Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 5 marca 2009 r., III CZP 3/09
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
Sędzia SN Marian Kocon
Sędzia SN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Bartłomieja P. i Beaty W.-P.
przeciwko "T." S.A. w W. o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 5 marca 2009 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy we Wrocławiu
postanowieniem z dnia 30 września 2008 r.:
„1. Czy sądowy tytuł wykonawczy wydany przeciwko dłużnikowi, co do którego
następnie ogłoszono upadłość traci z mocy prawa wykonalność w części co do
której wierzytelność nim stwierdzona została umieszczona na prawomocnej liście
wierzytelności sporządzonej w toku postępowania upadłościowego?
a w przypadku odpowiedzi negatywnej:
2. Czy umieszczenie wierzytelności na prawomocnej liście wierzytelności,
sporządzonej w toku postępowania upadłościowego stanowi zdarzenie określone w
art. 840 § 1 punkt 2 k.p.c., skutkujące możliwością pozbawienia wykonalności
sądowego tytułu wykonawczego, wydanego przeciwko upadłemu dłużnikowi przed
ogłoszeniem jego upadłości?"
podjął uchwałę:
1. Sądowy tytuł wykonawczy wydany przeciwko dłużnikowi, co do
którego następnie ogłoszono upadłość, nie traci z mocy prawa wykonalności
w części, co do której wierzytelność nim stwierdzona została umieszczona na
prawomocnej liście wierzytelności sporządzonej w toku postępowania
upadłościowego.
2. Samo umieszczenie wierzytelności na prawomocnej liście
wierzytelności, sporządzonej w toku postępowania upadłościowego, nie
stanowi zdarzenia określonego w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Fabrycznej wyrokiem z dnia 14 maja 2008 r.
pozbawił w części wykonalności nakaz zapłaty wydany w dniu 27 czerwca 2003 r.
przez Sąd Okręgowy we Wrocławiu, w zakresie, w jakim stwierdzona nim
wierzytelność wobec powoda Bartłomieja P. została ujęta na liście wierzytelności w
postępowaniu upadłościowym prowadzonym przez Sąd Rejonowy w Opolu, który
postanowieniem z dnia 9 września 2004 r. ogłosił upadłość powoda. Sąd Okręgowy
we Wrocławiu, rozpoznając apelację strony pozwanej od wyroku uwzględniającego
powództwo i apelację powódki Beaty W.-P., której powództwo zostało oddalone w
całości, powziął wątpliwość, czy sądowy tytuł wykonawczy wydany przeciwko
dłużnikowi, co do którego następnie ogłoszono upadłość traci z mocy prawa
wykonalność w części, w której stwierdzona nim wierzytelność została umieszczona
na liście wierzytelności sporządzonej w toku postępowania upadłościowego, a w
braku ku temu podstaw, czy umieszczenie jej na tej liście stanowi zdarzenie
określone w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., uzasadniające pozbawienie wykonalności
sądowego tytułu wykonawczego w tym zakresie. Zagadnienia te przedstawił do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienia prawne wiążą się z oceną relacji istniejących
pomiędzy sądowym tytułem wykonawczym a prawomocną listą wierzytelności
sporządzoną w postępowaniu upadłościowym, obejmującą także wierzytelność
stwierdzoną tym tytułem, przy uwzględnieniu, że wyciąg z listy wierzytelności
stanowi w świetle przepisów ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe
i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm. – dalej: "Pr.u.n.") tytuł egzekucyjny.
Prawo upadłościowe i naprawcze nie reguluje tej kwestii w sposób kompleksowy,
jedynie art. 295 ust. 1, odnoszący się wyłącznie do upadłości z możliwością
zawarciu układu, stanowi, że ujęcie wierzytelności stwierdzonej tytułem
wykonawczym na liście wierzytelności w tym postępowaniu powoduje utratę mocy
uprzednio wydanego tytułu wykonawczego z mocy prawa. W literaturze
prezentowane jest natomiast stanowisko, że przepis ten powinien być w drodze
analogii stosowany również w przypadku ujęcia wierzytelności na liście w
postępowaniu upadłościowym, obejmującym likwidację majątku upadłego. Sąd
Okręgowy przyjął zasadnie, że uznanie tego poglądu za usprawiedliwiony
wykluczałoby możliwość domagania się pozbawienia wykonalności tytułu
wykonawczego z powodu ujęcia wierzytelności na liście w postępowaniu
upadłościowym, skoro tytuł wykonawczy traciłby moc z mocy prawa i wówczas
wchodziłoby w grę ustalenie tej okoliczności w postępowaniu sądowym. (...)
Przyjęcie konstrukcji utraty mocy obowiązującej tytułu wykonawczego z mocy
prawa powinno opierać się na odpowiednim przepisie prawa, nie można natomiast
wywodzić jej podstawy, jak przyjmuje się w literaturze, z „istoty rzeczy" i wiązać
wyłącznie z istnieniem dwóch jednakowych i niezależnych od siebie tytułów
egzekucyjnych. Z punktu widzenia interesu dłużnika sytuacja ta stwarza
niebezpieczeństwo potencjalnego wykorzystania przez wierzyciela obu tytułów,
niemniej dotkniętemu takim działaniem dłużnikowi przysługiwałyby środki obrony
przed niezasadnie prowadzoną egzekucją, a po jej zakończeniu roszczenie o zwrot
nienależnie wyegzekwowanego świadczenie i ewentualnie także roszczenie
odszkodowawcze.
Wobec braku stosownej regulacji, nie ma zasadniczo podstaw do
stwierdzenia, że samo ujęcie wierzytelności na liście w postępowaniu
upadłościowym likwidacyjnym powoduje utratę mocy obowiązującej tytułu
wykonawczego obejmującego taką wierzytelność, a przy założeniu, że
dopuszczalne jest stosowanie analogii (w tym przypadku art. 295 ust. 1 Pr.u.n.), nie
ma przesłanek do uznania, iż brak odpowiedniej regulacji może być w
rzeczywistości odczytywany jako istnienie luki prawnej w tym zakresie. Trudno
zakładać, że ustawodawca – wprowadzając regulację ujętą w art. 295 ust. 1 Pr.u.n.
w postępowaniu upadłościowym z możliwością zawarcia układu – stracił z pola
widzenia ocenę skutków ujęcia wierzytelności na liście w postępowaniu
upadłościowym o charakterze likwidacyjnym, co wskazuje na celowy zamiar
ustawodawcy. Za taką oceną przemawia także inna sytuacja wierzycieli
dysponujących tytułem wykonawczym w obu rodzajach tych postępowań
upadłościowych; jeżeli ma ono charakter likwidacyjny, to wierzytelność stwierdzona
tytułem wykonawczym nadal istnieje, lecz podlega zaspokojeniu w inny sposób, w
ramach egzekucji uniwersalnej prowadzonej według przepisów prawa
upadłościowego, prowadzenie bowiem postępowania upadłościowego stanowi
przeszkodę do prowadzenia jednocześnie indywidualnej egzekucji sądowej.
Ogłoszenie upadłości nie ma natomiast wpływu na istnienie i zakres wierzytelności
stwierdzonej tytułem wykonawczym.
Odmiennie sytuacja przedstawia się w postępowaniu upadłościowym z
możliwością zawarcia układu, zawarcie bowiem układu wywołuje ten skutek, że
wierzytelność istniejąca przed wszczęciem tego postępowania ulega odpowiedniej
redukcji, a obowiązek jej zaspokojenia przez dłużnika wynika również z nowej
podstawy (zawartego układu). Porównanie tej sytuacji do ogólnej regulacji kodeksu
cywilnego dotyczącej wykonania zobowiązań wskazuje na podobieństwo do
odnowienia, które powoduje wygaśnięcie dotychczasowego zobowiązania. Jest to z
kolei podstawa do domagania się przez dłużnika pozbawienia wykonalności tytułu
wykonawczego na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Można zatem zakładać, że
ustawodawca, dostrzegając możliwość wszczynania przez dłużników tego rodzaju
postępowań po zawarciu układu, uznał za celowe wprowadzenie regulacji
szczególnej, przesądzającej utratę mocy obowiązującej tytułów wykonawczych
wystawionych przeciwko dłużnikom z mocy prawa. Kierując się względami
praktycznymi (uniknięcie potrzeby wszczynania postępowań sądowych w tym
zakresie), uwzględnił jednocześnie potrzebę ochrony interesów dłużników
wynikającą z faktu odmiennego ukształtowania zakresu ich obowiązków. Takie
założenia nie mogły przemawiać natomiast za wprowadzeniem do przepisów
regulujących postępowanie upadłościowe likwidacyjne podobnego przepisu jak art.
295 ust. 1 Pr.u.n., co przemawia przeciwko jego stosowaniu w drodze analogii w
tym postępowaniu.
Z tych względów na pierwsze pytanie należało udzielić odpowiedzi przeczącej,
w związku z czym aktualne stało się rozważenie drugiego zagadnienia. (...)
Zatwierdzona w postępowaniu upadłościowym lista wierzytelności stanowi
tytuł egzekucyjny upoważniający wierzyciela do prowadzenia egzekucji, możliwość
zatem powstania kolejnego tytułu wykonawczego stanowi zdarzenie stwarzające
zagrożenie interesów dłużnika, jednakże – jak podkreślono – nie pozbawia go
możliwości obrony przed niesumiennym zachowaniem wierzyciela. Nie stanowi
również zdarzenia uzasadniającego pozbawienie tytułu wykonawczego
wykonalności, nie mieści się bowiem w katalogu przesłanek uzasadniających takie
żądanie, wymienionych wyczerpująco w art. 840 k.p.c. Sąd Okręgowy odwołał się
do podstawy przewidzianej w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. związanej ze zdarzeniami,
które powodują, że zobowiązanie stwierdzone tytułem wykonawczym nie może być
egzekwowane. Zdarzeniem, które uniemożliwia prowadzenie egzekucji jest
niewątpliwie przedawnienie roszczenia; jest to zdarzenie, które trwale uniemożliwia
egzekwowanie zobowiązania stwierdzonego tytułem wykonawczym.
Nie jest natomiast takim zdarzeniem wejście przez wierzyciela w posiadanie
kolejnego tytułu wykonawczego, w tym bowiem wypadku istnieje nadal możliwość
egzekwowania wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym, a problem
sprowadza się jedynie do ograniczenia możliwości korzystania przez wierzyciela z
różnych tytułów wykonawczych znajdujących się w jego posiadaniu. Podobny
problem powstaje w razie wydania wierzycielowi dalszych tytułów wykonawczych
na podstawie art. 793 k.p.c. Powstanie kolejnego tytułu wykonawczego przeciwko
dłużnikowi, w tym wypadku w wyniku zatwierdzenia listy wierzytelności w
postępowaniu upadłościowym, nie stanowi zdarzenia o charakterze wyjątkowym.
Powstanie kolejnego tytułu wykonawczego jest możliwe w wypadku bankowych
tytułów egzekucyjnych i aktów notarialnych stanowiących tytuły egzekucyjne, gdy
ich posiadacze wytoczą następnie powództwo przeciwko dłużnikowi, mimo
posiadania już pozasądowego tytułu egzekucyjnego. Podobna sytuacja również po
nadaniu klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności (art. 788 k.p.c.) gdy
wcześniej nadano ją już na rzecz zbywcy. W tym wypadku podstawą pozbawienia
wykonalności nie może być powstanie drugiego tytułu wykonawczego, lecz
oceniane w płaszczyźnie prawa materialnego zdarzenie w postaci przelewu
wierzytelności.
Z tych względów należy przyjąć, że samo zatwierdzenie listy wierzytelności w
postępowaniu upadłościowym nie stanowi zdarzenia uzasadniającego pozbawienie
wykonalności tytułu wykonawczego wydanego przed wszczęciem postępowania
upadłościowego, obejmującego tę samą wierzytelność. Dla pozbawienia
wykonalności takiego tytułu wykonawczego może mieć natomiast znaczenie wynik
postępowania upadłościowego; jeżeli w jego toku wierzytelność ujęta na liście
została w całości lub w części zaspokojona, to w tym zakresie wcześniej powstały
tytuł wykonawczy może być pozbawiony wykonalności ze względu na wygaśnięcie
zobowiązania.
Z tych przyczyn podjęto uchwałę, jak wyżej.