Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 375/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 marca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa R.K. i M.K.
przeciwko Skarbowi Państwa – Komendantowi Wojewódzkiemu Policji […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 12 marca 2009 r.,
skargi kasacyjnej powoda M.K.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 listopada 2007 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną; oddala wniosek strony pozwanej
o zwrot kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy zasądził na rzecz powodów od pozwanego Skarbu Państwa
– Komendanta Wojewódzkiego Policji […] kwotę 190.785,77 zł z odsetkami.
Powodowie dochodzili od pozwanego tej kwoty jako odszkodowania obejmującego
trzy pozycje: a) równowartość instalacji gazowych zainstalowanych w
kilkudziesięciu pojazdach osobowych należących do pozwanego; b) należności za
bezumowne korzystanie przez pozwanego z tych urządzeń; c) równowartości
utraconego zysku w związku z zaprzestaniem nabywania paliwa gazowego do
samochodów przez stronę pozwaną. Sąd pierwszej instancji uznał ogólnie, że
rozwiązanie umowy stron z dnia 6 kwietnia 2000 r. nastąpiło z wyłącznej winy
strony pozwanej, która nie dotrzymała warunków tej umowy i wyrządziła tym
samym powodom szkodę.
W wyniku wniesienia apelacji strony pozwanej, Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok i zasądził od pozwanego na rzecz powodów kwotę 18.460 zł,
a oddalił apelację w pozostałym zakresie. Sąd ten dokonał samodzielnie
niezbędnych ustaleń faktycznych, ponieważ – jak zaznaczył na wstępie – Sąd
pierwszej instancji „praktycznie nie ustalił stanu faktycznego”, a jedynie dokonał
ogólnego streszczenia zeznań świadków i ogólnych ocen prawnych dotyczących
wiążących strony umów obligacyjnych.
Strony zawarły dwie umowy w dniu 6 kwietnia 2000 r. Pierwsza z nich,
nazwana umową o dzieło, przewidywała zamontowanie w samochodach
osobowych pozwanego przez powodów instalacji gazowej. Montaż miał być
dokonany nieodpłatnie (§ 5 umowy), a wykonawca montażu (powodowie)
zapewniał pozwanemu całodobową możliwość tankowania paliwa gazowego
i utrzymywanie stosownej rezerwy paliwowej (§ 5 umowy). Instalacje gazowe
stanowiły własność wykonawcy i wykonawca ten po 6-letnim okresie ich
eksploatacji zobowiązywał się zamontować instalacje już na własność
zamawiającego (pozwanego). Umowa druga (umowa dostawy), zawarta w trybie
zamówienia publicznego, przewidywała zobowiązanie się dostawców (powodów)
do dostarczania gazu do samochodów służbowych pozwanego na zasadach
określonych w umowie (§ 1 umowy). Nie przewidywano okresu, na jaki umowa ta
3
była zawarta, a zgodnie z jej § 2 pkt 8 odbiorca miał prawo do jej rozwiązania za
wypowiedzeniem w terminie 3-miesięcznym. Pozwany tankował paliwo na stacjach
paliwowych powodów, a następnie na stacjach przez nich wskazywanych do
września 2002 r. W dniu 3 września 2002 r. pozwany zwrócił się do powodów
o dostarczenie dokumentacji instalacji gazowych. W odpowiedzi powodowie
pismem z dnia 27 września 2002 r. rozwiązali umowę ze skutkiem
natychmiastowym. W grudniu 2002 r. pozwany odstąpił od umowy o dzieło
i wypowiedział umowę dostawy (pismo z dnia 2 grudnia 2002 r.).
Sąd Apelacyjny uznał ważność obu umów z dnia 6 kwietnia 2002 r. Nie były
one zawarte z pominięciem stosownej procedury przetargowej. W związku z tym,
że zainstalowane instalacje gazowe stanowią cześć składową rzeczy (samochodu)
w rozumieniu art. 47 k.c., powodom nie przysługiwało wobec strony pozwanej
roszczenie odszkodowawcze obejmujące zwrot wartości tych instalacji. Nie
przysługiwało też roszczenie o bezumowne korzystanie przez pozwanego
z instalacji gazowych w okresie wskazanym w pozwie (roszczenia a i b).
Powodowie nie mogą obecnie dochodzić zwrotu własności tych instalacji jako
niestanowiących ich własności. Co więcej instalacja urządzeń gazowych
w samochodach nastąpiła nieodpłatnie, jednocześnie Sąd skorygował wysokość
odszkodowania obejmującego utracony zysk powodów w związku z zaprzestaniem
nabywania przez pozwanego paliwa gazowego w stacjach paliwowych powodów
(roszczenie c).
Powód M.K. zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego – jak określił – w części
oddalającej powództwo. Jako podstawę skargi kasacyjnej wskazał naruszenie art.
382 k.p.c. i art. 378 k.p.c. W ramach naruszenia przepisów prawa materialnego
eksponował naruszenie art. 47 § 2 k.c., art. 6 k.c. oraz art. 65 § 1 i § 2 k.p.c.
Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, ewentualnie – o zmianę
zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji strony pozwanej w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Sformułowany w skardze kasacyjnej zakres zaskarżenia wyroku Sądu
Okręgowego obejmuje rozstrzygnięcie tego Sądu odnoszące się do oddalenia
powództwa powodów, tj. elementu odszkodowania obejmującego równowartość
instalacji gazowych zainstalowanych w pojazdach osobowych strony pozwanej
i należności za bezumowne korzystanie przez stronę pozwaną z tych instalacji
przez okres wskazany w pozwie (roszczenia a i b).
Sąd Apelacyjny wyjaśnił w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku to, dlaczego
oparł swoje rozstrzygnięcie na podstawie samodzielnie dokonanych ustaleń
faktycznych. Zgodnie z art. 382 k.p.c., Sąd drugiej instancji orzeka na podstawie
materiału zebranego w postępowaniu pierwszej instancji oraz w postępowaniu
apelacyjnym. Dokonane przez Sąd Apelacyjny ustalenia w związku ze zgłoszonym
przez powodów roszczeniem odszkodowawczym zostały następnie poddane przez
ten Sąd odpowiedniej ocenie prawnej. Zbyt ogólnikowo brzmi twierdzenie
skarżącego, że Sąd Apelacyjny wyszedł poza granice apelacji, ponieważ
„przedmiotem jego badania stały się okoliczności, które były pomiędzy stronami
niesporne i co do których apelujący nie podnosił żądnych zarzutów”. Jeżeli tak
sformułowany zarzut miałby odnosić się przede wszystkim do badania przez Sąd
Apelacyjny statusu instalacji gazowych wmontowanych do samochodów
stanowiących własność strony pozwanej (część składowa pojazdu lub inny
element), bowiem ustalenia w tym zakresie przesądziły o oddaleniu powództwa
w zaskarżonej części, to należy stwierdzić, że Sąd Apelacyjny poczynił jednak
pewne ustalenia w tym zakresie kierując się także ustaleniami faktycznymi
dokonanymi przez Sąd pierwszej instancji (s. 5 uzasadnienia zaskarżonego
wyroku). Przesądzenie prawnego statusu wspomnianych instalacji gazowych
stanowiło przecież jeden z zasadniczych elementów mogących uzasadniać
zgłoszone roszczenie odszkodowawcze powodów wobec strony pozwanej. W tej
sytuacji nie sposób twierdzić, że naruszony został art. 382 k.p.c., a Sąd Apelacyjny
rozpoznawał apelację „w sposób wychodzący poza granice przedmiotowe apelacji”.
Przy ocenie zgłoszonych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia
przepisów prawa materialnego należy wziąć pod uwagę to, że strona powodowa
dochodziła roszczeń powołując się – przy określeniu ich podstawy faktycznej – na
zawarte wcześniej między Stronami dwie umowy z dnia 6 kwietnia 2000 r.
5
W związku z tym, że w skardze kasacyjnej powód nie odnosił się do tego, w jaki
sposób ostatecznie doszło do rozwiązania obu umów (z inicjatywy której strony
i z powodu jakich okoliczności) zarzut naruszenia art. 65 § 1 i § 2 k.c. podniesiono
jedynie w zakresie interpretacji treści umowy dostawy, za miarodajne w tej mierze
należy uznać ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd Apelacyjny. Z ustaleń tych
wynika, że powodowie „rozwiązali umowę ze skutkiem natychmiastowym” (pismo
z dnia 27 czerwca 2002 r.), natomiast „pozwany odstąpił od umowy o dzieło
i wypowiedział umowę dostawy”.
Pozwany zaprzestał korzystania z tankowania paliwa gazowego w stacjach
paliwowych powodów we wrześniu 2002 r., natomiast skutecznie wypowiedział
umowę dostawy pismem z dnia 2 grudnia 2002 r. (§ 2 pkt 8 umowy). Z ustaleń tych
zatem wynika, że w chwili wytoczenia powództwa przez powodów obie umowy
zostały już wcześniej rozwiązane i fakt ten nie był kwestionowany przez strony
procesu.
Skarżący kwestionuje stanowisko Sądu Apelacyjnego, że zainstalowane
w pojazdach strony pozwanej urządzenia gazowe stanowią część składową tych
pojazdów (art. 47 § 2 k.c.). Według skarżącego, takie instalacje mają jednak
charakter części (zespołów) samodzielnych (technicznie i prawnie) i obecnie mogą
być wymontowane celu dalszej ich eksploatacji. Wskazując na taki samodzielny
charakter spornych instalacji, powodowie podtrzymują jednak roszczenie o zwrot
ich wartości przez stronę pozwaną. Z ustaleń Sądu Apelacyjnego nie wynika to, że
po stronie pozwanej brak było woli (gotowości) zwrotu spornych instalacji gazowych
na żądanie powodów i że strona pozwana zamierzała ostatecznie zatrzymać te
instalacje dla siebie. Na brak takiej intencji strony pozwanej wyraźnie zwrócono
uwagę w jej apelacji z dnia 18 września 2007 r., a skarżący nawet nie twierdzi
o istnieniu takiej intencji, domagając się nadal zwrotu wartości spornych instalacji.
Jednocześnie należy zwrócić uwagę n treść postanowień § 3 umowy o dzieło
z dnia 6 kwietnia 2000 r. Stwierdzono tam, że wykonawca montażu (powodowie)
dokona montażu nieodpłatnie i odda je w użytkowanie zamawiającego nieodpłatnie
na okres sześciu lat od dnia ostatniego montażu instalacji. Wykonawca
zobowiązuje się po upływie sześciu lat przekazać zamontowane instalacje na
6
własność zamawiającego (§ 6 umowy), a do czasu ich przekazania instalacje są
własnością wykonawcy (§ 7 umowy).
Jak stwierdzono wcześniej, umowy łączące stronę wygasły, natomiast
z ustaleń dokonanych przez Sądu meriti nie wynika to, że doszło do zmiany § 3
umowy o dzieło. Nie sposób też przyjmować, że po wygaśnięciu umowy o dzieło
z dnia 6 kwietnia 2000 r. doszło do sytuacji, w której strona powodowa stała się
właścicielem zamontowanych w jej pojazdach instalacji gazowych z racji uzyskania
przez te instalacje statusu prawnego części składowej (art. 47 § 2 k.c.), skoro
z intencji stron umowy o dzieło wynikało co innego i umowa ta uległa rozwiązaniu
przed upływem terminu określonego w jej § 6. Naruszenie przez Sąd Apelacyjny
art. 47 § 2 k.c. nie oznacza jednak tego, że roszczenie powodów o zwrot wartości
instalacji gazowych (roszczenie a) powinno być uznane za uzasadnione, skoro –
jak wspomniano – skarżący nie wykazał intencji strony pozwanej zachowania
spornych instalacji gazowych dla siebie. Bezprzedmiotowy pozostaje zarzut
naruszenia art. 6 k.c., jeżeli zarzut taki wiązano w skardze kasacyjnej
z naruszeniem art. 47 § 2 k.c. (nieudowodnienie przez stronę pozwaną prawnego
statusu instalacji gazowych).
Zarzut naruszenia art. 65 § 1 i § 2 k.c. skarżący uzasadniał tym, że Sąd
Apelacyjny przy interpretacji postanowień obu umów z 2000 r. pominął to, iż
„w umowie nazwanej umową dostawy mieści się ekwiwalent za zamontowane
instalacje gazowe” i tego właśnie ekwiwalentu powodowie zostali pozbawieni,
a stało się to „w wyniku działania strony pozwanej”. W ten sposób skarżący zmierza
do zakwestionowania stanowiska Sądu Apelacyjnego, zgodnie z którym
nieodpłatny montaż instalacji gazowych nie oznaczał dokonania tej czynności pod
tytułem darmym. Skarżący nie wyjaśnia bliżej tego, z jakim działaniem pozwanego
wiąże wspomniany skutek prawny w postaci pozbawienia go „ekwiwalentności
świadczeń”, ustalonym przez Sądy meriti. Pozwany był przecież uprawniony, jak
ustalono, do wypowiedzenia umowy dostawy i skorzystał z tego uprawnienia,
a jedną z konsekwencji wykonania tego uprawnienia stanowiło przyznanie
powodom odszkodowania obejmującego utracony zysk (pkt 1 zaskarżonego
wyroku). Eksponowany przez stronę powodową gospodarczy związek obu umów
jest dość ewidentny: po dokonaniu montażu instalacji gazowych w samochodach
7
pozwanego powód uzyskiwał stałe źródło dochodu w postaci zaopatrywania się
przez pozwanego u niego w paliwo gazowe do samochodów. Nie sposób jednak
podzielić proponowanej w skardze kasacyjnej wykładni postanowień obu umów,
a przede wszystkim – konsekwencji prawnych, do jakich miałaby ona prowadzić
w sferze nabycia odpowiednich roszczeń po stronie powodowej. Strony nie
uregulowały przecież w obu umowach tego, jaki będzie los prawny instalacji
gazowych wmontowanych do pojazdów strony pozwanej w razie wcześniejszego
ich zakończenia, tj. jeszcze przed upływem okresu 6 lat (§ 6 umowy o dzieło).
Przy założeniu, że sporne instalacje gazowe nie stały się jednak częściami
składowymi samochodów osobowych strony pozwanej, powód nie może wywodzić
z jednej z tych umów roszczenia o zapłatę przez stronę powodową równowartości
za zainstalowane instalacje gazowe, skoro takie roszczenie nie wynikało z treści
tych umów, nie zostało przewidziane w innych porozumieniach, a strona pozwana
nie zamierzała zatrzymać dla siebie zamontowanych urządzeń gazowych.
Co więcej, jeżeli strona powodowa nie żąda zwrotu spornych urządzeń i pozostawia
te urządzenia we władaniu strony pozwanej po zakończeniu obu stosunków
umownych, to nie może skutecznie żądać od władającego „odszkodowania za
bezumowne korzystanie z rzeczy” (roszczenie b). Rzecz jasna, dzieje się tak
w świetle ustaleń faktycznych dokonanych w rozpoznawanej sprawie, którymi Sąd
Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Nie wyklucza to innych ocen
prawnych, dokonywanych na tle odpowiednio poszerzonych ustaleń faktycznych
przy odpowiednio sformułowanym roszczeniu. W każdym razie ustalenia faktyczne
Sądów meriti pozwalają ocenić roszczenie powodów „o odszkodowanie za
bezumowne korzystanie z rzeczy” (roszczenie b) jako roszczenie co najmniej
przedwczesne prawnie.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
oddalił
skargę kasacyjną jako nieuzasadnioną.