Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 567/08
W razie przysądzenia własności nieruchomości (art. 1000 § 1 i art. 1003 § 1
k.p.c.), przewidziany w art. 292 k.p.k. zakaz zbywania i obciążania
nieruchomości nie wygasa.
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Wojciech Katner
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa – Starosty I. i Gminy
Miasta I. przy uczestnictwie Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Inowrocławiu i
Zbigniewa K. o wpis, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 maja
2009 r. skargi kasacyjnej wnioskodawcy Gminy Miasta I. od postanowienia Sądu
Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 30 czerwca 2008 r.
oddalił skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 30 czerwca 2008 r. Sąd Okręgowy w Bydgoszczy
oddalił apelację Gminy Miasta I. od postanowienia Sądu Rejonowego w
Inowrocławiu z dnia 17 stycznia 2008 r. oddalającego wniosek o wykreślenie
zakazu zbywania i obciążania nieruchomości z działu III księgi wieczystej nr (...).
Sądy ustaliły, że wymieniona nieruchomość stanowi własność Skarbu Państwa,
a jej użytkownikiem wieczystym był Zbigniew K. W dniu 25 stycznia 2005 r. w dziale
III księgi wieczystej wpisano zakaz zbywania i obciążania nieruchomości, na
podstawie wniosku oraz postanowień Prokuratury Okręgowej w Bydgoszczy z dnia
11 października 2004 r. o zabezpieczeniu majątkowym grożącej grzywny i
obowiązku naprawienia szkody, z dnia 19 listopada 2004 r. o zmianie
postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym i z dnia 23 listopada 2004 r. o
sprostowaniu oczywistej omyłki, wydanych w sprawie toczącej się przeciwko
Zbigniewowi K., a także postanowienia Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 23
listopada 2004 r.
Użytkowanie wieczyste nieruchomości przeszło na rzecz Gminy Miasta I. w
toku egzekucji, w wyniku sprzedaży licytacyjnej, na podstawie prawomocnego
postanowienia Sądu Rejonowego w Inowrocławiu z dnia 7 grudnia 2006 r. o
przysądzeniu prawa użytkowania wieczystego oraz na podstawie wydanego w tej
samej sprawie prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego w Inowrocławiu z
dnia 22 marca 2007 r., zawierającego plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji, w
którym brak stwierdzenia, że ujawniony w księdze wieczystej zakaz zbywania i
obciążania nieruchomości wygasł wskutek przysądzenia własności.
Te dokumenty Gmina Miasta I. dołączyła do złożonego w dniu 13 lipca 2007 r.
wniosku o wpisanie jej w księdze wieczystej jako użytkownika wieczystego i
wykreślenie z działu III hipotek oraz zakazu zbywania i obciążania nieruchomości.
Na wezwanie Sądu do złożenia dokumentu o wyrażeniu zgody na wykreślenie
zakazu zbywania i obciążania nieruchomości przez sąd prowadzący sprawę karną
przeciwko poprzedniemu użytkownikowi wieczystemu, stwierdziła, że w świetle art.
1003 § 1 k.p.c. zgoda taka jest niepotrzebna.
Oddalając wniosek o wykreślenie wpisu zakazu zbywania i obciążania
nieruchomości, Sąd Rejonowy stwierdził, że zakaz ten, przewidziany w art. 292
k.p.k., jest zasadniczo środkiem zabezpieczenia przepadku i trudno uznać go
jednoznacznie za prawo lub roszczenie osobiste albo za „wszelkie prawa”, o
których mowa w art. 1003 k.p.c. Nawet jednak uznanie go za takie prawo nie
stwarza podstaw do jego wykreślenia, skoro nie postanowiono o nim w orzeczeniu
sądu prowadzącego egzekucję i brak dokumentu, który stanowiłby podstawę
wykreślenia. Nie przedłożono też dokumentu, z którego wynikałoby, że
zabezpieczenie to, orzeczone w toczącym się postępowaniu karnym, zostało przez
sąd karny zmienione, uchylone lub upadło. Z tych względów Sąd Rejonowy oddalił
wniosek (art. 6269
k.p.c.).
Oddalając apelację, Sąd drugiej instancji stwierdził, że zakaz zbywania i
obciążania nieruchomości orzeczony na podstawie art. 292 k.p.k. wywiera dalsze
skutki niż taki sam zakaz przewidziany w art. 747 pkt 3 k.p.c., gdyż uniemożliwia w
ogóle rozporządzanie nieruchomością, a czynność prawna w tym przedmiocie,
dokonana po ujawnieniu wpisu ostrzeżenia w księdze wieczystej, jest nieważna.
Przeprowadzenie sprzedaży nieruchomości w drodze licytacji różni się wprawdzie
od zbycia nieruchomości w drodze czynności prawnej, jednak – zdaniem Sądu
Okręgowego – zakaz zbywania i obciążania nieruchomości wpisany do księgi
wieczystej na podstawie art. 292 k.p.k. nie należy do praw, o których mowa w art.
1000 § 1 k.p.c., a więc nie obejmują go skutki przewidziane w zdaniu drugim tego
przepisu (prawo do zaspokojenia z ceny nabycia) ani przewidziane w art. 1003 § 1
k.p.c. (wygaśnięcie zgodnie z planem podziału), wobec czego nie było podstaw do
jego wykreślenia.
W skardze kasacyjnej opartej na zarzucie naruszenia prawa materialnego
Gmina Miasta I. wskazała na naruszenie art. 21 ust. 1 i art. 33 ust. 3 Konstytucji
oraz art. 140 k.c. przez odmowę wykreślenia z księgi wieczystej zakazu zbywania i
obciążania nieruchomości orzeczonego na podstawie art. 292 § 1 k.p.k., a także art.
1000 § 1 i 2 w związku z art. 1004 k.p.c. przez błędną wykładnię polegającą na
stwierdzeniu, że zakaz ten nie wygasa z chwilą uprawomocnienia się postanowienia
o przysądzeniu własności nieruchomości. Wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ocena zasadności zarzutów kasacyjnych wymaga rozważenia charakteru
prawnego zakazu zbywania i obciążania nieruchomości, orzeczonego na podstawie
art. 292 k.p.c., oraz tego, czy należy on do praw lub roszczeń osobistych, o których
mowa w art. 1000 i 1003 § 1 k.p.c. Przepis art. 1000 § 1 k.p.c. przewiduje, jako
zasadę, że w wyniku prawomocnego przysądzenia własności (użytkowania
wieczystego – art. 1004 k.p.c.) następuje wygaśnięcie wszelkich praw i skutków
ujawnienia praw i roszczeń osobistych ciążących na nieruchomości, a w ich miejsce
powstaje prawo do zaspokojenia się z ceny nabycia. Jako wyjątki od tej zasady
przewiduje w § 2 pozostawienie w mocy, bez potrącenia ich wartości z ceny
nabycia, praw ciążących na nieruchomości z mocy ustawy, a w § 3 pozostawienie w
mocy, z zaliczeniem ich wartości na cenę nabycia, użytkowania, służebności i
prawa dożywotnika. Bez wątpienia zakaz zbywania i obciążania nieruchomości
orzeczony na podstawie art. 292 k.p.k. nie należy do praw, o których mowa w art.
1000 § 2 i 3 k.p.c., pozostających w mocy po prawomocnym przysądzeniu
własności, oceny zatem wymaga, czy należy on do praw, o których mowa w art.
1000 § 1 k.p.c. Gdyby tak było – co twierdzi skarżąca – zastosowanie znalazłaby
regulacja art. 1000 § 1 oraz art. 1003 § 1 k.p.c.; stosownie do niej prawa te
wygasają z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności, a
w ich miejsce powstaje prawo do zaspokojenia się z ceny nabycia. Zgodnie z art.
1024 § 1 pkt 5 k.p.c. prawa te powinny być wymienione w planie podziału sumy
uzyskanej z egzekucji jako prawa, które wygasły wskutek przysądzenia własności, a
stosownie do art. 1003 § 1 k.p.c., jedynie prawomocne postanowienie o
przysądzeniu własności wraz z planem podziału sumy uzyskanej z egzekucji jest
tytułem do wykreślenia z księgi wieczystej tych praw, które według planu podziału
wygasły. Jeżeli zatem obciążające nieruchomość prawo wpisane do księgi
wieczystej i należące do praw wskazanych w art. 1000 § 1 k.p.c. ma zostać
wykreślone w wyniku przysądzenia własności, to musi być wymienione w planie
podziału sumy uzyskanej z egzekucji jako prawo, które wygasło w wyniku
przysądzenia własności, tylko to bowiem stanowi podstawę wykreślenia wpisu
takiego prawa z księgi wieczystej.
Bezsporne jest, że w rozpoznawanej sprawie zakaz zbywania i obciążania
nieruchomości orzeczony na podstawie art. 292 k.p.k. i wpisany do księgi
wieczystej nie został ujęty w planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji. Gdyby
więc, jak twierdzi skarżąca, należał do praw określonych w art. 1000 § 1 k.p.c., już
samo to wystarczałoby do oddalenia wniosku o wykreślenie, zgodnie z art. 6269
k.p.c. w związku z art. 31 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej: "u.k.w.h."),
art. 6262
§ 3, art. 6268
§ 2 k.p.c. oraz art. 1003 § 1 w związku z art. 1024 § 1 pkt 5
k.p.c.
Analiza art. 1000 § 1 k.p.c. w związku z art. 16 u.k.w.h. oraz przepisów
stanowiących podstawę ustanawiania w postępowaniu karnym zakazu zbywania i
obciążania nieruchomości prowadzi jednak do wniosku, że zakaz ten nie należy do
praw, o których mowa w art. 1000 § 1 k.p.c., nie można go bowiem uznać za prawo
ani roszczenie osobiste w rozumieniu art. 1000 § 1 w związku z art. 16 u.k.w.h.
Wykładnia art. 1000 § 1 k.p.c. powinna uwzględniać regulację art. 16 u.k.w.h.,
który stanowi, że w przypadkach przewidzianych w przepisach ustawowych, w
księdze wieczystej, poza prawami rzeczowymi, mogą być ujawnione prawa osobiste
i roszczenia, a w szczególności prawa i roszczenia osobiste wymienione w ust. 2
tego artykułu. Należy zatem uznać, że użyte w art. 1000 § 1 k.p.c. określenie
„wszelkie prawa i skutki ujawnienia praw i roszczeń osobistych” obejmuje wszelkie
prawa rzeczowe ujawnione w księdze wieczystej oraz ujawnione w księdze
wieczystej „prawa i roszczenia osobiste”, o których mowa w art. 16 ust. 2 u.k.w.h.
Orzeczony na podstawie art. 292 k.p.k. zakaz zbywania i obciążania
nieruchomości niewątpliwie nie należy do praw rzeczowych, rozważenia więc
wymaga, czy należy do „praw i roszczeń osobistych”, o których mowa w art. 16 ust.
2 u.k.w.h. Umieszczony tam katalog praw i roszczeń osobistych nie jest
wyczerpujący, a zatem nie ma przeszkód, aby za takie prawo uznać również zakaz
zbywania i obciążania nieruchomości, jednakże ze względu na charakter tego
zakazu, orzeczonego na podstawie art. 292 k.p.k., nie można uznać go za prawo
ani roszczenie osobiste w rozumieniu omawianych przepisów.
Jest to środek zabezpieczający przewidziany w postępowaniu karnym,
orzekany w celu zabezpieczenia grożącej podejrzanemu lub oskarżonemu kary
przepadku, o której mowa w art. 39 pkt 4 oraz art. 44 i 45 k.k. Zakaz ten z mocy
ustawy podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w jej braku w zbiorze
dokumentów. Jak trafnie stwierdziły Sądy obu instancji, jest to środek
zabezpieczenia idący dalej niż zakaz zbywania i obciążania nieruchomości
przewidziany w art. 747 pkt 3 k.p.c., zgodnie bowiem z powszechnym stanowiskiem
doktryny uniemożliwia w ogóle jakiekolwiek dyspozycje nieruchomością i zbycie lub
obciążenie nieruchomości objętej takim zakazem jest dotknięte nieważnością na
podstawie art. 58 §1 k.c.
Chociaż, zgodnie z art. 292 § 1 k.p.k., zabezpieczenie majątkowe w
postępowaniu karnym następuje w sposób wskazany w kodeksie postępowania
cywilnego, co dotyczy też zakazu zbywania i obciążania nieruchomości, to jednak,
jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 6 września 2004 r., SK 10/04
(OTK-A Zb.Urz. 2004, nr 8, poz. 80), zabezpieczenie to ma charakter
publicznoprawny i wynika z prawa państwa do wymierzania sprawiedliwości. Ma na
celu realizację jednego z podstawowych założeń demokratycznego państwa
prawnego – wykonywania wyroków sądowych, co jest elementarnym warunkiem
porządku publicznego w państwie. Zabezpieczenie nie jest więc sankcją orzekaną
wobec oskarżonego, lecz sposobem zagwarantowania realności ewentualnej
przyszłej sankcji orzeczonej prawomocnie przez sąd.
Z tych względów zakazu zbywania i obciążania nieruchomości orzeczonego na
podstawie art. 292 § 2 k.p.k. nie można uznać za „prawo lub roszczenie osobiste”
Skarbu Państwa w rozumieniu art. 1000 § 1 k.p.c. w związku z art. 16 ust. 2 u.k.w.h.
Jest to powstające w sposób określony w kodeksie postępowania cywilnego i
ujawnione w księdze wieczystej obciążenie nieruchomości dokonane w
postępowaniu karnym, wynikające z publicznoprawnych uprawnień Państwa do
zagwarantowania egzekucji wyroku sądowego wydanego w takim postępowaniu, do
którego przepisy art. 1000 § 1 i art. 1003 § 1 k.p.c. nie mają zastosowania i które
nie wygasa w wyniku przysądzenia własności po sprzedaży egzekucyjnej
nieruchomości.
Trafnie zatem Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że jedynie orzeczenie sądu
karnego może stanowić podstawę do stwierdzenia, iż obciążenie to uległo zmianie
lub wygasło, natomiast jego upadek następuje z mocy prawa, w sytuacjach
wskazanych w art. 294 k.p.k., które jednak w rozpoznawanej sprawie nie miały
miejsca. (...)
Trzeba też stwierdzić, w nawiązaniu do zarzutu naruszenia prawa własności
skarżącej, że nabywając nieruchomość wiedziała o ujawnionym w księdze
wieczystej zakazie zbywania orzeczonym na podstawie art. 292 k.p.k., a więc
powinna liczyć się z możliwością ograniczenia nabytego prawa. Zgodnie z art. 140
k.c., prawo własności nie ma charakteru bezwzględnego ani nieograniczonego, a
zatem ograniczenie tego prawa na podstawie przepisów ustawy jest dopuszczalne i
skuteczne. W rozpoznawanej sprawie ograniczenia w korzystaniu z prawa, które
skarżąca nabyła wynikają z ustawy (art. 291-294 k.p.k.), nie są więc bezprawne.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną.