Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 kwietnia 2009 r.
II PK 277/08
Zmiana przepisów ustawowych dookreślających treść stosunku pracy
powoduje zmianę obowiązków i praw stron niezależnie od ich woli (art. 56 k.c.
w związku z art. 300 k.p.), chyba że strony wyłączyły te przepisy (co może doty-
czyć skutków wynikających z przepisów względnie obowiązujących) lub przy-
jęły skutki korzystniejsze od standardów nimi określonych dla strony chronio-
nej przepisami jednostronnie bezwzględnie obowiązującymi (pracownika).
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn (spra-
wozdawca), Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 28 kwietnia
2009 r. sprawy z powództwa Mirosława K. przeciwko Ministerstwu Infrastruktury w
Warszawie o wyrównanie wynagrodzenia za pracę, odprawy emerytalnej i nagrody
jubileuszowej, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okrę-
gowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 19 maja 2008
r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie, po-
zostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
W pozwie powód Mirosław K. żądał zasądzenia od Ministerstwa Transportu
(obecnie: Ministerstwa Infrastruktury) 39.859,20 zł wraz z ustawowymi odsetkami z
tytułu wyrównania wynagrodzenia za pracę, odprawy emerytalnej i nagrody jubileu-
szowej za 45 lat pracy oraz zasądzenia kosztów zastępstwa procesowego w spra-
wie.
Wyrokiem z 29 maja 2007 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia w
Warszawie oddalił powództwo. Natomiast Sąd Okręgowy, po rozpoznaniu apelacji
2
powoda: (I) zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i zasądził od pozwanego na rzecz
powoda: 1) 10.190,96 zł z ustawowymi odsetkami za okres od 9 sierpnia 2006 r. do
dnia zapłaty - tytułem wynagrodzenia za pracę, 2) 10.190,96 zł z ustawowymi odset-
kami za okres od 9 sierpnia 2006 r. do dnia zapłaty - tytułem odprawy emerytalnej i
3) 15.286,44 zł z ustawowymi odsetkami za okres od 9 sierpnia 2006 r. do dnia za-
płaty - tytułem nagrody jubileuszowej; (II) w pozostałej części apelację oddalił i (III)
rozstrzygnął o kosztach procesu.
Jak wynika z ustaleń przyjętych w podstawie faktycznej wyroku Sądu Okręgo-
wego, Mirosław K. był zatrudniony w pozwanym Ministerstwie na stanowisku dyrekto-
ra Departamentu [...] z wynagrodzeniem zasadniczym w wysokości 1.300 zł, dodat-
kami funkcyjnym i służbowym w wysokości odpowiednio 460 i 404,70 zł. W związku
ze skierowaniem przez Ministra Spraw Zagranicznych na stanowisko radcy [...] w
Ambasadzie RP w O. pracodawca, na wniosek powoda, udzielił mu pismem z 25
maja 1998 r. urlopu bezpłatnego na czas wykonywania pracy na tym stanowisku,
wskazując wyraźnie na podstawę prawną udzielenia tego urlopu - jaką były przepisy
§ 7 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24 marca 1983 r. w sprawie niektórych
praw i obowiązków służby dyplomatyczno-konsularnej (Dz.U. z 1983 r. Nr 20, poz.
90, powoływanego dalej, jako: rozp. z 1983 r.). Ze stanowiska radcy Mirosław K. zo-
stał odwołany 30 września 2005 r., ale na jego wniosek kilkakrotnie przedłużano mu
urlop bezpłatny, który zakończył się 31 października 2005 r. Ostatecznie powód sta-
wił się do pracy 1 listopada 2005 r.
W czasie korzystania przez Mirosława K. z urlopu bezpłatnego miała miejsce
reorganizacja pracodawcy, a także nastąpiła zmiana przepisów dotyczących zasad
obsadzania wyższych stanowisk w służbie cywilnej oraz wynagradzania członków
korpusu służby cywilnej. Faktycznie doszło też do likwidacji stanowiska, które powód
wcześniej zajmował. Z tego względu powierzono mu stanowisko radcy ministra w
Departamencie [...], ustalając jego wynagrodzenie według mnożnika kwoty bazowej
1,6 na 2.830,82 zł. Przyznano mu także dodatek za wysługę lat w wysokości 20%
miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego (w oparciu o rozporządzenie Prezesa
Rady Ministrów z dnia 29 października 1999 r. w sprawie określenia stanowisk
urzędniczych, wymaganych kwalifikacji zawodowych, stopni służbowych urzędników
służby cywilnej, mnożników do ustalania wynagrodzenia oraz szczegółowych zasad
ustalania i wypłacania innych świadczeń przysługujących członkom korpusu służby
cywilnej, Dz.U. nr 89, poz. 996 ze zm.). W podstawie faktycznej zaskarżonego wyro-
3
ku wskazano również, że zgodnie z tabelą mnożników ustalających wynagrodzenie
dla członków korpusu służby cywilnej osobom zajmującym wyższe stanowiska w
służbie cywilnej ustala się wynagrodzenie z zastosowaniem mnożnika od 0,604 do
10,850, natomiast faktycznie zatrudnieni dyrektorzy w momencie powrotu Mirosława
K. do pracy mieli ustalone wynagrodzenie z zastosowaniem mnożnika od 2,6 do 3,8,
co oznaczało, że zastosowany wobec Mirosława K. mnożnik mieścił się w ustalonych
normach, chociaż był niższy od mnożnika zastosowanego wobec innych osób za-
trudnionych na stanowiskach dyrektorskich. Powód zaakceptował zmianę stanowiska
dyrektora na stanowisko radcy, jednakże nie był zadowolony z wysokości przyzna-
nego wynagrodzenia ustalonego w oparciu o zaniżony - w jego opinii - mnożnik i
usiłował uzyskać podwyższenie wynagrodzenia. Dnia 24 stycznia 2006 r. przyznano
mu dodatek specjalny z tytułu okresowego zwiększenia obowiązków na czas od 1
stycznia do 28 lutego 2006 r. w miesięcznej kwocie 500 zł.
Zdaniem Sądu Rejonowego, wobec tego, że rozp. z 1983 r. utraciło moc 11
maja 2004 r. (art. 45 i art. 58 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o służbie zagranicznej,
Dz.U. Nr 128, poz. 1403), do powoda po jego powrocie do kraju należało stosować
przepisy odnoszące się do pracowników urzędów państwowych, w tym art. 10 ust. 1a
ustawy z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (Dz.U. Nr
31, poz. 214, ze zm.) i przepisy ustawy o służbie cywilnej z dnia 18 grudnia 1998 r.
(Dz.U. z 1999 r. Nr 49, poz. 483 ze zm.) oraz rozporządzenie Prezesa Rady Mini-
strów z dnia 29 października 1999 r. w sprawie określenia stanowisk urzędniczych,
wymaganych kwalifikacji zawodowych, stopni służbowych urzędników służby cywil-
nej, mnożników do ustalania wynagrodzenia oraz szczegółowych zasad ustalania i
wypłacania innych świadczeń przysługujących członkom korpusu służby cywilnej
(Dz.U. Nr 89, poz. 996 ze zm., powoływanego dalej, jako: rozp. z 1999 r.). Powód po
urlopie bezpłatnym nie powinien otrzymywać wynagrodzenia niższego niż dotych-
czasowe, lecz z uwagi na zmianę obowiązujących przepisów i poziomu wynagrodzeń
u pozwanego jego wynagrodzenie powinno być na nowo ukształtowane w odpowied-
ni sposób. Należało uwzględnić mnożnik przewidziany dla dyrektora, gdyż takie sta-
nowisko zajmował przed urlopem, tj. mnożnik od 0,604 do 10,850. Zatem ustalenie
dla powoda mnożnika na poziomie 1,6 mieściło się w „widełkach" przewidzianych
przez ustawodawcę. Sąd Rejonowy - odwołując się do orzeczeń Sądu Najwyższego
- podkreślił, że sąd pracy nie może ukształtować (ustalić) wynagrodzenia za pracę,
jeżeli jest ono wypłacane w wysokości mieszczącej się w granicach określonych w
4
przepisach prawa pracy i umowie o pracę. Dlatego roszczenie powoda o wynagro-
dzenie i pochodne należało oddalić, gdyż wyższe wynagrodzenie innych osób - dy-
rektorów nie mogło stanowić samoistnej podstawy do jego uwzględnienia.
Jako dodatkowy argument przemawiający za oddaleniem powództwa Sąd
Rejonowy wskazał, że powód podpisał nową umowę o pracę, w której jednoznacznie
określone zostało jego wynagrodzenie i która miała charakter wypowiedzenia zmie-
niającego. Porozumieniem stron można bowiem nie tylko rozwiązać stosunek pracy,
ale też nawiązać umowny stosunek pracy o zmienionej treści w zakresie warunków
pracy i płacy. Powód rozpoczął świadczenie pracy na warunkach w niej przewidzia-
nych i z tego względu w sposób konkludentny wyraził zgodę na zaproponowane mu
warunki pracy i płacy, a przy tym nigdy skutecznie nie uchylił się od skutków swojego
oświadczenia.
W apelacji powód zarzucił naruszenie art. 10 ust. 1a ustawy z dnia 16 wrze-
śnia 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych, między innymi przez niewła-
ściwą interpretację terminu „wynagrodzenie nie niższe od dotychczasowego", przyję-
cie, że w oparciu o ten przepis, wynagrodzenie powinno być na nowo ukształtowane.
Zdaniem powoda, jego wynagrodzenie po powrocie z urlopu bezpłatnego nie powin-
no być na nowo ukształtowane, albowiem stosunek pracy pomiędzy nim a pozwanym
istniał przez cały czas trwania urlopu bezpłatnego, lecz powinno być jedynie zrewalo-
ryzowane w odniesieniu do zmieniających się warunków, z tym zastrzeżeniem, że
nie powinno być niższe od dotychczasowego (zrewaloryzowanego) wynagrodzenia,
niezależnie od powierzonego stanowiska. Jego wynagrodzenie po powrocie z urlopu
powinno być adekwatne do wynagrodzeń innych dyrektorów zatrudnionych u pozwa-
nego, a jak słusznie ustalił Sąd Rejonowy, wynagrodzenia innych dyrektorów zatrud-
nionych u pozwanego kształtowały się w oparciu o mnożnik od 2 do 3,8.
Pozwane Ministerstwo wniosło o oddalenie apelacji. Sąd Okręgowy podkreślił,
że ustalenie korzystania przez pracownika z urlopu bezpłatnego, o którym stanowi
art. 174 k.p., następuje na zasadzie porozumienia stron - umowy, na mocy której
strony modyfikują czasowo treść łączącego je stosunku pracy (wyrok Sądu Najwyż-
szego z 12 sierpnia 2004 r., III PK 42/04, OSNP 2005 nr 6, poz. 77). Jednakże urlop
bezpłatny został udzielony powodowi nie na warunkach określonych w art. 174 § 1-3
k.p., lecz na podstawie § 7 ust. 3 rozp. z 1983 r. Biorąc pod uwagę, że udzielanie
urlopu bezpłatnego opiera się na umowie, to wynikające z powołanego rozporządze-
nia warunki zostały objęte porozumieniem stron i wiązały je do zakończenia urlopu
5
(art. 56 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Wynika stąd w szczególności, że po odwoła-
niu powoda do kraju pracodawca był obowiązany zatrudnić go na stanowisku po-
przednio zajmowanym lub równorzędnym pod względem wynagrodzenia, pod wa-
runkiem zgłoszenia się do pracy w terminie 3 miesięcy od dnia odwołania (§ 7 ust. 3
rozp. z 1983 r.). Zobowiązanie to, mające źródło w umowie stron, pozostało aktualne
pomimo uchylenia w trakcie trwania urlopu bezpłatnego powoda rozporządzenia z
1983 r. Sąd podkreślił też, że urlop bezpłatny spowodował jedynie zawieszenie praw
i obowiązków stron stosunku pracy, lecz stosunek pracy powoda trwał w dalszym
ciągu i powód nie utracił stanowiska (statusu) dyrektora departamentu, z którego
odszedł na urlop. Wobec tego, pracodawca był zobowiązany do zatrudnienia powoda
na stanowisku dyrektora departamentu lub innym stanowisku równorzędnym pod
względem wynagrodzenia. Zdaniem Sądu, uwzględniając ochronny i gwarancyjny
charakter normy stanowiącej podstawę roszczenia powoda, po zakończeniu urlopu
bezpłatnego, powinien on uzyskać stanowisko poprzednio zajmowane (dyrektor
departamentu) lub równorzędne pod względem wynagrodzenia do stanowiska dy-
rektora departamentu. Punktem odniesienia dla oceny tej równorzędności powinno
być natomiast aktualne w chwili jego powrotu wynagrodzenie przysługujące na sta-
nowisku, z którego powód „odszedł" na urlop (i które zachował przecież przez cały
czas trwania urlopu bezpłatnego). Powinno ono być przy tym odnoszone do poziomu
płac faktycznie pobieranych przez pracowników zatrudnionych na analogicznych
stanowiskach (dyrektora departamentu) w chwili jego powrotu po urlopie. Biorąc pod
uwagę, że powodowi przysługiwało roszczenie o zatrudnienie na stanowisku dotych-
czasowym lub równorzędnym pod względem wynagrodzenia, jego powództwo co do
zasady zasługiwało na uwzględnienie. Powód żądał jedynie wyrównania wynagro-
dzenia oraz za pracę od 1 listopada 2005 r. do 28 lutego 2006 r., odprawy emerytal-
nej i nagrody jubileuszowej za 45 lat pracy, ponieważ łączący go z pozwanym praco-
dawcą stosunek pracy został rozwiązany z dniem 28 lutego 2006 r. za porozumie-
niem stron, w związku z nabyciem przez powoda uprawnień emerytalnych.
W kwestii wysokości żądań powoda, Sąd Okręgowy przyjął, że jego roszcze-
nie wyczerpuje się w wysokości wynagrodzenia ustalonego przy zastosowaniu naj-
niższej stawki mnożnika przyjętego przez pracodawcę do określenia wynagrodzenia
osób zatrudnianych w dacie jego powrotu do pracy po urlopie na stanowiskach dy-
rektorów departamentów (tj. mnożnika wynoszącego 2,8). Dlatego kwoty z poszcze-
gólnych tytułów należało zasądzić na rzecz powoda, zmieniając w tej części roz-
6
strzygnięcie Sądu pierwszej instancji. Poza tym na podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c. (w
związku z art. 300 k.p.) należało zasądzić na jego rzecz także ustawowe odsetki od
zasądzanej kwoty głównej począwszy od 9 sierpnia 2006 r., tj. od dnia wniesienia
pozwu. W pozostałej części apelacja podlegała oddaleniu.
W skardze kasacyjnej strona pozwana zaskarżyła wyrok Sądu Okręgowego w
części dotyczącej punktu I i III, opierając skargę kasacyjną na podstawie naruszenia
prawa materialnego, tj.: (1) art. 56 k.c. w związku z art. 300 k.p., przez jego niezasto-
sowanie i przyjęcie, że zobowiązanie zakładu pracy umawiającego się o urlop bez-
płatny z pracownikiem skierowanym do służby dyplomatyczno-konsularnej w trybie §
7 rozp. z 1983 r. nie ulega zmianie mimo uchylenia rozporządzenia; (2) § 7 ust. 3
rozp. z 1983 r., przez jego zastosowanie do oceny praw i obowiązków stron w ra-
mach stosunku pracy pomiędzy pracodawcą a osobą niebędącą pracownikiem Mini-
sterstwa Spraw Zagranicznych mianowaną na jeden ze stopni dyplomatycznych lub
konsularnych, pomimo uchylenia tego przepisu na mocy art. 45 i art. 58 ustawy o
służbie zagranicznej oraz zawarcia kolejnych umów o urlop bezpłatny i przyjęcie, że
pozwany - jako pracodawca powoda - zobowiązany był po jego powrocie z urlopu
bezpłatnego do zatrudnienia go na stanowisku równorzędnym pod względem wyna-
grodzenia; (3) art. 506 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p., przez jego niezastosowanie
i przyjęcie, że treść zobowiązania zakładu pracy umawiającego się o urlop bezpłatny
z pracownikiem skierowanym do służby dyplomatyczno-konsularnej w trybie § 7 roz-
porządzenia nie uległa zmianie pomimo dokonania przez strony, po uchyleniu rozpo-
rządzenia, nowacji umowy o urlop bezpłatny; (4) § 7 ust. 3 rozp. z 1983 r., przez
błędną wykładnię wyrażenia „stanowisko równorzędne pod względem wynagrodze-
nia", polegającą na mechanicznym porównaniu wartości mnożnika kwoty bazowej
wynagrodzenia powoda po powrocie z urlopu bezpłatnego z wartościami mnożnika
kwoty bazowej wynagrodzeń osób zatrudnionych w dacie powrotu powoda do pracy
na stanowiskach dyrektorów, pomimo że wynagrodzenie powoda mieściło się w gra-
nicach zakreślonych przepisami rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 29
października 1999 r. w sprawie określenia stanowisk urzędniczych, wymaganych
kwalifikacji zawodowych, stopni służbowych urzędników służby cywilnej, mnożników
do ustalania wynagrodzenia oraz szczegółowych zasad ustalania i wypłacania innych
świadczeń przysługujących członkom korpusu służby cywilnej.
7
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w zaskarżonej części i
przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga okazała się uzasadniona. Zgodnie z art. 56 k.c. w związku z art. 300
k.p., czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te,
które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.
Dlatego rozważana w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku umowa o urlop bezpłatny
wywołała nie tylko skutki bezpośrednio w niej wyrażone przez strony, w tym zwłasz-
cza określenie długości urlopu, lecz także skutki przewidziane przez ustawę, w tym
między innymi powstanie obowiązków pracodawcy określonych w § 7 ust. 3 rozp. z
1983 r. Tego rodzaju skutki zawarcia umowy wiążą strony na zasadach wynikających
z ustawy, chyba że strony wyłączyły je (co może dotyczyć skutków wynikających z
przepisów względnie obowiązujących) lub przyjęły skutki korzystniejsze dla strony
chronionej przepisami jednostronnie bezwzględnie obowiązującymi (np. pracownika)
od standardów określonych takim przepisem.
Wobec tego, ze wskazanymi wyżej zastrzeżeniami, zmiana przepisów usta-
wowych dookreślających treść zobowiązania powoduje zmianę obowiązków i praw
stron umowy ipso iure, niezależnie od woli stron. Dotyczy to także stron stosunku
pracy i stron porozumień modyfikujących stosunek pracy, jak rozważana umowa o
udzielenie urlopu bezpłatnego (art. 56 k.c. w związku z art. 300 k.p.).
Rozporządzenie z 1983 r. stanowiło w § 7 ust. 3, że zakład pracy, który wyraził
zgodę na zatrudnienie osoby w przedstawicielstwie dyplomatycznym lub urzędzie
konsularnym, udziela tej osobie na jej wniosek urlopu bezpłatnego na czas wykony-
wania służby za granicą; po odwołaniu tej osoby do kraju zakład ten jest obowiązany
zatrudnić ją na stanowisku poprzednio zajmowanym lub równorzędnym pod wzglę-
dem wynagrodzenia, pod warunkiem zgłoszenia się do pracy w terminie 3 miesięcy
od dnia odwołania lub rozwiązania umowy o pracę. Przepis ten utracił moc na pod-
stawie ustawy o służbie zagranicznej (art. 58), która nie przewiduje szczególnych
urlopów bezpłatnych dla osób powołanych do służby zagranicznej, a przepisy rozpo-
rządzenia z 1983 r. zachowała przez okres 2 lat od dnia jej wejścia w życie, tj. do 11
maja 2004 r. W tej sytuacji powód utracił uprawnienia wynikające z § 7 ust. 3 rozp. z
8
1983 r. Wobec tego rozważania Sądu Okręgowego dotyczące pojęcia stanowiska
„równorzędnego pod względem wynagrodzenia” w rozumieniu tego przepisu okazały
się bezprzedmiotowe.
Niezależnie od tego należy wskazać, że Sąd Okręgowy, stosując § 7 ust. 3
rozp. z 1983 r. oderwał się od przyjętych w podstawie orzeczenia ustaleń faktycz-
nych, które podważają celowość stosowania tego przepisu (nawet w przypadku,
gdyby nie utracił on mocy prawnej). W szczególności dotyczy to ustalenia, że nastą-
piła reorganizacja pracodawcy i doszło do likwidacji stanowiska, które powód wcze-
śniej zajmował. Ustalenie to wskazuje na konieczność rozważenia sytuacji powoda w
świetle art. 10 ust. 1a ustawy o pracownikach urzędów państwowych, który stanowi,
że w razie reorganizacji urzędu urzędnika państwowego mianowanego można prze-
nieść na inne stanowisko służbowe, odpowiadające kwalifikacjom pracownika, jeżeli
ze względu na likwidację stanowiska zajmowanego przez urzędnika nie jest możliwe
dalsze jego zatrudnienie na tym stanowisku, a także, że po przeniesieniu przysługuje
mu wynagrodzenie stosowne do wykonywanej pracy, lecz przez okres sześciu mie-
sięcy nie niższe od dotychczasowego. Nie ulega wątpliwości, że przepis ten stosuje
się także do pracownika, którego stanowisko pracy uległo likwidacji w czasie korzy-
stania przez niego z urlopu bezpłatnego. Oceny swej sytuacji w świetle tego przepisu
domagał się powód w apelacji. Tymczasem Sąd takiej oceny nie dokonał. Wobec
powyższego trafne okazały się zarzuty naruszenia 56 k.c. w związku z art. 300 k.p.
oraz § 7 ust. 3 rozp. z 1983 r.
Bezpodstawne są natomiast pozostałe zarzuty (podniesione, jak należy przy-
puszczać, z ostrożności procesowej), oparte na nieuzasadnionym założeniu, że moż-
liwe jest uznanie, że pomimo utraty mocy obowiązującej przez § 7 ust. 3 rozp. z 1983
r., obowiązek pracodawcy przewidziany w tym przepisie wiązał pozwanego z mocy
umowy o udzielenie urlopu bezpłatnego, także po dniu 11 maja 2004 r., wskazanym
w ustawie o służbie zagranicznej, jako data końcowa obowiązywania rozporządzenia
z 1983 r.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art. 108
§ 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.
========================================