Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 485/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 kwietnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo - Kredytowej
[…]
przeciwko "A." Spółce z o.o. i Krajowej Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo -
Kredytowej w S.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 2 kwietnia 2009 r.,
dwóch skarg kasacyjnych strony pozwanej: Krajowej Spółdzielczej Kasy
Oszczędnościowo - Kredytowej w S. oraz "A." Spółki z o.o.
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 6 maja 2008 r.,
I. oddala obie skargi kasacyjne;
II. zasądza od każdego z pozwanych na rzecz powódki
kwoty po 240 (dwieście czterdzieści) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 23 czerwca 2006 r. oddalił roszczenie
powodowej Spółdzielni o ustalenie, że pozwana „A." sp. z o.o. nie jest członkiem
Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej w S.e, określanej dalej
jako „Kasa Krajowa". W uzasadnieniu wskazano, iż po stronie powódki brak było
interesu prawnego, jakiego wymaga art. 189 k.p.c. Ponadto zdaniem Sądu
Okręgowego, nie ma podstaw do wyprowadzenia wniosku, że z chwilą wejścia w
życie ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. - o spółdzielczych kasach oszczędnościowo
- kredytowych (Dz. U. z 1996 r., nr 1, poz. 2. ze zm.) -dalej „uskok", tj. z dniem 5
lutego 1996 r., ustał z mocy tej ustawy stosunek członkostwa pozwanej „A." w
Krajowej Kasie. Apelacja powódki od tego orzeczenia została oddalona. Sąd
Apelacyjny nie podzielił poglądu Sądu Okręgowego w kwestii braku interesu
prawnego powódki w żądaniu ustalenia nieistnienia stosunku członkostwa „A.",
stwierdził jednak, że samo roszczenie jest nieusprawiedliwione merytorycznie i
trafnie zostało oddalone przez Sąd Okręgowy. Sąd Apelacyjny odwołał się do
stanowiska prawnego zajętego w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 25
października 2006 r., III CZP 67/06 (OSNC 2007, nr 6, poz. 89), w której
stwierdzono, że z chwilą wejścia w życie ustawy o spółdzielczych kasach
oszczędnościowo kredytowych, osoby prawne niebędące spółdzielczymi kasami
oszczędnościowo-kredytowymi nie utraciły z mocy prawa członkostwa w Kasie
Krajowej. W skardze kasacyjnej od tego wyroku powódka wskazywała na
naruszenie art. 33 ust. 1 i art. 48 ust. 3 uskok, art. L przepisów wprowadzających
kodeks cywilny, art. 3 k.c., art. 32 Konstytucji oraz art. 328 § 2 k.p.c. Na tych
podstawach wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, ewentualnie o jego zmianę przez uwzględnienie
powództwa.
Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 16 stycznia 2008 r. (IV CSK 390/07) uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania. W obszernym uzasadnieniu wskazał, że problem prawny powstały
w sprawie związany jest z tym, iż ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. – uskok,
wprowadzając w art. 33 ust. 1 zasadę wyłączności członkostwa w Krajowej Kasie
kas oszczędnościowo - kredytowych, nie przesądziła wprost, co się dzieje
3
z dotychczasowym członkostwem w Krajowej Kasie podmiotów niebędących
kasami jak pozwana spółka „A". Zdaniem Sądu Najwyższego, punktem wyjścia dla
rozstrzygnięcia tej kwestii musi być brzmienie art. 33 ust. 1 zd. 2 uskok, który
stanowi, że członkami Kasy Krajowej są wyłącznie kasy. Kategoryczność tego
sformułowania pozwala na wyprowadzenie z jego treści nie tylko normy pozytywnej,
że członkami Kasy Krajowej są kasy, ale także normy negatywnej, iż członkami nie
mogą być, poza kasami, inne podmioty. Według Sądu Najwyższego, pozwana „A."
utraciła ex lege członkostwo w Krajowej Kasie na podstawie art. 33 ust. 1 uskok. Za
stanowiskiem tym jednoznacznie przemawia nie tylko wykładnia językowa, ale
także wykładnia systemowa, uwzględniająca w szczególności brzmienie art. 32 ust.
1 Konstytucji RP, a także funkcjonalna, jak również historia procesu legislacyjnego
dotyczącego art. 33 ust. 1 uskok.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny ustalił, że pozwana „A." nie jest
członkiem Krajowej Kasy. W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny wskazał, iż w myśl art.
39820
k.p.c. jest związany wykładnią prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 16 stycznia 2008 r., w którym jednoznacznie stwierdzono, że wejście
w życie art. 33 ust. 1 uskok spowodowało wygaśnięcie członkowstwa w Krajowej
Kasie wszystkich podmiotów niebędących kasami, a więc także pozwanej „A." sp. z
o.o.
W skardze kasacyjnej strona powodowa zarzuciła naruszenie art. 2, art. 12
oraz art. 21 ust. 2 Konstytucji RP z 1997 r. Wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości oraz przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania. Skargę kasacyjną od wyroku wniosła także pozwana Krajowa Kasa,
zarzucając mu naruszenie art. 1 § 1 ustawy z dnia 16. września 1982 r. - Prawo
spółdzielcze (tekst jednolity - Dz. U. 2003 r., Nr 188, poz. 1848, ze zm.), dalej pr.
spółdz., a także art. 2, art. 8, art. 20, art. 21 ust. 1, art. 32 ust. 1, art. 64 ust. 1 i 2
Konstytucji RP. Żądała uchylenia zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego
w całości oraz orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa
w całości ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego
w całości i przekazanie sprawy temu sądowi w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Obydwie skargi kasacyjne nie zasługują na uwzględnienie.
Zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego jest zasadny. Sąd ten prawidłowo
zastosował art. 39820
zd. 1 k.p.c. i wydając zaskarżony wyrok, uwzględnił wykładnię
prawa wskazaną przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 stycznia 2008 r.
(IV CSK 390/07). Według tego przepisu, sąd, któremu sprawa została przekazana,
związany jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy.
Sąd Najwyższy jednoznacznie, w sposób nie budzący wątpliwości, wyjaśnił swoje
stanowisko w kwestii wykładni art. 33 ust. 1 uskok. Interpretacja tego przepisu
miała w sprawie kluczowe znaczenie, dlatego Sąd Najwyższy dokonał jego
wszechstronnej analizy z wykorzystaniem metod wykładni językowej, systemowej
oraz funkcjonalnej. Skorzystał także z metody historycznej, wykazując, że przebieg
procesu legislacyjnego uskok wyraźnie wskazują, że intencją ustawodawcy było
takie rozumienie wskazanego przepisu, jakie przyjął Sąd Najwyższy w powołanym
wyroku z dnia 16 stycznia 2008 r. Nie można zatem czynić Sądowi Apelacyjnemu
zarzutu z powodu stosowania się przezeń do bezwzględnie obowiązującego
przepisu, nakazującego stosowanie się do wykładni przepisów dokonanej
w sprawie przez Sąd Najwyższy.
Pomimo jasnej wypowiedzi Sądu Najwyższego w kwestii interpretacji art. 33
ust. 1 uskok i jej konsekwencji dla wyniku sprawy, obydwie pozwane zaskarżyły
wyrok Sądu Apelacyjnego, który jedynie zastosował się do wykładni prawa
dokonanej przez Sąd Najwyższy.
W pierwszej kolejności wymagają ustosunkowania się zarzuty oparte na
przepisach ustawy zasadniczej. Obydwie pozwane podniosły bowiem,
iż zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego naruszył wskazane w skardze liczne
przepisy Konstytucji RP.
Pozwana „A." zarzuciła naruszenie art. 2, art. 12 oraz art. 21 ust. 2
Konstytucji RP przez zastosowanie sprzecznego z nimi art. 33 ust. 1 uskok.
Zdaniem skarżącej, art. 33 ust. 1 uskok nie powinien być zastosowany przez Sąd
Apelacyjny, ponieważ jest niezgodny z wymienionymi szczegółowo przepisami
ustawy zasadniczej.
Zarzuty te należy uznać za chybione.
5
Po pierwsze, jak już wskazano, Sąd Apelacyjny zastosował się do wykładni
art. 33 ust. 1 uskok, prezentowanej przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
16 stycznia 2008 r. Nie sposób więc zaakceptować stanowiska, wedle którego Sąd
Najwyższy - dokonując wykładni przepisu ustawy - nie uwzględniał przy tym
brzmienia i celu Konstytucji. W powszechnej, dominującej opinii, wykładnia
przepisu ustawy, a więc aktu normatywnego niższego rzędu, powinna być
dokonywana w zgodzie z Konstytucją RP. Obowiązek taki spoczywa nie tylko na
sądach powszechnych, ale także na Sądzie Najwyższym i wszystkich organach
interpretujących i stosujących prawo. Mając to na uwadze, Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 16 stycznia 2008 r. w związku z pogłębioną i wszechstronną
interpretacją art. 33 ust. 1 uskok powołał się na brzmienie także art. 32 ust. 1
Konstytucji RP. Nie powinno zatem budzić wątpliwości, że Sąd Najwyższy orzekał,
biorąc pod uwagę konieczność zgodności wykładni przepisu ustawy z treścią
ustawy zasadniczej. Przyjęta przezeń wykładnia nie godzi w żaden z powołanych
w skargach kasacyjnych przepisów Konstytucji RP. W przeciwnym razie wykładnia
art. 33 ust. 1 uskok byłaby inna. Opinię Sądu Najwyższego, wyrażoną w wyroku
z dnia 16 stycznia 2008 r. w kwestii interpretacji art. 33 ust. 1 uskok, podziela także
niniejszy skład orzekający.
Po drugie, Sąd Apelacyjny nie jest władny orzekać o niekonstytucyjności
oznaczonego przepisu ustawy. Kompetencję w tej kwestii ma wyłącznie Trybunał
Konstytucyjny i tylko ten Trybunał może rozważać usunięcie z systemu prawnego
przepisów sprzecznych z Konstytucją. Sąd powszechny nie ma zatem możliwości
niestosowania obowiązujących przepisów ustawy z powołaniem się na ich
niekonstytucyjność. Wyrażona w art. 8 ust. 2 Konstytucji zasada bezpośredniego
stosowania oznacza obowiązek sądu orzekania w zgodzie z priorytetami
ustanowionymi w Konstytucji. Innymi słowy, sądy mają obowiązek dokonywania
wykładni prokonstytucyjnej, ale nie mają kompetencji do orzekania
o niekonstytucyjności przepisu i usuwania go z systemu prawnego. W razie
zastrzeżeń co do zgodności przepisu ustawy z Konstytucją istnieje specjalny tryb,
przewidziany w art. 188 Konstytucji, pozwalający na wyeliminowanie takiego
przepisu z obrotu prawnego. Dopóki nie zostanie stwierdzona przez Trybunał
Konstytucyjny niezgodność określonego przepisu z Konstytucją, dopóty ten przepis
6
podlega stosowaniu i może stanowić podstawę merytorycznych rozstrzygnięć
sądowych. Należy zatem podkreślić, iż bezpośredniość stosowania Konstytucji nie
oznacza kompetencji do kontroli konstytucyjności obowiązującego ustawodawstwa
przez sądy i inne organy powołane do stosowania prawa. Tryb tej kontroli został
bowiem wyraźnie i jednoznacznie ukształtowany przez samą Konstytucję.
Przepis art. 188 Konstytucji zastrzega orzekanie w tych sprawach do wyłącznej
kompetencji Trybunału Konstytucyjnego. Domniemanie zgodności ustawy
z Konstytucją może być obalone jedynie wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego,
a związanie sędziego ustawą, przewidziane w art. 178 ust. 1 Konstytucji,
obowiązuje dopóty, dopóki ustawie tej przysługuje moc obowiązująca, (por. wyrok
SN z dnia 7 listopada 2002 r., V CKN 1493/00, niepubl.; wyrok SN z dnia 30
października 2002 r., V CKN 1456/00, niepubl.).
W skardze pozwanej Kasy Krajowej znalazł się zarzut naruszenia art. 2,
art. 8, art. 20, art. 21 ust. 1, art. 32 ust. 1, art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP.
Zarzuty te są chybione z tych samych względów, jakie zostały powołane na
odparcie zarzutów przedstawionych przez pozwaną „A.". Nietrafny jest również
zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 1 § 1 pr. spółdz. Przepis ten stanowi,
iż spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób,
o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które
w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą.
Zdaniem Kasy Krajowej, art. 33 ust. 1 uskok w interpretacji przedstawionej przez
Sąd Najwyższy i Sąd Apelacyjny narusza ten przepis, ponieważ podważa w istocie
zasadę dobrowolności zrzeszania się w spółdzielniach. Pozwana twierdziła także,
że przyczyny ustania członkostwa w spółdzielni, w powszechnej opinii doktryny,
muszą być enumeratywnie wymienione w ustawie a kwestionowany art. 33 ust. 1
uskok jest właśnie sprzeczny z tą zasadą.
Odnosząc się do tej argumentacji, należy zauważyć, że art. 1 § 1 pr. spółdz.
jest przepisem tej samej rangi co art. 33 ust. 1 uskok. Nawet hipotetyczna
sprzeczność treści art. 33 ust. 1 uskok w oznaczonym zakresie z art. 1 § 1 pr.
spółdz. nie musi prowadzić do podważenia samej zasady wyrażonej w tym ostatnim
przepisie. Wedle art. 33 ust. 2 uskok, Kasa Krajowa jest spółdzielnią osób
prawnych, do której - w zakresie nie uregulowanym - stosuje się przepisy pr.
7
spółdz. Przepis ten jednoznacznie wskazuje, że przepisy uskok są przepisami
szczególnymi wobec ustawy pr. spółdz. Artykuł 33 ust. 1 uskok stanowi zatem lex
specialis wobec przepisów ustawy pr. spółdz., w szczególności także wobec art. 1
§ 1 pr. spółdz. Stanowi on zarazem samodzielną, ustawową przyczynę ustania
członkostwa w Krajowej Kasie każdego podmiotu, który nie jest kasą
oszczędnościowo-kredytową. Dlatego nie jest zasadny argument jakoby przyjęta
przez Sąd Najwyższy i Sąd Apelacyjny wykładnia art. 33 ust. 1 uskok naruszała
zasadę zamkniętego ustawowego katalogu przyczyn ustania członkostwa
w spółdzielni. Katalog ten, zawarty w ustawie pr. spółdz., rozszerza przepis
szczególny, którym jest art. 33 ust. 1 uskok.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
jz