składowych nieruchomości gruntowej stanowią własność Skarbu Państwa.
Zgodnie z art. 7 ust. 2 tej ustawy, w granicach określonych przez ustawy Skarb
Państwa może z wyłączeniem innych osób korzystać ze złóż kopalin oraz
rozporządzać prawem do nich przez ustanowienie użytkowania górniczego.
W 1994 r. zmianie uległ również art. 143 k.c. przez objęcie nim także prawa do
kopalin, poprzednio wyłączonego z zakresu jego regulacji wraz z prawem do wód.
Przepis ten określa, że własność gruntu rozciąga się w granicach jego społeczno -
gospodarczego przeznaczenia – nad i pod powierzchnią gruntu.
W okolicznościach przedmiotowej sprawy, zgodnie z aktualnym planem
zagospodarowania przestrzennego, użytkowany dotychczas rolniczo grunt
stanowiący własność skarżącej przeznaczony jest na cele wydobycia kopalin.
W aktualnym stanie prawnym kopaliny dzielą się na zalegające poza
przestrzenią nieruchomości gruntowej (we wnętrzu ziemi) i stanowiące część
składową nieruchomości gruntowej, jednak obowiązujące przepisy nie dają wprost
odpowiedzi na pytanie, które złoża należą do nieruchomości gruntowej, a które
znajdują się poza nią i na jakiej głębokości znajduje się granica między nimi.
Jako kryterium ustające linię podziału złóż kopalin pod powierzchnią ziemi
przyjmuje się w piśmiennictwie i orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego
(zob. dotyczący kopalin pospolitych wyrok NSA w Warszawie z dnia 17 kwietnia
1998 r., II SA 1695/97 lex nr 41289 oraz dotyczący złóż węgla brunatnego wyrok
NSA z dnia 22 maja 2007 r., I OSK 959/06, lex nr 346406) metodę eksploatacji
złoża. Kopaliny które mogą być wydobywane metodą odkrywkową są częścią
składową nieruchomości gruntowej i stanowią własność właściciela gruntu (art. 47
15
§ 1 k.c.). Te natomiast, które mogą być wydobywane metodą podziemną
i otworową stanowią własność Skarbu Państwa. Do podziału własności złóż kopalin
według kryterium metody wydobywczej nawiązuje brzmienie art. 6 pkt 8 i 125
u.g.n, w których kopalinom stanowiącym własność Skarbu Państwa przeciwstawia
się kopalinę węgla brunatnego wydobywanego metodą odkrywkową.
Przyjęcie metody eksploatacji jako kryterium ustalania prawa do złóż
wzbudziło zastrzeżenia i stało się przedmiotem krytyki części piśmiennictwa.
Wskazuje się w niej, że jest to kryterium niewłaściwe, gdyż prowadzi w praktyce do
nieuzasadnionego, bo wynikającego jedynie ze względów techniczno-
technologicznych i ekonomicznych, zróżnicowania struktury własnościowej złóż
kopalin, które w związku z postępem technicznym wydobywane są obecnie metodą
odkrywkową nawet z głębokości kilkuset metrów. To samo złoże np. węgla
brunatnego może być przy tym eksploatowane różnymi metodami, a granice
i sposób jego eksploatacji mogą ulegać zmianie w trakcie wydobycia.
Nadto podnosi się, że zakwalifikowanie węgla brunatnego wydobywanego
dominującą dla tej kopaliny metodą odkrywkową (z jego wydobycia tą metodą
pochodzi 1/3 wytwarzanej w kraju energii elektrycznej) jako własność gruntową,
a nie odrębną od gruntu własność Skarbu Państwa powoduje, że przestaje on być
zaliczany do zasobów naturalnych o znaczeniu strategicznym, które zgodnie
z ustawą z dnia z 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru
strategicznych zasobów naturalnych kraju (Dz.U. Nr 97, poz. 1051 ze zm.)
nie podlegają przekształceniom własnościowym.
Rozstrzygnięcie sprawy w pełnym zakresie, zarówno pod względem
faktycznym i prawnym należy do sądów merytorycznych, kompetencją sądu
kasacyjnego jest zaś jedynie sprawowanie, na żądanie stron, kontroli nad ich
orzeczeniami. Rzeczą Sądu Apelacyjnego, jako sądu merytorycznego,
rozpoznającego ponownie sprawę przy uwzględnieniu wskazania wynikającego
z art. 39820
k.p.c., będzie więc rozstrzygnięcie, w związku z żądaniem skarżącej
o wykup nieruchomości, zagadnienia własności znajdujących się w jej obrębie złóż
węgla brunatnego, które nie było dotychczas przedmiotem odniesienia się Sądów
orzekających.
16