Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 kwietnia 2009 r., III CZP 16/09
Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Wojciech Katner
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Róży A. i Wiesława A. przeciwko
Spółdzielni Mieszkaniowej "O.M." w P. o złożenie oświadczenia woli, po
rozstrzygnięciu na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17 kwietnia 2009 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Poznaniu
postanowieniem z dnia 13 stycznia 2009 r.:
„Czy ze względu na treść art. 7 ust. 5 ustawy z dnia 14 czerwca 2007 r. o
zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 973) prawomocne w dacie wejścia w życie tej ustawy i
niezrealizowane uchwały zarządu spółdzielni mieszkaniowych o określeniu
przedmiotu odrębnej własności, stanowią podstawę do realizacji przez członków
spółdzielni lub inne osoby roszczeń, o których mowa w art. 1714
u.s.m., czy też
roszczenia te są rozpatrywane w całości na podstawie przepisów ustawy o
spółdzielniach mieszkaniowych w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 14 czerwca
2007 r. (Dz.U. Nr 125, poz. 973), a jeśli tak, czy oznacza to konieczność zmiany
wcześniej podjętej prawomocnej uchwały o określeniu przedmiotu odrębnej
własności tak, by zostały spełnione wymogi określone w art. 42 ust. 3 pkt 1 ustawy
o spółdzielniach mieszkaniowych w aktualnym brzmieniu?”
podjął uchwałę:
Roszczenie przewidziane w art. 1714
ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o
spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119 poz. 1116
ze zm.), zgłoszone i niezrealizowane do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 14
czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o
zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 873 ze zm.), podlega
rozpatrzeniu przez spółdzielnię mieszkaniową według nowych zasad
określonych w tej ustawie, chyba że na podstawie prawomocnej uchwały
zarządu spółdzielni, niespełniającej nowych wymagań, wskazanych w art. 42
ust. 3 pkt 1 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, spółdzielnia dokonała
czynności bezpośrednio zmierzających do zawarcia umowy przeniesienia
własności lokalu.
Uzasadnienie
Przedstawione przez Sąd Okręgowy w Poznaniu do rozstrzygnięcia na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnienie prawne powstało na tle wykładni art. 1714
ust. 1 i art. 42 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych
(jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm. – dalej: „u.s.m.”) oraz art. 7
ust. 5 ustawy z dnia 14 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach
mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 873 –
dalej: „u.zm.u.s.m.” lub „ustawa z dnia 14 czerwca 2007 r.”), określających sposób
realizowania roszczenia o przekształcenie spółdzielczego własnościowego prawa
do lokalu w odrębną własność lokalową.
Zgodnie z art. 1714
ust. 1 u.s.m., spółdzielnia mieszkaniowa zobowiązana jest
– na pisemne żądanie członka lub osoby niebędącej członkiem spółdzielni, którym
przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu – do zawarcia umowy
przeniesienia własności lokalu, po dokonaniu przez te osoby stosownych spłat.
Powodowie wystąpili z takim żądaniem w dniu 14 maja 2001 r. Pozwana
Spółdzielnia, realizując żądanie nie tylko powodów, ale także innych członków
spółdzielni podjęła w dniu 8 maja 2003 r. uchwałę, na podstawie której – zgodnie z
art. 42 ust. 3 u.s.m. – wyodrębniona została własność lokali oraz nieruchomość
obejmująca kilkanaście budynków wraz z działkami (tzw. nieruchomość
wielobudynkowa). Powództwo o uchylenie tej uchwały zostało oddalone
prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 17 grudnia 2003 r.,
który stwierdził, że wyodrębnienie nieruchomości wielobudynkowej zgodne jest z
art. 42 ust. 3 u.s.m. w brzmieniu obowiązującym w chwili podejmowania uchwały.
Jest okolicznością bezsporną, że na podstawie tej uchwały ani pozwana
Spółdzielnia, ani żadna z osób uprawnionych nie podjęły czynności zmierzających
bezpośrednio do przekształcenia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
w odrębną własność lokalu.
W sprawie, w której Sąd Okręgowy przedstawił zagadnienie prawne, Sąd
Rejonowy wyrokiem z dnia 23 czerwca 2008 r. oddalił powództwo o zobowiązanie
pozwanej Spółdzielni do ustanowienia i przeniesienia na rzecz powodów własności
lokalu wraz z udziałem w szczegółowo opisanej nieruchomości jednobudynkowej,
stwierdzając, że ewentualne uwzględnienie żądania powodów pozostawałoby w
sprzeczności z prawomocną uchwałą Spółdzielni z dnia 8 maja 2003 r.
Wątpliwości prawne, które Sąd Okręgowy powziął przy rozpoznawaniu
apelacji od tego wyroku wynikają z nowych uregulowań prawnych przyjętych w
ustawie z dnia 14 czerwca 2007 r., która weszła w życie w dniu 31 lipca 2007 r.
Zgodnie z art. 42 ust. 3 pkt 1 u.s.m. w brzmieniu nadanym tą ustawą, zasadą jest
wydzielanie nieruchomości jednobudynkowej, natomiast nieruchomość
wielobudynkowa może być utworzona tylko wtedy, gdy budynki są posadowione w
sposób uniemożliwiający ich rozdzielenie, lub działka, na której posadowiony jest
budynek, pozbawiona jest dostępu do drogi publicznej lub wewnętrznej. Ponadto
według art. 7 ust. 5 u.zm.u.s.m. zgłoszone i niezrealizowane do dnia wejścia w
życie tej ustawy roszczenia przewidziane w art. 1714
u.s.m. są rozpatrywane na
podstawie ustawy z dnia 14 czerwca 2007 r.
Sąd Okręgowy podniósł, że można bronić prezentowanego w piśmiennictwie
poglądu, iż nie ma podstaw do weryfikowania uchwał podjętych przez spółdzielnie
przed wejściem w życie ustawy z dnia 14 czerwca 2007 r., tj. przed dniem 31 lipca
2007 r., skoro są zgodne z ówcześnie obowiązującym prawem. Gramatyczna i
celowościowa wykładnia art. 7 ust. 5 u.zm.u.s.m. uzasadnia jednak – jak podkreślił
– wniosek, że intencją ustawodawcy było objęcie działaniem znowelizowanej
ustawy także procedur przekształceniowych wywołanych wnioskami spółdzielców,
złożonymi przed dniem 31 lipca 2007 r. i do tego dnia niezakończonych umowami
lub prawomocnymi orzeczeniami sądowymi przenoszącymi własność
wyodrębnionych nieruchomości lokalowych. Powstaje jednak kwestia mocy prawnej
podjętych wcześniej prawomocnych i zgodnych z ówczesnym prawem uchwał
spółdzielczych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego wymaga nie tylko
dokonania wykładni przepisów w nim powołanych, ale także odniesienia się do
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 grudnia 2008 r., P 16/08 (OTK-A
Zb.Urz. 2008, nr 10, poz. 181), stwierdzającego, że art. 1714
ust. 1 u.s.m. w
zakresie, w jakim zobowiązuje spółdzielnię do zawarcia umowy przeniesienia
własności lokalu po dokonaniu przez członka spółdzielni lub osobę niebędącą
członkiem spółdzielni wyłącznie spłat, o których mowa w pkt 1 i 2 tego przepisu, jest
niezgodny z art. 64 ust. 2 i 3 w związku z art. 21 ust. 2 Konstytucji. Wobec tego, że
Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż art. 1714
u.s.m. traci moc dopiero po upływie 12
miesięcy od ogłoszenia sentencji wyroku w „Dzienniku Ustaw”, a więc dopiero z
dniem 30 grudnia 2009 r., powstaje pytanie, czy przepis ten może obecnie stanowić
podstawę realizowania roszczenia powodów.
Należy przyjąć, że wskutek odroczenia przez Trybunał wejścia w życie
orzeczenia stwierdzającego niekonstytucyjność przepisu prawa, zakwestionowana
norma prawa pozostaje w systemie prawa i ma zastosowanie do zdarzeń prawnych,
zaistniałych w okresie poprzedzającym zakwestionowanie konstytucyjności art. 1714
ust. 1 u.s.m. Sądy mają więc, we wskazanym zakresie, obowiązek jej stosowania
także w okresie biegu terminu, na który odroczona została utrata mocy
obowiązującej niekonstytucyjnego przepisu (por. uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 7 grudnia 2007 r., III CZP 125/07, OSNC 2008, nr 12, poz.138).
Wniosek przeciwny prowadziłby do faktycznego podważenia kompetencji Trybunału
Konstytucyjnego przewidzianej w art. 190 ust. 3 Konstytucji, u podstaw której legły
ważne zasady i wartości wymagające ochrony, a w szczególności zasada ochrony
praw nabytych oraz pewności prawa.
Przyjęte założenie uzasadnia potrzebę udzielenia odpowiedzi na
przedstawione zagadnienie prawne, skoro bowiem zgodnie z art. 7 ust. 5
u.zm.u.s.m., niezrealizowane do dnia 31 lipca 2007 r. roszczenia, o których mowa w
art. 1714
u.s.m., podlegają rozpatrzeniu na podstawie ustawy z dnia 14 czerwca
2007 r., to aktualne staje się pytanie, jakie znaczenie z punktu widzenia reguł
intertemporalnych ma art. 7 ust. 5 u.zm.u.s.m. Na gruncie stanu faktycznego
sprawy podlegającej rozpoznaniu pozostaje w szczególności do rozstrzygnięcia
kwestia możliwości (konieczności) zmiany uchwały podjętej przez zarząd pozwanej
Spółdzielni w celu jej przystosowania do nowego stanu prawnego określonego w
art. 42 ust. 3 u.s.m., stanowiącym podstawę dochodzonego przez powodów
roszczenia.
Zgodnie z art. 3 k.c., ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej
brzmienia lub celu. Zakaz retroakcji oznacza, że zdarzenia prawne powstałe pod
rządem dawnego prawa należy oceniać według tego prawa, nie zaś według prawa
nowego. Zasada nieretroakcji nie wyjaśnia jednak kwestii, czy do stosunków
prawnych już istniejących należy stosować stare, czy też nowe regulacje prawne.
Kwestia ta rozstrzygana jest przy zastosowaniu zasady bezpośredniego działania
ustawy nowej lub zasady dalszego działania ustawy dawnej, znajdujących swój
wyraz w przepisach intertemporalnych zawartych w ustawach oraz w przepisach
wprowadzających kodeks cywilny.
W doktrynie i judykaturze odróżnia się skutek retroaktywny od skutku
retrospektywnego nowej regulacji prawnej. W pierwszym przypadku nowa ustawa
ma zastosowanie do zdarzeń prawnych mających miejsce przed jej wejściem w
życie, w drugim zaś nową ustawę stosuje się do stosunku prawnego, który powstał i
trwa w następstwie zdarzenia prawnego zaistniałego w czasie obowiązywania starej
ustawy. Innymi słowy, retrospektywność ustawy ma miejsce wtedy, gdy nowa
ustawa jest stosowana, od chwili jej wejścia w życie do sytuacji „w toku” (por.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2002 r., III CZP 36/02,
OSNC 2003, nr 4, poz. 45 oraz wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004
r., IV CK 223/03, nie publ.).
Brzmienie art. 7 ust. 5 u.zm.u.s.m., który stanowi, że zgłoszone na piśmie
roszczenia, o których mowa m.in. w art. 1714
u.s.m., „niezrealizowane do dnia
wejścia w życie niniejszej ustawy, są rozpatrywane na podstawie niniejszej ustawy”
wskazuje, że przepis ten nie wprowadza skutku retroaktywnego naruszającego
zasadę lex retro non agit, lecz skutek retrospektywny, mający zastosowanie do
stosunków prawnych o charakterze ciągłym lub złożonym. Wniosek przeciwny –
zważywszy, że odstępstwo od zasady niedziałania prawa wstecz jest wyjątkiem –
byłby usprawiedliwiony tylko w razie skonstruowania art. 7 ust. 5 u.zm.u.s.m.
według zasad techniki legislacyjnej stosowanej do przepisów nadających moc
wsteczną ustawie lub jej części, przewidzianych w § 51 załącznika do
rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie
„Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. Nr 100, poz. 908), czego ustawodawca nie
uczynił.
Należy uznać, że wynikający z art.7 ust. 5 u.zm.u.s.m. skutek retrospektywny
nowej ustawy dotyczy nie tylko postępowania co do roszczeń zgłoszonych na
podstawie art. 1714
u.s.m., ale także – co do zasady – podstaw prawnych dla
dokonywania przekształceń, a więc uchwał podjętych przez zarząd spółdzielni
mieszkaniowej na podstawie art. 42 u.s.m. w dawnym brzmieniu. Przyjęcie takiego
założenia powoduje, że nie traci sensu i znaczenia zawarty w art. 7 ust. 5
u.zm.u.s.m. nakaz „rozpatrzenia na podstawie tej ustawy”, a więc zgodnie z nowymi
uregulowaniami dotyczącymi możliwości tworzenia nieruchomości
jednobudynkowych i wielobudynkowych, zgłoszonych wcześniej i
niezrealizowanych roszczeń o przekształcenie spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu w odrębną własność lokalową. Dotychczas niezrealizowane
roszczenia, aby mogły być „rozpatrzone” według nowych reguł i wymagań muszą
mieć oparcie w uchwałach spółdzielni podjętych w zgodzie z nowym brzmieniem
art. 42 ust. 2 i 3 pkt 1 u.s.m. Oznacza to konieczność przystosowania do nowego
stanu prawnego także prawomocnych uchwał spółdzielni podjętych przed
nowelizacją tego przepisu, jeśli obecnie stanowiłyby – zważywszy na okoliczność,
że jako przedmiot ustanawiania własności lokali wskazują nieruchomość
wielobudynkową – przeszkodę w zrealizowaniu roszczenia o przekształcenie
własnościowego prawa do lokalu w odrębną własność lokalu w budynku
stanowiącym wraz gruntem nieruchomość jednobudynkową.
Wspomniana w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego zasada
związania spółdzielni i jej członków prawomocnymi uchwałami, mającymi charakter
wewnętrznych aktów normatywnych, nie może odnosić się do sytuacji, w których z
woli ustawodawcy nową ustawę stosuje się do stosunku prawnego, powstałego w
następstwie zdarzenia prawnego zaistniałego w czasie obowiązywania starej
ustawy i trwającego po wejściu w życie nowego prawa. Przyjęcie stanowiska
przeciwnego prowadziłoby do przekreślenia celu wynikającego z art. 7 ust. 5
u.zm.u.s.m., którym jest zapewnienie możliwości dokończenia wszczętych pod
rządem starej ustawy postępowań przekształceniowych, z uwzględnieniem nowych
zasad określania w uchwałach spółdzielni przedmiotu odrębnej własności lokalowej.
Wobec tego, że art. 7 ust. 5 u.zm.u.s.m. ma charakter retrospektywny, nie zaś
retroaktywny, nie może on mieć zastosowania w sytuacji, w której na podstawie
prawomocnej uchwały spółdzielnia, zgodnie z żądaniem osób uprawnionych,
przystąpiła do jej realizacji, dokonując czynności bezpośrednio zmierzających do
zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu. Za przyjęciem takiego rozwiązania
przemawiają zasady ochrony praw słusznie nabytych oraz równości osób
uprawnionych do realizacji roszczeń przewidzianych w art. 1714
u.s.m. Osoby, które
nabyły na podstawie prawomocnej uchwały ekspektatywę (dostatecznie
ukształtowaną) prawa odrębnej własności lokalu są uprawnione do podjęcia – na
zasadach określonych w takiej uchwale – działań zapewniających zawarcie umowy
przeniesienia własności lokalu. W takim przypadku wszystkie prawa do
wyodrębnionych lokali muszą być ukształtowane według tych samych zasad,
określających m.in. wielkość udziałów we współwłasności nieruchomości wspólnej
związanych z odrębną własnością każdego lokalu.
Mając zatem na względzie wyniki wykładni gramatycznej art. 7 ust. 5
u.zm.u.s.m. oraz cel wprowadzonych zmian w ustawie o spółdzielniach
mieszkaniowych należało dojść do wniosku, że roszczenie przewidziane w art. 1714
u.s.m., zgłoszone i niezrealizowane do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 14
czerwca 2007 r., podlega rozpatrzeniu przez spółdzielnię mieszkaniową według
nowych zasad określonych w tej ustawy, chyba że na podstawie prawomocnej
uchwały zarządu spółdzielni, niespełniającej nowych wymagań, wskazanych w art.
42 ust. 3 pkt 1 u.s.m., spółdzielnia dokonała czynności bezpośrednio zmierzających
do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu.
Z tych względów, na podstawie art. 390 § 1 k.p.c., Sąd Najwyższy podjął
uchwałę, jak na wstępie.