Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 21 kwietnia 2009 r.
I UK 345/08
Organ rentowy nie ma obowiązku wypłaty odsetek od świadczenia rento-
wego przyznanego w terminie 30 dni od wpływu prawomocnego wyroku sądu
zmieniającego uprzednią decyzję tego organu odmawiającą prawa do renty,
jeżeli rozstrzygnięcie sprawy w postępowaniu odwoławczym uzasadnione było
ustaleniami, które nie były i nie mogły być znane organowi rentowemu z uwagi
na ograniczenia dowodowe obowiązujące w postępowaniu przed tym organem.
Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie SN: Zbigniew Korzeniowski,
Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 21 kwietnia
2009 r. sprawy z odwołania Marii K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w N.S. o odsetki, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 13 maja 2008 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie wyrokiem
z dnia 13 maja 2008 r. oddalił apelację ubezpieczonej od wyroku Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Nowym Sączu z dnia 7 sierpnia 2007 r.,
którym to orzeczeniem oddalono odwołanie Marii K. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziału w N.S. z dnia 7 marca 2007 r., odmawiającej prawa do odse-
tek za opóźnienie w wypłacie renty z tytułu niezdolności do pracy, przyznanej przez
organ rentowy w wykonaniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 28 grud-
nia 2006 r.
Według ustaleń poczynionych przez Sąd pierwszej instancji, organ rentowy
decyzją z dnia 5 marca 2002 r. odmówił Marii K. prawa do renty z tytułu niezdolności
do pracy, opierając się na orzeczeniu lekarza orzecznika z dnia 1 marca 2002 r.
2
uznającym ubezpieczoną za zdolną do pracy. Wyrokiem z dnia 9 października 2003
r. [...] Sąd Okręgowy w Krakowie oddalił odwołanie Marii K. od tej decyzji. Sąd Ape-
lacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 28 grudnia 2004 r. [...] uchylił wyrok Sądu pierw-
szej instancji i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania. Sąd
Okręgowy w Krakowie ponownie oddalił odwołanie ubezpieczonej wyrokiem z dnia
13 czerwca 2005 r. [...], opierając się na materiale dowodowym w postaci opinii bie-
głych lekarzy sądowych: laryngologa i neurochirurga oraz opinii M. Ośrodka Medycy-
ny Pracy w K., zgodnie z którymi wnioskodawczyni zachowała zdolność do wykony-
wania pracy zgodnej z posiadanymi przez nią kwalifikacjami. Rozpoznając sprawę na
skutek apelacji ubezpieczonej, Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 28 grud-
nia 2006 r. [...] zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji oraz poprzedzającą go decyzję
organu rentowego w ten sposób, że przyznał Marii K. prawo do renty z tytułu czę-
ściowej niezdolności do pracy od dnia 1 lutego 2002 r. na stałe, albowiem dokonał
odmiennych ustaleń w zakresie możliwości wykonywania przez wnioskodawczynię
pracy zarobkowej. Wyrok Sądu Apelacyjnego wpłynął do organu rentowego w dniu 1
marca 2007 r. Decyzją z 9 stycznia 2007 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych przy-
znał wnioskodawczyni prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy od 1
lutego 2002 r. na stałe. Zaskarżoną w niniejszej sprawie decyzją z dnia 7 marca
2007 r. organ rentowy odmówił natomiast odsetek za opóźnienie w wypłacie świad-
czenia rentowego.
Sąd odwoławczy za trafną uznał zaprezentowaną przez Sąd pierwszej instan-
cji ocenę prawną ustalonego w sprawie stanu faktycznego, wskazując, iż zgodnie z
art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych organ rentowy jest obowiązany do wypłaty odsetek od przyznanego świadcze-
nia, jeżeli nie ustalił prawa do tego świadczenia lub go nie wypłacił w terminach
przewidzianych w przepisach określających zasady przyznawania i wypłacania
świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego. Nie dotyczy to przypadku, gdy
opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności,
za które organ ten nie ponosi odpowiedzialności.
Zasady przyznawania i wypłacania świadczeń emerytalno-rentowych reguluje
ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. W myśl art. 118 ust. 1 tej ustawy, organ rentowy wydaje decyzję w
sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia jego wysokości po raz pierwszy w termi-
nie 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji,
3
przy czym w razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem
organu odwoławczego, za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności uważa się rów-
nież dzień wpływu prawomocnego orzeczenia organu odwoławczego (ust. 1a). Wa-
runkiem wypłaty odsetek jest zatem przyznanie prawa do świadczenia po upływie 30
dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji.
Sąd drugiej instancji podniósł, że rozstrzygnięcie o uprawnieniach rentowych
ubezpieczonej nastąpiło w toku postępowania sądowego. Za osobę częściowo nie-
zdolną do pracy uznał ją dopiero Sąd Apelacyjny, dokonując własnej oceny dowodu
w postaci opinii M. Ośrodka Medycyny Pracy w K. z dnia 19 kwietnia 2005 r. po
przeprowadzeniu pogłębionej analizy posiadanych przez wnioskodawczynię kwalifi-
kacji zawodowych. Wyjaśnienie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji
nastąpiło zatem dopiero w wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 28 grudnia 2006 r. Or-
gan rentowy wykonał ten wyrok decyzją z dnia 9 stycznia 2007 r., tj. przed upływem
30 dni od jego wydania, wobec czego nie pozostawał w zwłoce z przyznaniem wnio-
skodawczyni świadczenia rentowego. Tym samym nie ma podstaw do uznania, iż
ubezpieczonej należne są dochodzone przez nią odsetki.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wywiodła ubezpieczona, za-
rzucając mu: 1) naruszenie prawa materialnego przez niezastosowanie art. 100 ust.
1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie przepisu art.
118 ust. 1 w związku z ust. 3 i ust. 1a tej ustawy i przyjęcie, że decyzja organu ren-
towego z 5 marca 2002 r. o odmowie przyznania renty była decyzją w sprawie usta-
lenia prawa do świadczenia wydaną po raz pierwszy, podczas gdy wnioskodawczyni
przyznana już została renta decyzją z dnia 30 sierpnia 2000 r. oraz że „pogłębiona
analiza charakteru posiadanych przez ubezpieczoną kwalifikacji zawodowych” była
ostatnią do wyjaśnienia okolicznością niezbędną do wydania decyzji przyznającej
świadczenie rentowe, a także, iż istniejące w sprawie środki dowodowe uniemożli-
wiały ustalenie prawa do świadczenia i tak nazwana w wyroku Sądu drugiej instancji
pogłębiona analiza nie mogła być dokonana przez organ rentowy w załatwieniu
wniosku o rentę, lecz dopiero przez Sąd Apelacyjny w wyniku ponad pięć lat trwają-
cego postępowania sądowego, w tym dwukrotnego przed Sądem Okręgowym; 2)
naruszenie prawa materialnego w postaci art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 październi-
ka 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, przez przyjęcie, że opóźnienie w
przyznaniu wnioskodawczyni świadczenia nie zostało spowodowane okoliczno-
4
ściami, za które organ rentowy ponosi odpowiedzialność, chociaż odmówiono jej
prawa do renty, mimo iż wszystkie okoliczności niezbędne do wydania decyzji przy-
znającej świadczenie były znane temu organowi; 3) naruszenie przepisów postępo-
wania, tj. art. 316 k.p.c. i art. 233 k.p.c., przez „niewzięcie za podstawę stanu rzeczy
istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy, ani faktów i okoliczności zgromadzonych
w postępowaniu administracyjnym przeprowadzonym przez organ rentowy i bez
wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału przyjęcie, aby nie było
możliwe wydanie przez organ rentowy decyzji zgodnej z prawem”.
Opierając skargę na takich podstawach, ubezpieczona wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku oraz o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie
sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania, ewentualnie o uchylenie także decyzji organu rentowego z 7
marca 2007 r. i przekazanie sprawy temu organowi do ponownego rozpoznania,
bądź o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i orzeczenie co do istoty sprawy
przez zmianę zaskarżonej decyzji i przyznanie wnioskodawczyni prawa do wypłaty
odsetek za opóźnienie w ustaleniu prawa do renty oraz o zasądzenie od organu
rentowego kosztów postępowania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, przy
uwzględnieniu kosztów postępowania przysługujących wnioskodawczyni.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 316 k.p.c. jest nieskuteczny. Jego uzasadnienie nie od-
powiada treści normatywnej wskazanego przepisu. Stanowi on, że po zamknięciu
rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili za-
mknięcia rozprawy; w szczególności zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie
okoliczność, że stało się ono wymagalne w toku sprawy. W przepisie tym chodzi o to,
aby podstawą rozstrzygnięcia był stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozpra-
wy, który może się znacząco różnić od tego istniejącego w chwili wytoczenia po-
wództwa, ze względu na istotne okoliczności faktyczne, które zaistniały (nastąpiły,
wydarzyły się) już w czasie prowadzenia postępowania sądowego. Przepis ten nie
dotyczy natomiast pominięcia przy ustalaniu (rekonstrukcji) stanu faktycznego, a
także przy ocenie materiału dowodowego zebranego w sprawie, pewnych okoliczno-
ści faktycznych wynikających z treści przeprowadzonych dowodów. To ostatnie za-
5
gadnienie regulują inne przepisy postępowania - np. art. 233 § 1 in fine k.p.c., naka-
zujący Sądowi wszechstronne rozważenie zebranego materiału, lub art. 382 k.p.c.
zgodnie z którym sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w
postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym, ewentualnie
art. 328 § 2 k.p.c., według którego uzasadnienie wyroku powinno zawierać między
innymi wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie fak-
tów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla
których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej. Skarżąca zarzu-
ca co prawda naruszenie art. 233 k.p.c., ale i ten zarzut nie może spowodować
uwzględnienia skargi. Zgodnie bowiem z art. 3983
§ 1 k.p.c. skarga kasacyjna może
być oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykład-
nię lub niewłaściwe zastosowanie oraz na podstawie naruszenia przepisów postępo-
wania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, ale wyłączona
jest możliwość oparcia jej na zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub oceny do-
wodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.). Przepis art. 3983
§ 3 k.p.c. wprawdzie nie wskazuje
expressis verbis konkretnych przepisów, których naruszenie, w związku z ustalaniem
faktów i przeprowadzaniem oceny dowodów, nie może być przedmiotem zarzutów
wypełniających drugą podstawę kasacyjną, nie ulega jednak wątpliwości, że obej-
muje on art. 233 k.p.c., bowiem właśnie ten przepis określa kryteria oceny wiarygod-
ności i mocy dowodów. Naruszenie przepisu postępowania w postaci art. 233 k.p.c.
nie może więc stanowić zarzutu wypełniającego drugą podstawę kasacyjną.
Na uwzględnienie nie zasługują także zarzuty sformułowane w ramach pierw-
szej podstawy kasacyjnej. Prawo do odsetek z tytułu opóźnienia w przyznawaniu i
wypłacaniu świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych reguluje art. 85 ust. 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm., powoływanej dalej jako: „ustawa syste-
mowa”), zgodnie z którym jeżeli ZUS - w terminach przewidzianych w przepisach
określających zasady przyznawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpie-
czeń społecznych - nie ustalił prawa do świadczenia lub nie wypłacił tego świadcze-
nia, jest obowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek
ustawowych określonych przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to przypadku, gdy
opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności,
za które ZUS nie ponosi odpowiedzialności. W myśl art. 118 ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jed-
6
nolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm., powoływanej dalej jako: „ustawa
o emeryturach i rentach”), organ rentowy wydaje decyzję w sprawie prawa do świad-
czenia lub ustalenia jego wysokości po raz pierwszy w ciągu 30 dni od wyjaśnienia
ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, z uwzględnieniem tego, iż w
razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem organu od-
woławczego za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania de-
cyzji uważa się również dzień wpływu prawomocnego orzeczenia organu odwoław-
czego (ust. 1a). Stosownie do treści art. 118 ust. 4 tej ustawy, przy dokonywaniu wy-
płaty wynikającej z decyzji ponownie ustalającej prawo do świadczenia lub jego wy-
sokość, ust. 1 - 3 stosuje się odpowiednio. Z przedstawionego stanu prawnego wy-
nika, iż jeżeli dla stwierdzenia uprawnień do świadczenia wymaga się wydania decy-
zji, termin do jej wydania biegnie od daty wyjaśnienia ostatniej niezbędnej okoliczno-
ści, co dotyczy także ponownego ustalenia prawa do świadczenia. Przez wyjaśnienie
„ostatniej niezbędnej okoliczności" trzeba rozumieć wyjaśnienie ostatniej okoliczności
koniecznej do ustalenia samego istnienia prawa wnioskodawcy do świadczenia.
Wyjaśnienie okoliczności niezbędnej do wydania decyzji oznacza dokonanie czynno-
ści mającej na celu ustalenie stanu faktycznego, czyli przeprowadzenie dowodów i
ich ocenę.
Przesłanką powstania obowiązku organu rentowego wypłaty odsetek jest
opóźnienie tego organu w ustaleniu prawa do świadczenia pieniężnego z ubezpie-
czenia społecznego lub wypłaty tego świadczenia. W orzecznictwie Sądu Najwyż-
szego wyrażono pogląd, że zawarte w art. 85 ust. 1 ustawy systemowej określenie:
„nie ustalił prawa do świadczenia" oznacza zarówno niewydanie w terminie decyzji
przyznającej świadczenie, jak i wydanie decyzji odmawiającej przyznania świadcze-
nia, mimo spełnienia warunków do jego uzyskania (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 9 marca 2001 r., II UKN 402/00, OSNAPiUS 2002 nr 20, poz. 501), a zatem w
tym ostatnim wypadku chodzi o sytuacje, w których organ rentowy odmawiając przy-
znania świadczenia naruszył przepisy prawa materialnego określające przesłanki
nabycia prawa do świadczenia pieniężnego z ubezpieczenia społecznego, przy czym
dla powstania obowiązku wypłaty odsetek konieczne jest stwierdzenie naruszenia
prawa przez organ rentowy prawomocnym wyrokiem sądu zmieniającym decyzję
organu rentowego i przyznającym prawo do tego świadczenia. Nie wydaje się ulegać
wątpliwości, że przewidziane w art. 85 ust. 1 zdanie drugie ustawy systemowej wyłą-
czenie obowiązku organu rentowego wypłaty odsetek nie jest zależne od wykazania,
7
że organ rentowy nie ponosi winy w powstaniu opóźnienia. Zawarte w tym przepisie
określenie: „okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności" jest bardziej
zbliżone znaczeniowo do używanego w przepisach prawa określenia: „przyczyn nie-
zależnych od organu", co oznacza, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest
obowiązany do wypłaty odsetek nie tylko wtedy, gdy nie ponosi winy w opóźnieniu,
lecz także wtedy, gdy opóźnienie w ustaleniu i wypłacie prawa do świadczenia pie-
niężnego z ubezpieczenia społecznego jest skutkiem innych przyczyn niezależnych
od ZUS (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2004 r., II UK 485/03,
OSNP 2005 nr 10, poz. 147).
Podejmując próbę klasyfikacji błędów organu rentowego, można je podzielić
na błędy w wykładni lub niewłaściwym zastosowaniu prawa oraz błędy w ustaleniach
faktycznych, będące skutkiem naruszenia przepisów proceduralnych. Błąd w wy-
kładni lub niewłaściwym zastosowaniu prawa jest popełniany wówczas, gdy na pod-
stawie prawidłowo i kompletnie zebranego materiału dowodowego i po ustaleniu nie-
zbędnych okoliczności organ rentowy wydaje decyzję odmawiającą ustalenia prawa,
ponieważ błędnie dokonuje interpretacji obowiązujących regulacji w przedmiotowym
stanie faktycznym. W takiej sytuacji sąd nie uzupełnia ustaleń faktycznych dokona-
nych przez organ rentowy. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że
wydanie przez organ rentowy niezgodnej z prawem decyzji odmawiającej wypłaty
świadczenia w sytuacji, gdy było możliwe wydanie decyzji zgodnej z prawem ozna-
cza, że opóźnienie jest następstwem okoliczności, za które ten organ ponosi odpo-
wiedzialność, choćby nie można mu było zarzucić niestaranności w wykładni i zasto-
sowaniu prawa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK
159/04, OSNP 2005 nr 19, poz. 308, czy wyrok z dnia 14 września 2007 r., III UK
37/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 326). Jeżeli zatem organ rentowy dokonał niepra-
widłowej wykładni lub błędnego zastosowania prawa, to ubezpieczonemu należą się
odsetki od kwoty świadczenia przyznanego wyrokiem sądu liczone od upływu termi-
nu, w którym organ rentowy powinien był wydać prawidłową decyzję uwzględniającą
wniosek.
Bardziej złożona jest prawna kwalifikacja błędu w ustaleniach faktycznych jako
przesłanki uzasadniającej odpowiedzialność organu rentowego z tytułu wypłaty od-
setek za opóźnienie. Możliwa jest bowiem sytuacja, że przyznanie prawa do świad-
czenia nastąpi na skutek ustaleń faktycznych Sądu. Aby stwierdzić w takiej sytuacji,
że organ rentowy nie ponosi za to opóźnienie odpowiedzialności, konieczne jest wy-
8
kazanie, że w przepisanym terminie ZUS nie dysponował materiałem umożliwiającym
przyznanie świadczenia, z uwzględnieniem jednakże tego, czy organ rentowy w ra-
mach swoich kompetencji i nałożonych obowiązków poczynił wszystkie możliwe
ustalenia faktyczne i wyjaśnił wszystkie okoliczności konieczne do wydania decyzji.
Jeżeli bowiem zmiana decyzji w postępowaniu odwoławczym będzie uzasadniona
ustaleniami co do takich okoliczności, które nie były i nie mogły być znane organowi
rentowemu, to nie będzie podstaw do uznania, iż opóźnienie jest następstwem oko-
liczności, za które ponosi on odpowiedzialność.
Prawna problematyka postępowania dowodowego i wyjaśniającego związana
jest w dużym stopniu z kompetencjami organu rentowego związanymi ze środkami
dowodowymi dopuszczonymi w postępowaniu przed organem rentowym. Reguły po-
stępowania dowodowego ustanowione zostały w odmienny sposób niż w Kodeksie
postępowania administracyjnego, z którego wynika, że dowodem jest wszystko, co
może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem (art. 75 §
1 k.p.a.). W postępowaniu emerytalno-rentowym obowiązuje zasada odwrotna - do-
wodem jest tylko to, co prawo za dowód uznaje i jako dowód dopuszcza. Wyjaśnienie
okoliczności koniecznych do wydania decyzji następuje zatem również przez sąd. W
kontekście prawa do odsetek istotne jest więc stwierdzenie, czy organ rentowy w ra-
mach udzielonych mu kompetencji i nałożonych obowiązków podjął określone dzia-
łania zmierzające do ustalenia prawa i wyjaśnienia związanych z tym okoliczności.
Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 września 1999 r., II
UKN 109/99 (OSNAPiUS 2000 nr 24, poz. 903), podnosząc, że w postępowaniu w
sprawach o świadczenia przewidziane w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i ich rodzin przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego mają za-
stosowanie o tyle, o ile ta ustawa (lub przepisy wydane na jej podstawie) nie stano-
wią inaczej, a na gruncie aktualnego stanu prawnego w wyroku z dnia 9 marca 2001
r., II UKN 402/00 (OSNAPiUS 2002 nr 20, poz.501), przyjmując że przyznanie lub
podwyższenie świadczenia bez odsetek na mocy wyroku sądowego zmieniającego
decyzję organu rentowego, nie musi powodować obowiązku zapłaty odsetek od daty,
od której świadczenie powinno być wypłacone. W uzasadnieniu podniesiono, iż od-
setki nie przysługują w przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu
świadczenia jest następstwem okoliczności, za które Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych nie ponosi odpowiedzialności. Wobec takiej regulacji przyznanie lub podwyż-
szenie świadczenia na mocy wyroku sądowego zmieniającego decyzję organu ren-
9
towego nie przesądza o obowiązku zapłaty odsetek od daty, od której świadczenie
powinno być wypłacone, jeżeli odsetki nie zostały przyznane tym wyrokiem. Uprzed-
nia odmowa przyznania lub podwyższenia świadczenia mogła być spowodowana
okolicznościami niezależnymi od organu rentowego. Takie ograniczenia dowodowe
nie występują w procedurze cywilnej, zatem okoliczności te mogą być wykazywane
wszelkimi dowodami. Indywidualnego zbadania wymaga zatem kwestia, czy odmowa
przyznania świadczeń lub ich podwyższenia była następstwem okoliczności leżących
po stronie organu rentowego.
Powyżej przedstawione reguły odnośnie do okoliczności, które powodują ko-
nieczność stwierdzenia opóźnienia w przyznaniu lub wypłacie świadczeń w sposób
uprawniający ubezpieczonego do żądania odsetek mają zastosowanie do wszystkich
świadczeń z ubezpieczeń społecznych, nie wyłączając rent i emerytur, choć art. 118
ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach stanowi, że w razie ustalenia prawa do
świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem organu odwoławczego za dzień wyja-
śnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się również dzień
wpływu prawomocnego orzeczenia organu odwoławczego, wobec czego wydawać
by się mogło, że ogranicza zakres odpowiedzialności organu rentowego z tytułu
opóźnienia w ustaleniu i wypłacie świadczenia, ponieważ odpowiedzialność byłaby
wyłączona w każdym wypadku, w którym złożono odwołanie i sprawa zakończyła się
prawomocnym orzeczeniem sądu, a w trakcie postępowania wyjaśniano okoliczności
konieczne do ustalenia prawa (ustalano stan faktyczny). Na to, że twierdzenie takie
nie jest uzasadnione zwracano uwagę w doktrynie, np. K. Ślebzak w artykule pt.
„Prawna problematyka odsetek za opóźnienie w ustalaniu świadczeń z ubezpiecze-
nia emerytalno-rentowego” (Przegląd Sądowy 2006 nr 2) wskazywał, że wykładnia
systemowa art. 118 ust. 1a ustawy prowadzi do wniosku, że na potrzeby ustalenia
odpowiedzialności organu rentowego z tytułu opóźnienia w ustaleniu lub wypłacie
świadczeń, sens wyrażonej w tym przepisie normy jest następujący: „za dzień wyja-
śnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uznaje się również
dzień wpływu prawomocnego orzeczenia, o ile za nieustalenie tych okoliczności od-
powiedzialności nie ponosi organ rentowy”. Identyczne stanowisko zaprezentował
Trybunał Konstytucyjny, stwierdzając w wyroku z dnia 11 września 2007 r., P 11/07
(OTK-A 2007 nr 8, poz. 97), że art. 118 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, rozumiany w ten spo-
sób, że za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji
10
uznaje się dzień wpływu prawomocnego orzeczenia tylko w sytuacji, gdy za nieusta-
lenie tych okoliczności nie ponosi odpowiedzialności organ rentowy, jest zgodny z
art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz nie jest niezgodny z art. 45
ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu orzeczenia Trybunał stwierdził, między innymi, że
w zakresie stosowania odsetek i związanych z nimi terminów, od których zależy
ustalenie prawa do świadczenia (lub jego wysokości), organ rentowy i ubezpieczony
powinni być traktowani jednakowo. Umożliwia to inna niż stosowana przez organ
rentowy interpretacja art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach, uwzględniają-
ca kontekst normatywny art. 85 ust. 1 ustawy systemowej. Zgodnie z tą interpretacją,
normę wyrażoną w art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach należy odczytać
w następujący sposób: za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do
wydania decyzji w sprawie świadczenia rentowego lub emerytalnego uznaje się dzień
wpływu do organu rentowego prawomocnego orzeczenia sądu ustalającego prawo
do tego świadczenia, o ile za nieustalenie tych okoliczności we wcześniejszym termi-
nie nie ponosi odpowiedzialności organ rentowy.
Biorąc pod uwagę sporną w sprawie dotyczącej prawa ubezpieczonej do renty
okoliczność faktyczną, jaką było istnienie u skarżącej niezdolności do pracy, istotne
w kontekście prawa do odsetek jest więc stwierdzenie, czy organ rentowy w ramach
udzielonych mu kompetencji i nałożonych obowiązków podjął określone działania
zmierzające do wyjaśnienia tej okoliczności warunkującej prawo do świadczenia. W
postępowaniu przed organem rentowym ustalenie odnośnie do istnienia u ubezpie-
czonego niezdolności do pracy może być dokonane wyłącznie na podstawie orze-
czenia lekarza orzecznika. W myśl art. 14 ust.1 ustawy o emeryturach i rentach,
oceny niezdolności do pracy dokonuje bowiem w formie orzeczenia lekarz orzecznik
ZUS, a zgodnie z art. 14 ust. 3 tej ustawy (w brzmieniu obowiązującym przed 1
stycznia 2005 r.) orzeczenie lekarza orzecznika stanowi dla organu rentowego pod-
stawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń przewidzianych w ustawie, do któ-
rych prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy oraz niezdolności
do samodzielnej egzystencji. Nie budzi wątpliwości, że ocena zdolności skarżącej do
pracy została powierzona lekarzowi orzecznikowi, a orzeczenie tego lekarza co do
zdolności ubezpieczonej do pracy stanowiło podstawę odmowy prawa do świadcze-
nia w postępowaniu przed organem rentowym. Organ rentowy w ramach swoich
kompetencji poczynił więc wszystkie możliwe ustalenia faktyczne i wyjaśnił okolicz-
ności konieczne do wydania decyzji. Zmiana decyzji w postępowaniu odwoławczym
11
była uzasadniona ustaleniami faktycznymi, które nie były i nie mogły być znane or-
ganowi rentowemu, bo zostały dokonane na podstawie dowodów niedostępnych
temu organowi, tj. zwłaszcza opinii Ośrodka Medycyny Pracy i to dopiero przez Sąd
drugiej instancji przy ponownym rozpoznawaniu apelacji ubezpieczonej od wyroku
Sądu Okręgowego, który po raz wtóry oddalił jej odwołanie od zaskarżonej decyzji,
ustalając, iż jest zdolna do pracy.
Jak trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, w takiej sytuacji nie ma podstaw do uzna-
nia, iż opóźnienie w przyznaniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które
organ rentowy ponosi odpowiedzialność. Chociaż bowiem orzeczenie w sprawie z
zakresu ubezpieczeń społecznych ma charakter ustalający i - jak trafnie twierdzi
skarżąca - jej prawo do renty istniało również w dacie wydania przez ZUS decyzji
odmownej, to obowiązek świadczenia po stronie organu rentowego powstał dopiero
od chwili ostatecznego rozstrzygnięcia sporu. Odpowiednie dowody istnienia nie-
zdolności do pracy zostały zgromadzone bowiem w postępowaniu sądowym zakoń-
czonym wyrokiem z dnia 28 grudnia 2006 r. zmieniającym zaskarżoną decyzję. W tej
sytuacji Sąd drugiej instancji prawidłowo przyjął, że organ rentowy w ramach przy-
sługujących mu kompetencji nie miał możliwości przyznania skarżącej prawa do
świadczenia wcześniej niż w wykonaniu prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 grudnia 2006 r., a zatem nie można uznać, iż popadł w opóźnienie w rozu-
mieniu art. 85 ust. 1 ustawy systemowej, wydając stosowną decyzję w dniu 9 stycz-
nia 2007 r.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak w
sentencji.
========================================