Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 533/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 kwietnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjnych "C."
Spółki z o.o. w G.
przeciwko Gminie Miasta G.
o nakazanie złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 2 kwietnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 10 lipca 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód - Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych „C.” Spółka z o.o. w G.
domagał się zobowiązania pozwanej Gminy Miasta G. do złożenia oświadczenia
woli o ustanowienie na rzecz powoda prawa użytkowania wieczystego działki nr
249/5 położonej w G. przy ul. C. […] na okres 40 lat, poczynając od daty wydania
wyroku. Swoje żądanie powódka wywodziła z treści art. 207 ustawy o gospodarce
nieruchomościami (Dz.U. nr 115, poz. 741, ze zm., cyt. dalej jako ”u.g.n”) w
brzmieniu sprzed dnia 1 stycznia 2000 r. (Dz.U nr 6, poz. 70). Powód stwierdzał, że
w dniu 5 grudnia 1990 r. i w dniu 1 stycznia 1998 r. był posiadaczem gruntu
określonego w pozwie oraz złożył w terminie wniosek o ustanowienie prawa
użytkowania spornego gruntu. Pozwana wniosła o oddalenie powództwa,
wskazując, że powódka nie spełniła przesłanek stosowania art. 207 ust. 1 w jego
aktualnym brzmieniu, stanowiącym o powstaniu roszczenia wówczas, gdy osoba
występująca z wnioskiem była posiadaczem nieruchomości będącej przedmiotem
własności gminy w dniu 5 grudnia 1990 r. i w dniu 1 stycznia 1998 r. oraz
zabudowała nieruchomość na podstawie pozwolenia na budowę z lokalizacją stałą.
Zdaniem pozwanej, powodowa Spółka nie spełniła drugiej z tych przesłanek.
Ponadto w odniesieniu do powódki nie zachodziły podstawy do zastosowania art.
204 i 205 u.g.n.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo, ustalając następujący stan faktyczny.
Powodowa Spółka powstała w dniu 15 marca 1988 r. Jedynym z jej
udziałowcem było Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych (ówczesne
przedsiębiorstwo komunalne). W dacie powstania spółki, Przedsiębiorstwo to było
użytkownikiem nieruchomości państwowej położonej przy ul. C., skomunalizowanej
następnie na rzecz Gminy Miasta G. Z nieruchomości wydzielona została działka
gruntu, z której korzystała powódka od chwili swego powstania. Pismami z 16
listopada 1990 r. i 12 sierpnia 1991 r. powódka wystąpiła do pozwanej o wydanie
decyzji dotyczącej dalszego korzystania ze spornej działki oraz uregulowania jej
stanu prawnego. W drugim z tych pism powódka stwierdziła, że jest gotowa objąć
działkę w użytkowanie wieczyste. Począwszy od 1992 r. pozwana zawierała z
3
powódką umowy dzierżawy spornego gruntu na czas określony. Ostatnia z umów
została zawarta w dniu 31 marca 1998 r. Pismem z dnia 10 grudnia 1997 r.
powódka zwróciła się do pozwanej o wyrażenie zgody na zakup spornej działki lub
oddanie jej w użytkowanie wieczyste, a pismem z 14 października 1998 r. wniosła o
stwierdzenie nabycia na jej rzecz prawa użytkowania wieczystego na podstawie art.
204 pkt 1 w zw. z art. 205 pkt 2 u.g.n.
Według Sądu Okręgowego, powódka nie spełniła przesłanek powstania
roszczenia o ustanowienie użytkowania wieczystego, określonych w art. 207 ust. 1
u.g.n. w pierwotnym brzmieniu. Nie nabyła ekspektatywy ustanowienia tego prawa.
Powołany wyżej przepis przewidywał, aby posiadacz nieruchomości nie
legitymował się dokumentami o przekazaniu nieruchomości, zarówno w dniu
5 grudnia 1990 r., jak i w dniu 1 stycznia 1998 r. (w dniu wejścia w życie ustawy
o gospodarce nieruchomościami). Tymczasem w drugiej z tych dat powódka była
dzierżawcą gruntu na podstawie umowy zawartej z pozwaną 7 października 1997 r.
W ocenie Sądu Okręgowego, skoro po stronie powódki nie mogła powstać
ekspektatywa ustanowienia użytkowania wieczystego, bezprzedmiotowe było
badanie, czy powódka skutecznie złożyła wniosek o stwierdzenie nabycia tego
prawa i czy w ten sposób powstała po jej stronie tzw. ekspektatywa maksymalnie
ukształtowana. Sąd Okręgowy zauważył jednak, że złożony przez powódkę
wniosek z 14 października 1998 r. dotyczył stwierdzenia przez pozwaną nabycia
przez powódkę użytkowania wieczystego na podstawie art. 204 u.g.n., a nie
ustanowienia na rzecz powódki użytkowania wieczystego. Niezależnie od tego,
zdaniem Sądu Okręgowego, powódka nie spełniła także wskazanej w art. 207 ust.
1 u.g.n. przesłanki zabudowania nieruchomości na podstawie pozwolenia na
budowę z lokalizacją stałą.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację strony powodowej. Aprobował dokonane
przez Sąd Okręgowy ustalenia faktyczne. Jako nieskuteczny uznał zarzut
naruszenia art. 80 ust. 1a ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu
nieruchomości, wprowadzony mocą ustawy z dnia 1 października 1994 r. o zmianie
ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 123, poz.
601). Przepis ten łączył możliwość oddania gruntu w zarząd, użytkowanie lub
użytkowanie wieczyste ze złożeniem do 31 grudnia 1995 r. stosownego wniosku
4
przez tych posiadaczy gruntu stanowiącego przedmiot własności Skarbu Państwa
lub gminy, którzy w dniu 5 grudnia 1990 r. i w dniu 8 grudnia 1994 r. nie
legitymowali się dokumentami o przekazaniu im gruntów, wydanymi w formie
prawem przewidzianej. Skoro intencją ustawodawcy było doprowadzenie do
uporządkowania stanu prawnego nieruchomości, na wspomniany art. 80 ust. 1 nie
może skutecznie powołać się powódka, której na podstawie umowy dzierżawy
przysługiwało prawo do korzystania z gruntu. Ponadto uwłaszczenie powódki nie
mogłoby nastąpić kosztem wydzierżawiającego, czyli wspólnika powodowej Spółki
(Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjnych), władającego działką gruntu na podstawie
decyzji z dnia 18 lutego 1983 r., a po likwidacji prowadzonej na podstawie uchwały
z 1 listopada 1992 r. - wykreślonego z rejestru sądowego postanowieniem z 21
listopada 1994 r. Niezasadny okazał się także zarzut naruszenia art. 207 u.g.n.
(zarówno w brzmieniu pierwotnym, jak i uwzględniającym późniejsze nowelizacje).
Powódka była bowiem dzierżawcą spornego gruntu, do którego Przedsiębiorstwu
Robót Inżynieryjnych przysługiwało prawo zarządu. Ponadto powódka nie
zabudowała działki, która na długo przed zawarciem z powódką umowy dzierżawy
była zabudowana budynkiem socjalnym.
W skardze kasacyjnej powódki podnoszono wyłącznie zarzuty naruszenia –
przez błędną wykładnię - prawa materialnego w postaci art. 80 ust. 1a ustawy
z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości
(tekst jedn. Dz. U. z 1991 r., Nr 30, poz. 127 ze zm.) oraz art. 207 ust. 1 ustawy
z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami w brzmieniu
obowiązującym w dniu wejścia w życie ustawy (1 stycznia 1998 r.).
Powódka podniosła, że błędna wykładnia pojęcia „dokumentu o przekazaniu
nieruchomości wydanego w formie prawem przewidzianej” polegała na uznaniu,
iż jest to każdy dokument, będący podstawą władania gruntem. Zdaniem powódki,
przesłanki stosowania powołanych przepisów spełniają także posiadacze
dysponujący tytułem prawnym do korzystania z gruntu, jeśli ich tytuł nie spełnia
„ustawowego wymogu dokumentu o przekazaniu gruntu wydanego w formie
prawem przewidzianej”. W związku ze zgłoszonymi zarzutami powódka wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku i co do istoty sprawy, a ewentualnie -
o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego oraz wyroku Sądu
5
Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania albo uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W skardze kasacyjnej podniesiono zarzuty naruszenia prawa
materialnego, toteż Sąd Najwyższy pozostaje związany ustaleniami faktycznymi
Sądów meriti (art. 39813
§ 2 k.p.c.)
W rozpoznawanej sprawie podstawowe znaczenia mają dwa zagadnienia.
Po pierwsze, czy możliwe jest konstruowanie de lege lata roszczenia posiadacza
nieruchomości na postawie art. 207 u.g.n. (w wersji pierwotnej tego przepisu,
obowiązującej od dnia 1 stycznia 1998 r.). Po drugie, w razie pozytywnej
odpowiedzi na to pytanie, należałoby wskazać, czy w świetle ustaleń faktycznych
Sądów meriti wystąpiły wszystkie przesłanki powstania takiego roszczenia.
2. W literaturze i w orzecznictwie Sądu Najwyższego zarysowały się
poważne kontrowersje dotyczące tego, czy z przepisu art. 207 ust. 1 u.g.n.
(w brzmieniu pierwotnym) można wyprowadzić odpowiednie roszczenie na rzecz
posiadacza opisanej w nim nieruchomości przeciwko właścicielowi tej
nieruchomości. Szeroka rekapitulacja i analiza tych stanowisk została
przedstawiona wnikliwie m.in. w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 10 kwietnia 2006 r., SK 30/04. Nie ma zatem potrzeby ich przytaczania
w obecnym uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy w obecnym
składzie wypowiada się za przyznaniem de lege lata podmiotom uprawnionym
odpowiedniego roszczenia o ustanowienie użytkowania wieczystego gruntu w razie
wystąpienia wszystkich przesłanek powstania tego roszczenia określonych w art.
207 ust. u.g.n. i podziela przytoczoną w tym zakresie argumentację prawną
Trybunału. Za takim stanowiskiem przemawiać może przede wszystkim wykładnia
literalna art. 207 ust. 1 u.g.n. (verba legis: „oddaje się w użytkowanie wieczyste”)
.Podobne stanowisko wyrażono pośrednio m.in. także w wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 9 czerwca 2006 r., IV CSK 161/05 (nieopubl.) przy odwołaniu się do
konstytucyjnej ochrony praw słusznie nabytych..
6
3. Trzeba stwierdzić, że w rozpoznawanej sprawie powstały odpowiednie
przesłanki zaktualizowania się roszczenia wynikającego z art. 207 ust. 1 u.g.n.
(w wersji pierwotnej). Chodzi tu o: 1) posiadanie nieruchomości w okresie
wskazanym w ustawie; 2) nielegitymowanie się uprawnionego odpowiednim
dokumentem szczególnym. Nie wchodzi w grę natomiast przesłanka zabudowania
gruntu przez zgłaszającego roszczenie, ponieważ to dalsze wymaganie prawne
pojawiło się w wyniku zmiany ustawy u.g.n. w dniu 15 lutego 2004 r. (Dz. U.
z 2000 r., nr 6, poz. 70).W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2006 r.,
IV CSK 161/05, trafnie stwierdzono, że jeżeli posiadacz nabył na podstawie art. 207
ust. 1 u.g.n. roszczenie o jej oddanie w użytkowanie wieczyste, dokonana w 2000 r.
zmiana tego przepisu nie pozbawiła posiadacza takiego roszczenia ze względu na
konstytucyjną zasadę ochrony praw nabytych. Strona powodowa powinna zatem
wykazać także de lege lata jedynie dwie pierwsze przesłanki nabycia omawianego
roszczenia wobec pozwanej Gminy.
Ustalenia faktyczne pozwalają na stwierdzenie, że strona powodowa była
posiadaczem zależnym spornej nieruchomości w okresie od 1989 r do 1998 r.,
wykonując to posiadanie w ramach kolejnych stosunków obligacyjnych (umowy
dzierżawy). Sporna nieruchomość została wydzierżawiona pierwotnie powódce od
wspólnika (PRI) w styczniu 1989 r., a następnie powódka władała nią na podstawie
kolejnych umów dzierżawy z jej właścicielem (od 1992 r. po likwidacji PRI, k. 24 i
68 akt sprawy). Jeżeli zatem w treści uzasadnienia zaskarżonego wyroku znalazło
się ogólne stwierdzenie, że „powódka nie była posiadaczem nieruchomości, który
nie legitymował się dokumentami o przekazaniu nieruchomości „(s. 6
uzasadnienia), to wypowiedź taka odnosi się oczywiście do dalszej przesłanki
powstania roszczenia z art. 207 ust. 2 u.g.n. w postaci nielegitymowania się
uprawnionego posiadacza stosownym dokumentem specjalnym, a nie – do
konstatacji braku stanu posiadania nieruchomości po stronie powodowej.
Powstaje kwestia, jak należy rozumieć ustawowy zwrot przewidziany w art.
207 ust. 1 u.g.n. dotyczący kategorii wymaganego dokumentu (verba legis:
„dokument o przekazaniu nieruchomości w formie przewidzianej prawem”).
Można twierdzić, że chodzi tu w zasadzie o każdy dokument świadczący
o legalnym (prawnym) władaniu nieruchomością przez uprawnionego (w tym
7
dokument obejmujący umowę dzierżawy). Można też wywodzić, że określono tu
dokument w znaczeniu węższym, wykazujący odpowiednią treść i formę oraz
stanowiący podstawę „przekazania” nieruchomości uprawionemu podmiotowi
(dokument specjalny).
Ustawowy opis omawianej kategorii dokumentów wskazuje, w ocenie Sądu
Najwyższego, jednak na węższe ujęcie dokumentu w rozumieniu art. 207 ust. 1
u.g.n. W przeciwnym razie ustawodawca - w miejsce szczegółowego opisu –
posłużyłby się sformułowaniami ogólnymi (por. art. 244 i 245 k.p.c.). Należy także
stwierdzić, że podobną terminologią posłużono się w art. 80 ustawy z dnia
29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i o wywłaszczaniu nieruchomości
(Dz. U. z 1991 r., nr 4, poz. 10).Może to oznaczać wyraźne odesłanie ustawodawcy
do takich kategorii dokumentów, które stawały się podstawą „przekazywania” innym
podmiotom nieruchomości we władanie, zwłaszcza – do decyzji administracyjnych.
Takie przekazanie m.in. spornej nieruchomości nastąpiło na rzecz PRI w lutym
1983 r. Z ustaleń faktycznych wynika, że strona powodowa nie legitymowała się
kategorią dokumentu specjalnego, sformułowaną w art. 207 ust. 1 u.g.n.,
a dysponowała jedynie dokumentami obejmującymi umowy obligacyjne (umowy
dzierżawy).
Oba Sądy meritii uznały za bezprzedmiotowe ustalenia tego, czy i kiedy
strona powodowa złożyła odpowiedni wniosek o ustanowienie użytkowania
wieczystego spornej nieruchomości i czy wniosek taki okazał się prawnie
skuteczny. Przy założeniu istnienia jednak dwóch wspomnianych przesłanek
roszczenia wynikającego z art. 207 ust. 1 u.g.n. ustalenia takie okazują się
niezbędne. Strona powodowa nadal bowiem twierdzi, że złożyła stronie pozwanej
taki skuteczny prawnie wniosek.
Uznając zatem zarzut naruszenia art. 207 ust. 1 u.g.n. (w wersji pierwotnej)
za uzasadniony, Sąd Najwyższy z przytoczonych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.
jz