Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 maja 2009 r.
III PK 2/09
Roszczenie ofiary mobbingu tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za
doznaną krzywdę (art. 943
§ 3 k.p.) przysługuje wymaga udowodnienia przez
poszkodowanego skutku mobbingu w postaci rozstroju zdrowia.
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Roman Kuczyński
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 maja
2009 r. sprawy z powództwa Norberta K. przeciwko Spółdzielni Mleczarskiej w S. o
uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne, na skutek skargi kasacyjnej powoda od
wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach z
dnia 25 września 2008 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Pozwem złożonym w dniu 22 maja 2006 r. powód Norbert K. domagał się od
pozwanej Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w S.: uznania wypowiedzenia umowy
o pracę z dnia 18 maja 2006 r. za nieuzasadnione i bezskuteczne; zasądzenia od po-
zwanej na rzecz powoda kwoty 3.000 zł brutto tytułem zapłaty potrąconego niezgod-
nie z prawem wynagrodzenia; zasądzenia od pozwanej na rzecz powoda kwoty
45.000 zł tytułem zadośćuczynienia za wywołanie mobbingiem rozstroju zdrowia. W
uzasadnieniu pozwu powód podniósł, że wypowiedzenie umowy o pracę, które
otrzymał od pozwanej nie odpowiada wymogom art. 30 § 4 k.p. i art. 45 § 1 k.p. Zda-
niem powoda prawdopodobną przyczyną utraty zaufania pozwanej jest jego odwoła-
nie się do sądu od kary nagany nałożonej przez pracodawcę, co nie powinno być
obarczone żadnymi dla niego konsekwencjami. Celem powoda jest dalsze wykony-
wanie pracy na tym samym stanowisku w OSM w S. Ponadto pozwana w ciągu
ostatnich trzech lat dokonywała potrąceń z jego wynagrodzenia. Łączna wysokość
2
tych potrąceń wyniosła około 3.000 zł brutto. Powód dochodził też, na mocy art. 934
§
3 k.p., odszkodowania w kwocie 45.000 zł tytułem zadośćuczynienia za wywołanie
przez jego przełożonych (zarząd pozwanej) rozstroju zdrowia. Skutkiem postępowa-
nia pozwanej było powstanie zespołu lęku napadowego, a od 2 grudnia 2005 r. po-
wód rozpoczął leczenie w Poradni Zdrowia Psychicznego w S. Stosowanie mobbingu
było formą represji za obronę własnych i cudzych interesów pracowniczych.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy-Sąd Pracy Ubezpieczeń
Społecznych w Siedlcach ostatecznie wyrokiem z dnia 29 listopada 2007 r. oddalił
powództwo.
Na skutek apelacji powoda od powyższego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy-
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach wyrokiem z dnia 25 września
2008 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, iż zasądził od pozwanej na rzecz
powoda kwotę 9.458,76 zł tytułem odszkodowania za niezgodne z prawem wypowie-
dzenie umowy o pracę oraz 1.587,50 zł tytułem zwrotu potrąconej premii a w pozo-
stałej części oddalił apelację. Sąd Okręgowy - po uzupełnieniu materiału dowodowe-
go - doszedł do przekonania, że wypowiedzenie umowy o pracę powodowi dokonane
zostało z naruszeniem art. 30 § 4 k.p. W sprawie niniejszej pracodawca wypowiada-
jąc powodowi umowę o pracę zawartą na czas nieokreślony jako podstawę wypowie-
dzenia wskazał: nieprawidłowe wykonywanie powierzonych obowiązków pracowni-
czych; obraźliwy stosunek do przełożonego oraz utratę zaufania. W ocenie Sądu
Okręgowego żadna z tych przyczyn nie była konkretna, a jedna z nich, tj. obraźliwy
stosunek do przełożonego, była nieprawdziwa. Pomimo stwierdzenia naruszenia
przepisów o wypowiadaniu umów o pracę Sąd Okręgowy nie widział możliwości
przywrócenia powoda do pracy. Skala konfliktów wywołana niniejszą sprawą była
zbyt wielka. Na rozprawie apelacyjnej w dniu 19 czerwca 2008 r. prezes zarządu po-
zwanej Spółdzielni nie wyrażał zgody na jakąkolwiek formę ugody z powodem.
Ewentualne przywrócenie powoda do pracy na ostatnio zajmowanym stanowisku
spowodowałoby, że Mieczysław S., oskarżany przez powoda o działania mobbingo-
we, zostałby jego podwładnym, co nasiliłoby atmosferę konfliktu. Sąd Okręgowy na
mocy art. 45 § 2 k.p. zasądził od pracodawcy na rzecz powoda odszkodowanie w
wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę. Sąd Okręgowy nie podzielił
natomiast poglądu Sądu pierwszej instancji, że wypłacana powodowi premia miała
charakter uznaniowy. Z istoty premii, jako składnika wynagrodzenia, wynika brak
uznaniowości. Świadczeniem uznaniowym może być nagroda. Z regulaminu premio-
3
wania obowiązującego w Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w S. nie wynikało, aby
świadczenie nazwane tam premią w istocie było nagrodą. Z § 2 regulaminu wynikało,
że premia będzie ustalana za każdy miesiąc w wysokości uzależnionej od wyników
finansowych Spółdzielni w granicach 10-70% wynagrodzenia zasadniczego. Ozna-
cza to, że jedynym kryterium ustalania każdemu pracownikowi wysokości premii za
dany miesiąc były wyniki finansowe zakładu pracy. Niedopuszczalna jest zatem sy-
tuacja, że pracownicy otrzymują premię w różnych wartościach procentowych. Tym
bardziej niedopuszczalne jest obniżanie premii w stosunku do wartości procentowej
przyjętej dla ogółu pracowników jako kary dyscyplinarnej. Nałożenie na pracownika
kary pieniężnej możliwe jest tylko w ściśle określonych sytuacjach unormowanych w
art. 108 § 2 k.p. Przewinienia, za które obniżono powodowi premię, nie wchodzą do
katalogu zawartego w tym przepisie. Z kolei zarzuty apelacji dotyczące oddalenia
powództwa o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę wskutek mobbingu
Sąd Okręgowy uznał za niezasadne. Działania wiceprezesa zarządu pozwanej Spół-
dzielni, chociaż dalekie od kulturalnego podejścia do pracownika, nie były mobbin-
giem w rozumieniu art. 943
k.p. Zgodnie z treścią tego przepisu mobbing oznacza
działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracowni-
kowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracowni-
ka, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub
mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyelimino-
wanie z zespołu współpracowników. Zgodnie z przytoczoną definicją określone dzia-
łania lub zachowania mobbera, aby mogły być zakwalifikowane jako mobbing, muszą
powodować u pracownika zaniżoną ocenę przydatności zawodowej. W ocenie Sądu
Okręgowego ten element definicji mobbingu w niniejszej sprawie nie wystąpił. Z opi-
nii biegłych wynika, że powód wykazuje cechy osobowości sprzyjające wysokiej od-
porności na stres i konstruktywne radzenie sobie ze stresem. Wyniki badań wyklu-
czają występowanie zaburzeń osobowości. Badany ujawnia niski neurotyzm, prawi-
dłowy wgląd w sferę emocjonalno-motywacyjną, wewnętrzne poczucie kontroli,
umiejętności interpersonalne sprzyjające ugodowości oraz budowaniu pozytywnego
obrazu siebie. Ustalenia biegłych korespondują z wyjaśnieniami powoda, który prze-
słuchany na rozprawie w dniu 25 kwietnia 2008 r. stwierdził, że prowadzone wobec
niego działania nie spowodowały u niego przekonania, że jest gorszym kierownikiem
i nie radzi sobie na zajmowanym stanowisku.
4
Powód wniósł skargę kasacyjną zaskarżając wyrok Sądu Okręgowego w Sie-
dlcach z dnia 25 września 2008 r. w części, w jakiej orzeczenie to oddala apelację
powoda, tj. w pkt II wyroku. Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił obrazę prawa material-
nego (art. 943
§ 2 k.p.), poprzez przyjęcie, iż dla stwierdzenia mobbingu konieczna
jest realizacja przesłanki wywołania poprzez działania mobbingowe obniżonej oceny
przydatności zawodowej. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Okręgowy w
Siedlcach stwierdził, iż nie została udowodniona przez stronę powodową niezbędna
przesłanka wystąpienia u pracownika zaniżonej oceny przydatności zawodowej. Ta
wykładnia zdaniem powoda wydaje się być jednak niezgodna z brzmieniem przepisu
art. 943
§ 2 k.p. oraz z wykładnią teleologiczną. Analiza konstrukcji gramatycznej art.
943
§ 2 k.p. pozwala stwierdzić, iż w trosce o czystość redakcji tego przepisu usta-
wodawca nie wprowadził doń przy wyliczaniu wszystkich alternatyw spójników lo-
gicznie rozłącznych „lub" i „albo". Spójniki te zostały wprowadzone jedynie przy alter-
natywach, których zakres pojęciowy był znacznie zbliżony, ażeby zapobiec łączeniu
tych pojęć. Alternatywa wystąpienia zaniżonej oceny przydatności zawodowej różni
się zarówno semantycznie, jak i znaczeniowo od pozostałych, w związku z czym
ustawodawca nie miał potrzeby manifestowania rozłącznego charakteru tej części
przepisu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nieuzasadniona pomimo błędnego stanowiska
Sądu Okręgowego, zgodnie z którym dopuszczalne jest dokonanie oceny występo-
wania przesłanki z art. 943
§ 2 k.p. w postaci obniżonej przydatności zawodowej na
podstawie subiektywnych odczuć osoby mobbingowanej. Badanie i ocena subiek-
tywnych odczuć osoby mobbingowanej, zdaniem składu orzekającego w niniejszej
sprawie, nie może stanowić podstawy do ustalania odpowiedzialności mobbingowej.
Sąd Okręgowy w Siedlcach właśnie jedną z wymienionych w tym przepisie przesła-
nek w postaci zaniżonej oceny przydatności zawodowej ustalił w oparciu o takie su-
biektywne odczucia „ofiary”. Mając powyższe na uwadze stwierdzić należy, że zgod-
nie z treścią art. 943
§ 2 k.p. mobbing oznacza działania lub zachowania dotyczące
pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i
długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną
ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub
5
ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracow-
ników. Zgodnie z przytoczoną definicją określone działania lub zachowania mobbera,
aby mogły być zakwalifikowane jako mobbing, muszą powodować u pracownika za-
niżoną ocenę przydatności zawodowej. Jednakże uznanie określonego zachowania
za mobbing (art. 943
§ 2 k.p.) nie wymaga ani stwierdzenia po stronie prześladowcy
działania ukierunkowanego na osiągnięcie celu (zamiaru), ani wystąpienia skutku.
Wystarczy, iż pracownik był obiektem oddziaływania, które według obiektywnej miary
może być ocenione za wywołujące jeden ze skutków określonych w art. 943
§ 2 k.p.
Przy ocenie tej przesłanki niezbędne jest stworzenie obiektywnego wzorca ofiary
rozsądnej, co z zakresu mobbingu pozwoli wyeliminować przypadki wynikające z
nadmiernej wrażliwości pracownika bądź braku takiej wrażliwości - tak, jak miało to
miejsce w niniejszym stanie faktycznym sprawy. Nie można jednak stracić z pola wi-
dzenia faktu, że niezależnie od źródła patologicznego konfliktu (z przełożonym, ze
współpracownikiem, czy z podwładnym), w procesie mobbingu nie musi uczestniczyć
wyłącznie pracodawca lub organ zarządzajacy. Uczestniczą w nim zazwyczaj bezpo-
średni przełożony, jak i współpracownicy z zakładu pracy. Teoretycznie mogą
uczestniczyć również osoby spoza zakładu pracy (np. małżonek lub dorosłe dziecko
właściciela zakładu czy ściśle współpracujący z pracodawcą kluczowy kontrahent).
Dlatego określone w § 2 działania i zachowania wypełniające znamiona mobbingu
odnoszą się zarówno do pracodawcy, jak i innych osób. Jednakże prawne konse-
kwencje mobbingu ponosi wyłącznie pracodawca (art. 943
§ 3 i 4 k.p.) i to zarówno
wtedy, gdy sam dopuścił się zabronionych działań i zachowań względem pracow-
nika, jak i wtedy, gdy tolerował tego typu działania i zachowania pracowników wzglę-
dem siebie, bądź ich w ogóle nie dostrzegał. Pracodawca odpowiada zatem zarówno
za czynne znęcanie się nad pracownikami, jak i za niewywiązanie się z obowiązku
przeciwdziałania występowaniu zachowań mobbingowych innych osób. Jednakże
odpowiedzialność ta w myśl art. 943
§ 3 k.p. powstaje jedynie w sytuacji, gdy pra-
cownik wskutek mobbingu doznał rozstroju zdrowia. Innymi słowy, prawo do zadość-
uczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę służy pracownikowi od pracodawcy pod
warunkiem doznania rozstroju zdrowia kwalifikowanego w kategoriach medycznych.
Nie jest w tym przypadku wystarczające wykazanie następstw w sferze psychicznej
poszkodowanego, takich jak uczucie smutku, przygnębienia, żalu i innych negatyw-
nych emocji, czy też jak stanowi art. 448 k.c. - naruszenia dobra osobistego. Dlatego
roszczenie ofiary mobbingu o zadośćuczynienie krzywdzie na podstawie art. 943
§ 3
6
k.p. aktualizuje się wyłącznie w sytuacji, gdy zostanie udowodniony skutek w postaci
rozstroju zdrowia. Przepis § 3 tworzy zatem znany na gruncie Kodeksu cywilnego
(art. 445) mechanizm majątkowej ochrony prawnej zdrowia pracownika w środowisku
pracy. Dopiero przy ustaleniu rozmiaru zadośćuczynienia po spełnieniu przesłanki
dotyczącej rozstroju zdrowia z art. 943
§ 3 k.p. można dochodzić zadośćuczynienia
nie tylko za skutek mobbingu, ale za całokształt doznanej krzywdy. Uznać należy
zatem, że podstawą prawną do przyznania zadośćuczynienia za mobbing jest art.
943
§ 1-3 k.p., a nie bezpośrednio przepisy Kodeksu cywilnego. Nie ma jednak prze-
szkód, by sądy pracy uwzględniały przy tym odpowiednio - zgodnie z art. 300 k.p. -
zasady przyznawania zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (na pod-
stawie art. 445 § 1 k.c. i art. 448 k.c.) oraz kompensaty szkody wywołanej rozstrojem
zdrowia pracownika (zgodnie z art. 444 § 1 k.c.) - wyrok Sądu Najwyższego z dnia
29 marca 2007 r., II PK 228/06, Monitor Prawa Pracy 2007 nr 7, poz. 364. Mając na
uwadze, iż ciężar dowodu w zakresie związku przyczynowego pomiędzy mobbingiem
i powstaniem rozstroju zdrowia oraz co do rozmiarów doznanej krzywdy spoczywa
na pracowniku (art. 6 k.c. w związku z art. 300 k.p.), stwierdzić należy, że okolicz-
ność niniejszej sprawy w postaci braku stwierdzenia u powoda rozstroju zdrowia
kwalifikowanego w kategoriach medycznych powodowała, mimo błędnego uzasad-
nienia wyroku Sądu drugiej instancji, konieczność oddalenia skargi kasacyjnej na
podstawie art. 39814
k.p.c. Zaskarżone orzeczenie odpowiada prawu, gdyż w niniej-
szej sprawie nie został udowodniony rozstrój zdrowia występujący u powoda, a za-
rzuty skargi kasacyjnej nie wskazują na naruszenie przepisów postępowania. Mając
na uwadze, iż Sąd Najwyższy zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c. rozpoznaje skargę ka-
sacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach jej podstaw, nie było w niniejszej
sprawie innej możliwości i należało oddalić skargę.
========================================